ZNACZENIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH W GOSPODARCE SWIATOWEJ

Abstract

Nowadays, it is believed that transnational corporations, in addition to states, international institutions and organizations, have become a major and extremely active subject of globalization with very important influence on changes in the global economy. The functioning of global companies, however, raises a lot of controversy. On one hand, it can bring a number of specific benefits (new investments, jobs) to the host countries, on the other hand, they face a lot of critics to their operation, attempts to influence national legislation and transfer of profits abroad. The article attempts to assess the economic significance of these entities in the modern economy. [PUBLICATION ABSTRACT]

WSTEP

Wspólczesnie uwaza sie, ze korporacje transnarodowe, obok panstw, instytucji i organizacji miedzynarodowych, staly sie glównym i niezwykle aktywnym podmiotem procesów globalizacji o istotnej sile wplywu na zmiany zachodzace w gospodarce swiatowej, jak równiez inspiratorami nowego typu relacji z panstwami. Tymczasem sposób funkcjonowania firm o globalnym zasiegu dzialania budzi wiele kontrowersji. Z jednej strony przysparzaja krajowi goszczacemu szereg okreslonych korzysci (nowe inwestycje, miejsca pracy), z drugiej negatywnie ocenia sie drenowanie przez korporacje gospodarek lokalnych, ich próby dzialania ponad ustawodawstwem krajowym czy transfer zysków zagranice. Celem artykulu jest identyfikacja obszarów ekonomicznego oddzialywania tych podmiotów we wspólczesnej gospodarce. W artykule podjeto próbe weryfikacji tezy, iz w warunkach gospodarki globalnej korporacje transnarodowe (KTN) odgrywaja coraz wieksza role w ksztaltowaniu miedzynarodowych stosunków ekonomicznych. Bedace w ich posiadaniu zasoby rzeczowe i finansowe umozliwiaja korporacjom wywieranie realnego wplywu na innych uczestników stosunków miedzynarodowych. W artykule wykorzystano analize literatury przedmiotu oraz analize danych statystycznych.

ISTOTA KORPOR ACJITR ANSNARODOWYCH

W polskiej i zagranicznej literaturze przedmiotu spotkac mozna nie tylko rózne definicje KTN ale takze dosc znaczna liczbe zamienników tego terminu. Jedne z nich eksponuja aspekt wlasnosciowy, inne podkreslaja organizacyjno- -strukturalny lub funkcjonalny wymiar dzialalnosci tych szczególnych przedsiebiorstw. Jako synonimy slowa korporacje wystepuja takie okreslenia jak: przedsiebiorstwa, firmy, kompanie, spólki, koncerny, towarzystwa lub konglomeraty. Z kolei obok przymiotnika transnarodowe funkcjonuja terminy: wielonarodowe, globalne, miedzynarodowe, ponadnarodowe oraz swiatowe. W publikacjach OECD oraz Banku Swiatowego uzywa sie pojecia przedsiebiorstwa wielonarodowe (multinational enterprises lub multinationals). Zróznicowanie nazewnictwa oraz brak jednej powszechnie przyjetej definicji wynikaja z trudnosci z precyzyjnym okresleniem relacji tych podmiotów z innymi uczestnikami stosunków miedzynarodowych, jak równiez kompleksowym sprecyzowaniem przejawów ich oddzialywania na miedzynarodowe srodowisko. Pomimo tej róznorodnosci w opinii Rady Ekonomiczno-Spolecznej ONZ najbardziej trafnym pojeciem oddajacym istote tych podmiotów sa wlasnie korporacje transnarodowe1. Stad w publikacjach UNCTAD (m.in. World Investment Report) i innych agend ONZ, takze w literaturze polskiej, uzywa sie pojecia KTN w odniesieniu do jednostek (podmiotów gospodarczych), posiadajacych zagranica aktywa umozliwiajace im podjecie tam procesów produkcji dóbr i uslug oraz generujace przychód w co najmniej dwóch krajach2. W szerszym ujeciu KTN to przedsiebiorstwo bedace spólka akcyjna lub inna jednostka gospodarcza, skladajace sie z przedsiebiorstwa macierzystego, posiadajacego kontrole nad co najmniej 10% akcji lub innych udzialów w odniesieniu do jednostek gospodarczych zlokalizowanych poza jego krajem pochodzenia i afiliowanych przy nim przedsiebiorstw zagranicznych tj.: jednostek zaleznych (subsidiares), w których 50% akcji lub innych zasobów kontrolowanych jest przez przedsiebiorstwo macierzyste, jednostek stowarzyszonych (associated) - odpowiednio od 10% do 50% oraz filii i oddzialów (branches), pozostajacych w calosci pod kontrola firmy-matki(100% udzialów)3. W opinii Centrum ONZ ds. Korporacji Transnarodowych (UNCTC) do innych waznych cech charakteryzujacych KTN nalezy stosowanie przez firme macierzysta jednego systemu kontroli i zarzadzania filiami (oddzialami), co umozliwia prowadzenie wspólnej polityki i strategii dzialania, realizowanej z reguly przez jeden osrodek decyzyjny oraz wystepowanie silnych wzajemnych powiazan gospodarczych miedzy filiami (oddzialami), w efekcie czego dzialalno-æ ka¿dej z nich mo¿e wywieraæ istotny wplyw na funkcjonowanie pozostalych4.

Korporacje transnarodowe prowadza dzialalnosc o zasiegu globalnym. Wspólczesnie najczesciej sa to firmy, których obroty towarowe i kapitalowe skoncentrowane sa w trzech najbardziej rozwinietych regionach swiata: Ameryce Pólnocnej (glównie USA), Europie (panstwa Unii Europejskiej) oraz w Azji Poludniowo-Wschodniej (Japonia, Chiny, Indie). Stad czesto uzywa sie terminu tzw. triadycznej gospodarki swiatowej (ang. triadic word economy). Zasadniczo mozna przyjac, ze KTN maja tendencje do wchodzenia na rynki, które sa bezpieczne z punktu widzenia stabilnosci spoleczno-politycznej, spelniaja okreslone kryteria oplacalnosci ekonomicznej (np. co do wielkosci i chlonnosci rynku) oraz dopuszczaja funkcjonowanie KTN w swoim lokalnym ustawodawstwie5. W krajach wysoko uprzemyslowionych KTN lokuja swoje zasoby glównie w sferze uslug oraz - w mniejszym stopniu - w przemysle przetwórczym. Z kolei w krajach slabo rozwinietych przedmiotem zainteresowania KTN jest przemysl wydobywczy, spozywczy, metalowy, tytoniowy i chemiczny6.

Do najwazniejszych funkcji jakie pelnia korporacje transnarodowe w gospodarce swiatowej zaliczyc nalezy: pobudzanie wzrostu i efektywnosci gospodarczej, zwiekszanie konkurencyjnosci gospodarki, stymulowanie restrukturyzacji przez przejecia i fuzje, aktywizowanie lokalnych zasobów i konkurencji na rynku, transmitowanie nowych metod i wzorców, wiedzy i technologii, generowanie miejsc pracy, wyrównywanie poziomu rozwoju krajów lub/i regionów, integrowanie dzialalnosci przedsiebiorstw i gospodarki oraz wplywanie na procesy, jakie zachodza w gospodarce swiatowej7. Priorytetowym celem dzialalnosci KTN jest uzyskanie efektywnosci ekonomicznej gwarantujacej maksymalizacje zysków tak w krótkim, jak i dlugim horyzoncie czasu oraz poszukiwanie nowych wymiarów ekspansji oraz innowacji. Korporacje transnarodowe jako firmy o globalnej skali dzialania moga sprzedawac swoje produkty na calym swiecie dzieki miedzynarodowej sieci sprzedazy oraz czynnikom produkcji umozliwiajacym uzyskanie przewagi konkurencyjnej w wyniku wykorzystania efektów skali. Specjalizacja dzialalnosci w ramach filii zlokalizowanych na wszystkich kontynentach, elastycznosc organizacyjna, mozliwosc dokonywania transakcji w ramach wlasnych struktur organizacyjnych oraz su- werennosc tych podmiotów umozliwiaja im osiagniecie wysokiej efektywnosci dzialania na poziomie globalnym dzieki obnizeniu kosztów netto w calym systemie korporacyjnym (choc nie zawsze we wszystkich jednostkach organizacyjnych w danym czasie) niezaleznie od interesów poszczególnych panstw. Umiejetne wykorzystanie przez KTN istniejacych w swiecie zróznicowanych uwarunkowan ekonomicznych, geograficzno-naturalnych, instytucjonalno- politycznych oraz spoleczno-kulturowych sprawia, ze sa one w stanie osiagnac znaczny poziom globalnej efektywnosci dzieki obnizce kosztów produkcji i oszczednosci nakladów, wzrostowi wartosci dodanej i uzyskiwanych przychodów, wykorzystaniu innowacji, nowych metod organizacji i zarzadzania, lepszej koordynacji, szybszego przeplywu informacji wewnatrz korporacji, wykorzystania internetu i handlu elektronicznego8.

Do podstawowego kanonu strategii ksztaltujacych zagraniczna i miedzynarodowa polityke ekonomiczna realizowanych przez KTN naleza: strategia narodowa oparta na rozwoju wspólpracy produkcyjnej, technicznej i handlowej z lokalnymi przedsiebiorstwami, strategia miedzynarodowa, gdzie proces produkcyjny podzielony jest pomiedzy filie wyposazone w kapital, technologie i know-how, które wykorzystuja lokalne czynniki produkcji, strategia transnarodowa (filie zlokalizowane sa w kilku regionach a dzialalnosc KTN opiera sie na dazeniu do zdyskontowania czynników produkcji oraz warunków produkcji i zbytu w regionach) oraz strategia globalna, zorientowana na lokowanie filii w róznych regionach swiata, majac na uwadze wzrost produkcji w ujeciu absolutnym, nie zas komparatywnym9. KTN prowadza dzialalnosc opierajac sie na wlasnym majatku produkcyjnym, jak i w niezaleznych przedsiebiorstwach po zawarciu z nimi stosownych porozumien. Maja dostep do taniej sily roboczej, czesto lokuja swoje oddzialy w krajach oferujacych niskie podatki lub mozliwosc uzyskania innej przewagi konkurencyjnej. Jako podmioty o ogromnym potencjale finansowym maja czesto uprzywilejowana pozycje wzgledem firm funkcjonujacych w danym kraju. W systemie rozbudowanych powiazan sieciowych w ramach korporacji dokonuje sie przeplyw towarów, uslug, informacji oraz czynników wytwórczych. Do podstawowych form zagranicznej ekspansji KTN nalezy w szczególnosci podejmowanie dzialalnosci inwestycyjnej w postaci bezposrednich inwestycji zagranicznych (wspólne firmy, tworzenie wlasnych filii zagranicznych, zakladanie sieci miedzyorganizacyjnych), eksport produktów lub/i uslug, sprzedaz licencji zagranicznym odbiorcom oraz alianse strategiczne z innymi przedsiebiorstwami. Obecnie obserwuje sie wzrost licz- by transgranicznych fuzji i przejec, aliansów strategicznych, zwiekszanie róznorodnosci powstalych organizmów ekonomicznych, zwiekszanie zasiegu sieci powiazan miedzykorporacyjnych, nawiazywanie wspólpracy z firmami lokalnymi oraz wirtualizacje duzej czesci dzialalnosci, w efekcie czego powstaja coraz wieksze i bardziej skomplikowane organizmy gospodarcze, w odniesieniu do których coraz trudniej zdefiniowac mozna wlascicieli czy przypisac im okreslona przynaleznosc panstwowa10. Procesowi relatywnie szybkiego rozwoju KTN sprzyja fakt, iz wiekszosc wspólczesnych przedsiebiorstw zorganizowana jest w formie spólek akcyjnych, co znacznie ulatwia dokonywanie przeksztalcen strukturalnych oraz wlasnosciowych np. w drodze inwestycji kapitalowych11. Najwazniejsze motywy ekspansji zagranicznej przedsiebiorstw, w tym KTN sklasyfikowac mozna w czterech grupach:

- rynkowe (m.in. wejscie na nowe rynki i/lub wzrost udzialu w rynkach, dynamiczny rozwój rynków zagranicznych, kurczenie sie popytu na rynku krajowym, istnienie wolnych mocy produkcyjnych, chec wyprzedzenia konkurencji),

- kosztowe (glównie obnizenie kosztów produkcji i wzrost stopy zysku, wykorzystanie korzysci skali, wzrost rentownosci przedsiebiorstwa, nizsze koszty pracy zagranica, nizsze koszty czynników produkcji i podatki zagranica, mniejsze wymagania dotyczace ochrony srodowiska zagranica, istnienie specjalnych stref ekonomicznych czy parków technologicznych zagranica),

- zaopatrzeniowe (brak lub wyczerpywanie sie wlasnych surowców naturalnych, niskie koszty transportu, dostep do nowoczesnej wiedzy, zaawansowanych technologii),

- prawne i polityczne (wsparcie inwestycji bezposrednich zagranica, mozliwosc skorzystania z narzedzi wspierania eksportu zagranica, chec uniezaleznienia krajów od strategicznych dostawców poprzez strategie dywersyfikacji, istnienie restrykcyjnych regulacji prawnych w kraju macierzystym czy ekonomiczne wsparcie waznych politycznie krajów)12.

ZNACZE NIE KTN

O zwiêkszajacej siê roli oraz znaczeniu korporacji transnarodowych we wspólczesnym -wiecie -wiadczy dynamicznie wzrastajaca w ostatnich latach liczba tych podmiotów, ich geograficzny i przedmiotowy zasiêg dzialania, potencjal finansowy, wysoki poziom innowacyjno-ci oraz dominujacy udzial w wykorzystaniu kapitalu intelektualnego i zdobyczy rewolucji informacyjnej13. Warto-æ przychodów najwiêkszych korporacji przewy¿sza PKB wielu pañstw, sa tak¿e podmiotami, które cechuje najwy¿szy w skali -wiatowej poziom prywatnych nakladów na badania i rozwój oraz udzial w handlu technologiami. Ogromny potencjal ekonomiczny KTN, skala oraz wzglêdna swoboda prowadzenia dzialalno-ci na ponadnarodowa skalê sprawiaja, ¿e sa to podmioty mogace w istotny sposób wplywaæ na politykê wewnêtrzna i zagraniczna oraz stosunki miêdzynarodowe poszczególnych pañstw, tak¿e w wymiarze pozaekonomicznym. Sa one aktywnymi podmiotami -rodowiska miêdzynarodowego, wplywajacymi na ksztalt i przebieg procesów w nim zachodzacych kierujac siê przy tym wymogami efektywno-ci wlasnych przedsiêwziêæ i chêcia generowania mo¿liwie najwiêkszych zysków. Do wzrostu znaczenia KTN jako podmiotów w istotny sposób wplywajacych na ksztalt stosunków miêdzynarodowych, szczególnie silnie w latach 90. XX wieku przyczynily siê postêpujace procesy globalizacyjne, klimat polityczny sprzyjajacy znoszeniu ograniczeñ w miêdzynarodowej dzialalno-ci gospodarczej, narastajaca integracja gospodarcza pañstw, regulacje promujace swobodny przeplyw kapitalu finansowego, ludzkiego i rzeczowego, postêpujacy proces liberalizacji rynku oraz rozwój cyberprzestrzeni14.

Próba zdefiniowania znaczenia KTN w gospodarce -wiatowej wymaga przyjêcia okre-lonych kryteriów oceny. Do najczê-ciej wykorzystywanych mierników, majacych najwiêksze znaczenie dla okre-lenia ekonomicznej pozycji KTN, nale¿a: warto-æ przychodów ze sprzeda¿y, umo¿liwiajaca wskazanie korporacji o najwiêkszej sile handlowej, warto-æ rynkowa poszczególnych firm, okre-lajaca ich pozycjê kapitalowa, warto-æ najcenniejszych marek na -wiecie oraz warto-æ zagranicznych aktywów bêdacych w posiadaniu KTN, dziêki czemu mo¿liwe jest wskazanie firm-inwestorów najbardziej zaanga¿owanych poza krajem macierzystym15. Obraz ekonomicznej sily KTN daje tak¿e porównanie przychodów ze sprzeda¿y KTN oraz PKB najwiêkszych gospodarek -wiata.

W ostatnich dekadach obserwuje siê systematyczny wzrost globalnego znaczenia KTN. Prawidlowo-æ ta jest wynikiem zwiêkszajacego siê po ziomu umiêdzynarodowienia ich aktywno-ci oraz warto-ci znajdujacych siê w ich dyspozycji aktywów. Nale¿y odnotowaæ przy tym zwiêkszenie liczby KTN pochodzacych z krajów o najwiêkszej dynamice rozwoju oraz wzrost liczby korporacji w sektorach uslug, zwlaszcza telekomunikacyjnych, finansowych i komunalnych. Ponadto widoczny jest równie¿ wzrost aktywno-ci KTN rodzinnych (family-owned) i pañstwowych (tj. bazujacych na pañstwowych aktywach) z rynków wschodzacych16. W 2008 roku 300 najwiêkszych KTN posiadalo 25% -wiatowych zasobów produkcyjnych, uczestniczyly one w 70% -wiatowego handlu, warto-æ ich skumulowanych BIZ oceniano na 1,83 bln USD, za- warto-æ sprzeda¿y na 31 bln USD. Ponad 78 tys. macierzystych KTN posiadalo blisko 927 tys. filii zagranicznych, w których zatrudniano lacznie 82 mln osób17. W 2012 roku firmy znajdujace siê na li-cie Global 2000 (ranking najwiêkszych firm na -wiecie opracowywany przez magazyn "Forbes") zrealizowaly obroty na kwotê 36 bilionów dolarów (wzrost w porównaniu do roku 2011 o 12%) oraz zyski na poziomie 2,64 biliona USD (wzrost o 11% w odniesieniu do roku 2011). £aczny poziom aktywów firm objêtych rankingiem ksztaltowal siê na poziomie149 bln USD (wzrost o 8%), za- ich warto-æ rynkowa, której ocena pozwala odnie-æ siê do ich wyników handlowych i finansowych oraz zdolno-ci generowania dywidendy przez poszczególne podmioty, wyniosla 37 bln USD. £acznie zatrudnialy one 83 mln pracowników. Zestawienie objêlo firmy z 66 krajów. Najwiêksza reprezentacja podmiotów pochodzi z USA (524 firmy) oraz Japonii (258 firm). Na kolejnych miejscach uplasowaly siê Chiny, które umocnily swoja pozycjê oraz Korea Poludniowa, Indie i Wielka Brytania. Do pañstw, które osiagnêly wysoki poziom wszystkich uwzglêdnianych w zestawieniu wskaYników nale¿a: USA, Tajlandia, Filipiny, Arabia Saudyjska oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie. Autorzy rankingu odeszli od wcze-niejszej metodologii, wedlug której poszczególne kryteria byly traktowane oddzielnie. W 2012 roku do ustalenia potencjalu najwiêkszych firm -wiata przyjêto metodologiê, zgodnie z która cztery podstawowe kategorie tj. sprzeda¿, zyski, aktywa oraz warto-æ rynkowa firm mialy jednakowa wagê przy okre-laniu pozycji firm (tab. 1). Biorac pod uwagê pierwsza dziesiatkê zestawienia znalazlo siê w niej 5 firm amerykañskich, 2 z Chin oraz po jednej z Holandii, Wielkiej Brytanii i Brazylii. Dwie firmy osiagnêly przychody ze sprzeda¿y przekraczajace 400 mld USD (koncerny paliwowe Exxon Mobile oraz Royal Dutch Shell). Firmy z pierwszej dziesiatki rankingu zgromadzily aktywa o lacznej warto-ci 10573,3 mld USD oraz zrealizowaly laczny zysk netto na poziomie 213,4 mld USD.

Obserwowane na przestrzeni ostatnich dekad umocnienie miêdzynarodowej pozycji gospodarczej KTN oraz ich potencjalu mierzonego przede wszystkim wielko-cia realizowanych obrotów i zysków sprawia, ¿e czêsto sa one porównywane z pañstwami pod wzglêdem zasobów, geograficznej skali dzialania oraz powiazañ z rzadami pañstw, w których dzialaja. Najczê-ciej obieranym kryterium porównawczym sa posiadane zasoby finansowe okre-lajace miêdzynarodowy potencjal korporacji18.

Tabela 2 zawiera dane obrazujace dynamikê zmian przychodów ze sprzeda¿y oraz zysków osiaganych przez korporacje z pierwszej dziesiatki rankingu najwiêkszych firm na -wiecie na przestrzeni lat 2005 i 2012 (nie podano nazw firm, gdy¿ ich lista w tym okresie ulegala modyfikacjom). Jak wynika z tabe- li tempo wzrostu tych parametrów jest bardzo znaczace, co potwierdza teze o rosnacym znaczeniu potencjalu KTN w gospodarce swiatowej.

Porównanie wielkosci przychodów osiaganych przez KTN oraz PKB najwiekszych gospodarek swiata (tab. 1 i 3), choc czesto stosowane, moze zostac uznane za malo obiektywne ze wzgledu na dobór nieprzystajacych do siebie kryteriów (spólki klasyfikowane sa wedlug wartosci sprzedazy, podczas gdy gospodarki narodowe wedlug PKB, który mierzy wartosc dodana bardziej odpowiadajaca kategorii zysku spólki19). Lepszym miernikiem sily danej KTN w gospodarce panstwa goszczacego wydaje sie wartosc zysku po opodatkowaniu oraz wartosci zwiazane z dzialalnoscia zagraniczna (non-domestic activities)20. Analiza wskazanych parametrów uprawnia do stwierdzenia, ze wiele korporacji osiaga przychody na poziomie znacznie przekraczajacym PKB okreslonych panstw, co oddaje ich potencjal w zakresie miejsca we wspólczesnych relacjach miedzynarodowych. Konkurencyjna wysoka pozycja KTN na tle PKB panstw swiadczy o szybkim wzroscie ich obrotów, co zazwyczaj uwarunkowane jest sprzyjajaca koniunktura gospodarcza i ma zwiazek z dynamicznym rozwojem tych podmiotów.

W dobie rozwoju gospodarki sieciowej, obok tak istotnych cech produktu, jak jego wartosc uzytkowa, funkcjonalnosc czy innowacyjnosc wazna role odgrywa sposób dotarcia do konsumentów na calym swiecie. Stad obok tradycyjnych form promocji, zasadnicze znaczenie maja nowe kierunki kreowania globalnych marek przy wykorzystaniu takich kanalów dystrybucji jak internet czy produkt placement. Dla firm o uznanych markach (np. Nike) kreowanie dobrego wizerunku firmy staje sie przepustka do wiekszych obrotów i zysków realizowanych z tytulu handlu prawami do znaku firmowego21. Przedsiebiorstwa zajmujace czolowe pozycje w rankingu najcenniejszych marek (tab. 4), zorientowane sa najczesciej na promowanie zunifikowanej silnej marki czy produktu oraz jednolitego hasla reklamowego w skali globalnej. Wedlug wyliczen firmy Interbrandt w 2010 roku w pierwszej dziesiatce najcenniejszych marek swiata znalazlo sie az 9 marek amerykanskich, zas najcenniejsza z nich byla Coca Cola (70,5 mld USD). Potwierdza to wiec czesto powtarzana teze o amerykanizacji wzorców konsumpcyjnych w skali swiata w dobie globalizacji. Ponad polowa ze 100 firm objetych rankingiem pochodzi z USA. W porównaniu z 2009 roku najwiekszy skok (o 9 miejsc) odnotowala firma Apple, której wartosc wzrosla w odniesieniu do 2009 roku az o 58%, z kolei najwiekszy spadek w rankingu (z 8 na 14 pozycje) byl udzialem finskiej Nokii. Zdecydowanie mniejsza niz USA role odgrywaja w rankingu firmy z Azji i Europy. Najwyzsze miejsca (11 i 12) zajeli przedstawiciele branzy motoryzacyjnej - japonska Toyota oraz niemiecki Mercedes-Benz. W zestawieniu dominuja firmy z sektorów elektronicznego, uslug finansowych, produkcji samochodów oraz FMCG, które zajely 51 miejsc w setce najlepszych marek swiata.

Informacji na temat skali ponadnarodowej dzialalno-ci KTN dostarczaja dane odnoszace siê do wielko-ci zagranicznych aktywów KTN, sprzeda¿y i zatrudnienia zagranica, jak równie¿ wskaYnik transnacjonalizacji KTN (tab. 5). Indeks transnacjonalizacji (transnationality indeks, TNI) stanowi -rednia wielko-æ z nastêpujacych relacji: aktywów zagranicznych do calkowitych, sprzeda¿y zagranicznej do ogólnej oraz zatrudnienia zagranica do calkowitego. Korporacje nale¿ace do grupy 100 najwiêkszych posiadaczy zagranicznych aktywów odgrywaja glówna rolê w grupie pond 78 tys. KTN. Cechuje je wysoki wskaYnik udzialu w warto-ci zagranicznej sprzeda¿y oraz aktywów, co oznacza, ¿e wykorzystuja one wymianê handlowa jako formê ekspansji w skali globalnej. Galêziowa struktura KTN jest mocno zró¿nicowana. Choæ podmioty te sa obecne niemal we wszystkich przemyslach i sektorach gospodarki, mo¿na stwierdziæ , ¿e relatywnie najczê-ciej zainteresowane sa one podejmowaniem dzialalno-ci w galêziach wysokich technologii, nauko- i kapitalochlonnych. Prawidlowo-cia jest tak¿e wzrost zainteresowania sektorem szeroko pojmowanych uslug i rosnaca liczba KTN w informatyce (IT), bankowo-ci i handlu detalicznym (wielkie sieci handlowe), jak równie¿ obserwowany w ostatnich latach zwrot ku przemyslowi wydobywczemu i przetwórczemu ropy naftowej i metali, co nale¿y wiazaæ ze wzrostem znaczenia w gospodarce -wiatowej sektora energetycznego i przetwórstwa metali. Dokonywane przez KTN zakupy aktywów w sektorach telekomunikacji, dostaw wody i elektryczno-ci, czêsto byly nastêpstwem procesów prywatyzacji firm pañstwowych, jakie mialy miejsce w wielu krajach22.

Cecha globalnej gospodarki jest wykreowanie nowego rodzaju relacji i wzajemnych powiazañ pomiêdzy jej podmiotami. W efekcie coraz czê-ciej mamy do czynienia z przypadkami, gdy geoekonomia zyskuje prymat nad geopolityka implikujac zawiazywanie nowego rodzaju interesów na ponadnarodowa skalê. Korporacje transnarodowe sa jedna z grup podmiotów pozapañstwowych, które szczególnie wyraYnie artykuluja swoje interesy na rynkach krajowych i miêdzynarodowych. KTN stanowia czêsto silê napêdowa postêpu ekonomicznego i technicznego oraz pelnia rolê dostawców wiedzy i zaawansowanych technologii, dziêki którym moga one wywieraæ istotny wplyw na poziom rozwoju gospodarczego kraju goszczacego. Obok szeregu omówionych wcze-niej korzy-ci wynikajacych z aktywno-ci KTN na rynkach miêdzynarodowych, dzialalno-æ tych podmiotów wywoluje równie¿ negatywne nastêpstwa. Lista zarzutów formulowanych najczê-ciej pod adresem korporacji obejmuje glównie stosowanie w biznesie praktyk utrudniajacych rozwój firm krajowych (tworzenie barier wej-cia do sektorów, struktur bliskich monopolom, stosowanie cen transferowych), mo¿liwo-æ nadmiernego uzale¿nienia gospodarek krajowych od obcego kapitalu w nastêpstwie przejmowania kontroli nad bran¿ami strategicznymi oraz ryzyko wystapienia tzw. efektu wypierania, którego bezpo-rednia konsekwencja jest ograniczanie krajowej aktywno-ci inwestycyjnej23. Ponadto KTN zarzuca siê próby podporzadkowywania instytucji pañstwa wlasnym interesom poprzez wywieranie nacisków za pomoca narzêdzi finansowych i technologicznych (w zamian za dostêp do kapitalu i nowoczesnych technologii KTN oczekuja stworzenia im wyjatkowo korzystnych warunków do lokowania kapitalu w postaci ulg i zwolnieñ z oplat celnych i podatkowych, co ma swoje negatywne konsekwencje w postaci zmniejszenia poziomu dochodów danego pañstwa) czy przeksztalcenia na lokalnych rynkach pracy (niekorzystne dla pracowników zmiany w kodeksie pracy: da¿enie do ograniczania przywilejów socjalnych, obni¿anie plac)24. Potencjal ekonomiczny korporacji, ich system zarzadzania oraz rozbudowana sieæ przedstawicielstw sprawily, i¿ podmioty te uzyskaly znaczny stopieñ kontroli i wplywu na wzrost gospodarczy i rozwój pañstw, przemysl, handel, konsumpcjê oraz miêdzynarodowy podzial pracy25.

Dynamiczny przebieg procesów globalizacji sprzyja umacnianiu ekonomicznej pozycji przedsiebiorstw transnarodowych. W najblizszym czasie nalezy spodziewac sie wzrostu znaczenia KTN jako nastepstwa tworzenia przez nie nowych relacji gospodarczych, spolecznych i politycznych, których podlozem jest posiadany potencjal finansowy i rzeczowy, skutecznego wplywania na strukture i jakosc konkurencji miedzynarodowej, aktywizowania lokalnych zasobów wytwórczych oraz wykorzystania liberalizacji do powiekszania skali prowadzonej dzialalnosci, glównie w drodze poszukiwania obszarów/regionów o niskich kosztach czynników produkcji oraz wzglednie malo dotkliwych barierach ochronnych rynku wewnetrznego26.

ZAKONCZENIE

Znaczenia korporacji transnarodowych we wspólczesnej gospodarce nie sposób przecenic. Do najwazniejszych funkcji, jakie KTN pelnia w gospodarce swiatowej zaliczyc mozna: transmitowanie nowych metod i wzorców, wiedzy i technologii, generowanie miejsc pracy, pobudzanie wzrostu i efektywnosci gospodarczej, aktywizowanie lokalnych zasobów i konkurencji na rynku czy podnoszenie poziomu rozwoju krajów goszczacych. Wedlug rankingu najwiekszych firm na swiecie KTN zrealizowaly w 2012 roku obroty na kwote 36 bilionów USD oraz zyski na poziomie 2,64 biliona USD, posiadaly aktywa o lacznej wartosci 149 bln USD, a ich wartosc rynkowa wyniosla 37 bln USD. Ogólem zatrudnialy 83 mln pracowników. Wartosc realizowanych przez KTN przychodów ze sprzedazy czesto przewyzsza poziom PKB niektórych panstw.

Bedac aktywnym uczestnikiem miedzynarodowych stosunków ekonomicznych korporacje transnarodowe dysponujace znacznym potencjalem kapitalowym, produkcyjnym i technologicznym wplywaja w znacznym stopniu na ksztaltowanie relacji zachodzacych w gospodarce swiatowej i w istotny sposób zmieniaja warunki konkurencyjnosci. Dane liczbowe ilustrujace skale dzialalnosci KTN swiadcza o sukcesywnym zwiekszaniu ich znaczenia dla funkcjonowania gospodarki globalnej oraz zagospodarowywaniu czesci przestrzeni ekonomicznej, która dotychczas byla domena gospodarek narodowych. Procesowi relatywnie szybkiego rozwoju KTN sprzyja fakt, iz wiekszosc wspólczesnych przedsiebiorstw zorganizowana jest w formie spólek akcyjnych, co znacznie ulatwia dokonywanie przeksztalcen strukturalnych oraz wlasnosciowych np. w drodze inwestycji kapitalowych. Zasoby KTN stanowia dla poszczególnych gospodarek narodowych atrakcyjny obiekt konkurowania, gdy¿ stanowia potencjalne Yródlo poprawy poziomu rozwoju spoleczno-gospodarczego. Biorac pod uwagê fakt, i¿ KTN sa no-nikami zarówno pozytywnych jak i negatywnych efektów swojej dzialalno-ci, rola rzadów jest wywa¿enie wzajemnych korzy-ci i kosztów zwiazanych z obecno-cia KTN w danym kraju. Z jednej strony kapital przedsiêbiorstw miêdzynarodowych mo¿e staæ siê dla pañstw slabiej rozwiniêtych trampolina do przyspieszenia rozwoju spoleczno-gospodarczego, z drugiej nale¿y pamiêtaæ , ¿e nadmierny wplyw korporacji na decyzje podejmowane przez rzady pañstw goszczacych czy krajów macierzystych mo¿e przyczyniæ siê do niewspólmiernego drena¿u ich gospodarki.

Sidebar

ZNACZENIE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH W GOSPODARCE SWIATOWEJ

STRESZCZENIE

Wspólczesnie uwaza sie, ze korporacje transnarodowe, obok panstw, instytucji i organizacji miedzynarodowych, staly sie glównym i niezwykle aktywnym podmiotem procesów globalizacji o istotnej sile wplywu na zmiany zachodzace w gospodarce swiatowej. Funkcjonowanie firm o zasiegu globalnym budzi jednak wiele kontrowersji. Z jednej strony przysparzaja krajowi goszczacemu szereg okreslonych korzysci (nowe inwestycje, miejsca pracy), z drugiej negatywnie ocenia sie ich próby dzialania ponad ustawodawstwem krajowym czy transfer zysków zagranice. Celem artykulu jest próba oceny znaczenia ekonomicznego tych podmiotów we wspólczesnej gospodarce.

THE IMPORTANCE OF TRANSNATIONAL CORPORATIONS IN THE WORLD

SUMMARY

Nowadays, it is believed that transnational corporations, in addition to states, international institutions and organizations, have become a major and extremely active subject of globalization with very important influence on changes in the global economy. The functioning of global companies, however, raises a lot of controversy. On one hand, it can bring a number of specific benefits (new investments, jobs) to the host countries, on the other hand, they face a lot of critics to their operation, attempts to influence national legislation and transfer of profits abroad. The article attempts to assess the economic significance of these entities in the modern economy.

Footnote

1 http://www.sgh.waw.pl/imsg.

2 Por. A. Bakiewicz, U. Zulawska (red.), Rozwój w dobie globalizacji, PWE, Warszawa 2010, s. 323-324; L. Ciamaga, Swiatowa gospodarka rynkowa, PWN, Warszawa 1990, s. 234-235; L. Zurawicki, Korporacje wielonarodowe w handlu swiatowym, PWE, Warszawa 1983, s. 20-28.

3 UNCTAD, World Investment Report 2001, s. 275; A. B. Kisiel-Lowczyc (red.), Wspólczesna gospodarka swiatowa, Wyd. Uniwersytetu Gdanskiego, Gdansk 2003, s. 13-14.

4 http://www.sgh.waw.pl/imsg.

5 A. Bakiewicz, U. Zulawska (red.), op. cit., s. 324.

6 UNCTAD, World Investment Report 2006, s. 280.

7 J. Rymarczyk (red.), Miedzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2010, s. 418 oraz http://pl.wikipedia.org/wiki/Korporacja_mi%C4%99dzynarodowa.

8 http://www.sgh.waw.pl/imsg.

9 Zob.: P. Bo¿yk, Miêdzynarodowe stosunku ekonomiczne. Teoria i polityka, PWE, Warszawa 2008, s. 300.

10 http://www.sgh.waw.pl/imsg.

11 A. B. Kisiel-£owczyc (red.), op. cit., s. 14.

12 R. Orlowska, K. Zoladkiewicz K. (red.), Globalizacja i regionalizacja w gospodarce -wiatowej, PWE, Warszawa 2012, s. 46.

13 http://stosunki-miedzynarodowe.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=555: korporacje-transnarodowe&catid=57:k&Itemid=92.

14 Ibidem.

15 A. Zorska, Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddzialywania, wyzwania, PWE, Warszawa 2007, s. 92.

16 R. Orlowska, K. Zoladkiewicz (red.), op. cit., s. 56.

17 Ibidem, s. 54.

18 A. Jarczewska-Romaniuk, Przedsiêbiorstwa miêdzynarodowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2004, s. 97.

19 Spólka coraz bardziej wspólna, "Forum" 2002, nr 11, s. 23, przedruk za: The Economist, "The Economist Newspaper" Ltd., 22.01.2002.

20 A. Rubner, The might of the multinationals: the rise and fall of the corporate legend, Praeger, New York 1990, s. 34.

21 S. Sala, Rozwój korporacji transnarodowych w gospodarce swiatowej, Przedsiebiorczosc - Edukacja nr 1, Kraków 2005, s. 38.

22 World Investment Report 2011, UNCTAD.

23 Wystapienie efektu wypierania stwierdzono w odniesieniu do krajów Ameryki £aciñskiej i Karaibów. World Investment Report 1999, UNCTAD, s. 189-193.

24 S. Sala, op. cit., s. 39; A. Jarczewska-Romaniuk, op. cit., s. 168.

25 http://www.sgh.waw.pl/imsg.

26 J. Rymarczyk (red.), Miedzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2006, s. 413-414.

References

BIBLIOGRAFIA

Bakiewicz A., Zulawska U. (red.), Rozwój w dobie globalizacji, PWE, Warszawa 2010.

Bo¿yk P., Miêdzynarodowe stosunku ekonomiczne. Teoria i polityka, PWE, Warszawa 2008.

Ciamaga L., wiatowa gospodarka rynkowa, PWN, Warszawa 1990.

Forum nr 11/2002, Spólka coraz bardziej wspólna, przedruk za The Economist, "The Economist Newspaper" Ltd., 22.01.2002.

Global 2000, Forbes, http://www.forbes.com/global2000/.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Korporacja_mi%C4%99dzynarodowa.

http://stosunki-miedzynarodowe.pl/index.php?option=com_content&view=article&id =555:korporacje-transnarodowe&catid=57:k&Itemid=92.

http://www.sgh.waw.pl/imsg.

Interbrand http://www.biznes.banzaj.pl/Ranking-najcenniejszych-marek-swiata.

Jarczewska-Romaniuk A., Przedsiêbiorstwa miêdzynarodowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2003.

Kisiel-£owczyc A. B. (red.), Wspólczesna gospodarka -wiatowa, Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 2003.

Orlowska R., Zoladkiewicz K. (red.), Globalizacja i regionalizacja w gospodarce -wiatowej, PWE, Warszawa 2012.

Rubner A., The might of the multinationals: the rise and fall of the corporate legend, Praeger, New York, 1990.

Rymarczyk J. (red.), Miêdzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2010.

Rymarczyk J. (red.), Miêdzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2006.

Sala S., Rozwój korporacji transnarodowych w gospodarce -wiatowej, Przedsiêbiorczo-æ - Edukacja nr 1, Kraków 2005.

World Economic Outlook Database, MFW, October 2012.

World Investment Report 2001, 2006, 2011, UNCTAD.

Zorska A., Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddzialywania, wyzwania, PWE, Warszawa 2007.

Zurawicki L., Korporacje wielonarodowe w handlu -wiatowym, PWE, Warszawa 1983.