Traumatyczna niepamiec: doswiadczenie Wielkiej Wojny w polskiej literaturze dwudziestolecia 1/Traumatic Nonmemory: the Experience of the Great War in Polish Literature of the Interwar Period

Abstract

The aim of the article is to show the possibility of changing the angle from which we perceive Polish literature on World War I written in the interwar period. In Polish literary studies, there is a dominating tendency to see the Great War exclusively in terms of political event which led Poland to regain its independence; in other words, as a theme or motive of a politically oriented literature. Yet, there were many writers who considered the war a cruel and traumatic event which radically changed their ways of experiencing reality. Thus, the paper's goal is to show how the Great War might be perceived as a modern even and how its influence on literary expression might be considered. Having provided an overview of trauma as a modern concept and basic premises of cultural trauma theory, the present paper subsequently investigates three specimens of interwar Polish literary production and discusses them within the framework of trauma studies so as to show how this kind of reading might prove beneficial to one's perception of modern Polish literature.

Headnote

Abstract: The aim of the article is to show the possibility of changing the angle from which we perceive Polish literature on World War I written in the interwar period. In Polish literary studies, there is a dominating tendency to see the Great War exclusively in terms of political event which led Poland to regain its independence; in other words, as a theme or motive of a politically oriented literature. Yet, there were many writers who considered the war a cruel and traumatic event which radically changed their ways of experiencing reality. Thus, the paper's goal is to show how the Great War might be perceived as a modern even and how its influence on literary expression might be considered. Having provided an overview of trauma as a modern concept and basic premises of cultural trauma theory, the present paper subsequently investigates three specimens of interwar Polish literary production and discusses them within the framework of trauma studies so as to show how this kind of reading might prove beneficial to one's perception of modern Polish literature.

Key words: Great War in literature, trauma theory, Polish literature 1918-1939, Andrzej Strug, Józef Wittlin, Jan Zyznowski

Na nic sie nie zda, ze bedziesz opowiadac. Nie uwierza ci. Nie przez zlosliwosc ani zeby ci okazac lekcewazenie, ale dlatego, ze nie potrafia. Jak pózniej, jezeli wyzyjesz i bedziesz chcial cos od siebie powiedziec, powiesz: "Bylismy noca na robotach, walili w nas, a potem o malo co nie potonelismy w blocie", odpowiedza ci: "Ach!", i moze dodadza: "Musialo wam byc wtedy niewesolo". I tyle.

Henri Barbusse, Ogien. Dziennik pewnego oddzialu

Prawie wszyscy ocaleni, kiedy opowiadaja o swoich przezyciach lub je opisuja, wspominaja sen, który powtarzal sie czesto jeszcze w czasach, gdy byli w obozie, i róznil sie w szczególach, ale tresc mial zawsze taka sama: wracali do domu, z przejeciem i uczuciem ulgi opowiadali o swoich przecierpianych udrekach najblizszej osobie, a ta nie chciala im uwierzyc i nawet nie chciala ich sluchac. Przewaznie (i to bylo najbardziej okrutne) odwracala sie i w milczeniu odchodzila.

Primo Levi, Pograzeni i ocaleni

Polska literatura pierwszej wojny swiatowej jest haslem terminologicznie niejasnym z przynajmniej kilku powodów. Po pierwsze, zakres jej denotacji ulega interpretacjom: moze dotyczyc utworów literackich powstalych we wzglednie krótkim okresie wojennych zmagan 1914-1918 albo dzialac na prawie tematu, rozszerzajac swój zakres o teksty powstale w róznym czasie, wreszcie przyjac mozemy klucz biograficzny, sledzac zyciowo-pisarskie dzieje twórców, zwykle czynnych uczestników dzialan wojennych, którzy z doswiadczenia wojennego uczynili wazki i powracajacy problem dla swojej twórczosci2. Po drugie, termin ten wkracza na grzaski grunt historycznoliterackich sporów dotyczacych polskiego procesu literackiego tego czasu: rok 1914 moze stanowic granice Mlodej Polski, a 1918 poczatek dwudziestolecia, pozostawiajac kluczowe cztery lata wojennego doswiadczenia w periodyzacyjnym limbo - pierwsza wojna traktowana jest wiec nie tyle jako wydarzenie fundujace dla pewnego typu doswiadczenia, które znalazlo na tyle charakterystyczne artykulacje w literaturze, by znaczaco zmienic jej obraz, ile raczej jako pochodna nowej sytuacji politycznej, w jakiej znalezli sie pisarze, z których wielu tworzylo równiez przed wojna3; okres wojny i powstajaca w tym czasie produkcje artystyczno-intelektualna mozna tez wlaczyc do wiekszej modernistycznej formacji literackiej, obejmujacej okres od lat dziewiecdziesiatych XIX wieku do lat szescdziesiatych wieku nastepnego4. Po trzecie, kwestia artystycznej wartosci i "doswiadczeniowego potencjalu" utworów, które zaliczyc by mozna do literackich reprezentacji pierwszej wojny swiatowej w polskiej literaturze, zwykle ustepuje miejsca, w interpretacjach historyków literatury, ocenie ich znaczenia dla ksztaltowania postaw w odrodzonej Rzeczpospolitej i klasyfikacji wojennych motywów. Po czwarte wreszcie, haslo "literatura wojny", z czestym uzupelnieniem "i okupacji", zwyklo odnosic sie do twórczosci literackiej dotyczacej kolejnego historycznego kataklizmu, który dla polskiej literatury ostatniego wieku stal sie paradygmatycznym doswiadczeniem traumy i calkowicie przyslonil ten wymiar literatury bedacej odpowiedzia na wydarzenia lat 1914-1918.

Te cztery kwestie wydaja sie kluczowe dla widmowego statusu doswiadczenia Wielkiej Wojny w polskiej literaturze. Jak postaram sie jednak pokazac, mozliwa (i poznawczo intratna) jest zmiana perspektywy w mysleniu o polskiej twórczosci literackiej skupionej wokól reprezentacji pierwszej wojny i zinterpretowanie jej raczej jako diagnozy i odpowiedzi na stricte nowoczesne doswiadczenie wojennej traumy niz zbioru patriotyczno-niepodleglosciowych manifestów. Odnoszac sie do zarysowanych powyzej problematycznych wezlów, swoja argumentacje (po pierwsze) bede budowac, opierajac sie na przeslance, ze Wielka Wojne nalezy przede wszystkim traktowac jako istotne doswiadczenie biograficzne, które podleglo róznie motywowanej niepamieci w okresie miedzywojennym; (po drugie) podazajac za reinterpretacjami periodyzacji polskiej literatury nowoczesnej (Ryszard Nycz) i rozpoznaniami dotyczacymi tzw. europejskiego modernizmu, literature dotyczaca pierwszej wojny swiatowej bede traktowac jako element szerzej rozumianej formacji modernistycznej, zwiazanej z doswiadczeniem nowoczesnosci; wreszcie (po trzecie i czwarte), odczytujac wybrane przyklady literackie z tego okresu w kluczu traumatycznym, postaram sie pokazac (z uwzglednieniem metodologicznych niebezpieczenstw), ze literatura pierwszowojenna moze stanowic swoista prefiguracje trybów reprezentacji doswiadczenia traumatycznego, z jakimi spotykamy sie po roku 1945.

W badaniach nad europejskim modernizmem literackim i artystycznym, pojmowanym jako formacja o dosyc szerokim (choc wielokrotnie dyskutowanym i posiadajacym kilka wariacji) zakresie chronologicznym i obejmujacym zwykle okres 1885-19355, Wielka Wojne traktuje sie jako rodzaj wewnetrznej cezury, przede wszystkim jednak jako emblematyczne wydarzenie nowoczesne - rozumiana jako pierwsza wojna totalna, ze wzgledu na zakres geograficzny, techniki militarne, liczbe ofiar, wielosc sfer zycia, które objela swoim wplywem, wreszcie redefinicje mitów i dostepnych wyobrazen dotyczacych walki zbroj nej, osoby zolnierza, kategorii etycznych, walecznosci i bohaterstwa. Jako takie, obok na przyklad modernizacji i doswiadczenia miejskiego, doswiadczenie wojenne okazuje sie kluczowe dla rozumianej w duchu Althussera obiektywnej nowoczesnej problematyki, której diagnoze - jak argumentuje w swoim instruktazowym artykule Richard Sheppard - stanowia modernistyczne teksty kultury i na która próbuja one odpowiedziec. Modernizm bywa wrecz interpretowany jako pochodna i produkt doswiadczenia wojennego6; Tim Armstrong postuluje na przyklad uznanie Wielkiej Wojny za decydujaca dla rozumienia czasowosci we wspólczesnej kulturze, a tym samym za wydarzenie fundujace dla modernistycznych innowacji artystycznych. Skutkiem Wielkiej Wojny jest bowiem zaklócone doswiadczenie temporalnosci, w którym dynamiczna struktura przenikajacych sie przeszlosci, terazniejszosci i przyszlosci konfrontuje sie z elementami "zamrozonego czasu": traumatycznej terazniejszosci, udaremnionej przyszlosci7. Podobna teze stawia Georges Didi-Huberman, twierdzac, ze nowoczesne sposoby reprezentacji, montaz, fragmentaryzacja i powtórzenie sa pochodna doswiadczen wojennych na frontach w calej Europie8.

Ponadto zywotna czescia kanonu literatury modernistycznej staly sie teksty opisujace wydarzenia wojenne oraz ich wplyw na pózniejsze zycie ich uczestników: powiesci Ernsta Jüngera, Henriego Barbusse'a, Romaina Rollanda, Georges'a Duhamela, Johna Dos Passosa czy pózniejsze ksiazki Josepha Rotha, Arnolda Zweiga, Richarda Aldingtona, a takze rejestrujace echa traumatycznych wydarzen Wielkiej Wojny dziela Virginii Woolf, Williama Faulknera, Ernesta Hemingwaya, Hermanna Hessego czy Thomasa Stearnsa Eliota.

Te dwie literackie "strefy wplywów" Wielkiej Wojny - fabularyzowane dzienniki z frontów oraz eksperymentalna estetyka - dobrze pokazuja inna wazna ceche wojny jako doswiadczenia nowoczesnego: jej traumatyzujacy charakter. Jak wskazuje Roger Luckhurst, w badaniach nad formacja modernistyczn a kluczowy sta l si e koncept traumy - psychicznego urazu - jako doswiadczenia charakterystycznego dla podmiotu nowoczesnego. Rozrastajace sie miasta, postepujaca modernizacja i industrializacja, narodziny kina i telegrafu, powstanie kolei - wszystko to zlozylo sie na reinterpretacje ludzkiego doswiadczenia w kategoriach nastepujacych po sobie spiec i szoków9. To wlasnie katastrofy kolejowe daja asumpt do pierwszych sformulowan tego, co z perspektywy czasu mozna nazwac teoria traumy - pierwsze diagnozy powypadkowego szoku nerwowego, który nie mial nic wspólnego z fizycznym urazem, nazywaly te przypadlosc railway spine i szukaly przyczyn we "wstrzasnieniach kregoslupa". Równolegle z ta nieznana jednostka chorobowa poradzic musialo sobie prawo - bylo to wynikiem lawiny pozwów o finansowe rekompensaty kierowane do przedsiebiorstw kolejowych. Wreszcie od lat siedemdziesiatych XIX wieku dyskusje nad etiologia i skutkami urazów nerwowych, od 1900 roku nazywanych coraz czesciej traumatycznymi neurozami, przeniosly sie na grunt nowoczesnej psychologii, czesto laczac sie z badaniami nad histeria i zajmujac istotne miejsce w koncepcjach psychoanalitycznych Jeana-Martina Charcota, Pierre'a Janeta czy wreszcie Zygmunta Freuda.

Nowoczesnosc pierwszej wojny swiatowej wiaze sie zatem równiez z jej gleboko traumatyzujacym charakterem: w 1915 roku Charles Myers, psycholog i lekarz wolontariusz na froncie publikuje w "The Lancet" raport o przypadkach trzech zolnierzy, którzy cierpia z powodu psychicznych urazów wywo l anych przebywaniem w pobli z u wybuchaj a cego pocisku. Symptomy to: zamazane i ograniczone widzenie, mimowolne drzenie, placz, utrata smaku i wechu oraz czesciowa amnezja dotyczaca samego wydarzenia. Myers leczy ich hipnoza, a ich przypadlosc nazywa shell shock10. Nazwa przyjmuje sie i przez caly okres wojenny lekarze spotykac sie beda z tysiacami zolnierzy cierpiacych na podobne objawy (zobojetnienie, dezorientacja, utrata wzroku lub sluchu, niemota, spazmatyczne konwulsje lub drzenie konczyn, brak czucia, wyczerpanie, bezsennosc, depresja, przerazajace, powtarzajace sie koszmary)11. Masowa trauma pierwszej wojny szybko skojarzona zostaje z rozpoznana diagnostycznie "kobieca" histeria, która szok artyleryjski przypomina pod wzgledem objawów, oraz traumatyczna neuroza. Pojawiaja sie konkurencyjne okreslenia: shell shock nazywany jest rana umyslu, NYDN (Not Yet Diagnosed - Nervous, jeszcze nie zdiagnozowane - nerwowe), i definicje: kojarzony jest z histeria (uwazana za charakterystyczna dla rekrutów z klasy pracujacej oraz Irlandczyków w armii brytyjskiej i Zydów w armii niemieckiej) lub neurastenia, tlumaczony konfliktem psychologicznym i leczony psychoterapia lub utozsamiany z tchórzostwem, slaboscia, zniewiescieniem oraz symulowaniem objawów i traktowany elektrowstrz a sami12. Freud, który nie pisze wiele podczas wojny ani nie leczy zolnierzy dotknietych wojenna neuroza, w napisanym w 1920 roku studium Poza zasada przyjemnosci laczy, podobnie jak w swoich przedwojennych pismach, nerwice pourazowa, powstala w wyniku ciezkich wstrzasów mechanicznych i sytuacji zagrozenia zycia, w tym urazów zwiazanych "ze straszliwa, wlasnie zakonczona wojna", z histeria, tej pierwszej przypisujac jednak znacznie silniejsze objawy. Nerwica, podkresla, nie ma nic wspólnego z organicznymi uszkodzeniami systemu nerwowego, ale polega na przerwaniu ochronnej "membrany" aparatu psychicznego, do którego dostaje sie nadmiar zewnetrznych podniet. Z traum a wi az e si e uczucie strachu - stan, w który popadamy w obliczu niebezpiecze n stwa, na które nie jestesmy przygotowani13. W kompulsywnym powtarzaniu przezytego urazu (w snach, odgrywaniu) Freud widzi wysilek aparatu psychicznego, usilujacego poradzic sobie z nadmiarem bodzców, które przelamaly jego bariere ochronna, i z opóznieniem zareagowac na traume14. W psychoanalizie Freuda, na co zwraca uwage Catherine Malabou, zewnetrzny szok zawsze jest tylko wtórnym czynnikiem, który aktywuje wewnetrzna przyczyne nerwicy lezaca w konflikcie ego z popedem seksualnym. W koncepcji seksualnosci, energii psychicznej, nie ma wiec miejsca na "brutalny wypadek, czyste wtargniecie, rane bez hermeneutycznej przyszlosci"15 - wszystko ostatecznie motywowane czynnikami pochodzacymi z samej psyche. Jak pokazuje Malabou, analizujac miedzy innymi kazus zolnierzy rannych podczas pierwszej wojny, psychoanaliza nie rozpoznaje przypadków wywolanych na przyklad urazami mózgu i nie dopuszcza ingerencji radykalnej zewnetrznosci w aparat psychiczny, która mog l aby spowodowa c przerwe w jego funkcjonowaniu. Tak rozumiane wydarzenie traumatyczne pozostaje bowiem calkowicie niezintegrowane z procesami wytwarzania "ja", nie poddaje sie hermeneutycznej obróbce, a osoby, które w wyniku przerwania tozsamosci nie rozpoznaja siebie jako siebie, staja sie kims innym. Wypadek - wydarzenie funduj a ce dla ich nowej podmiotowo s ci - pozostaje ca l kowicie pozbawiony sensu, polaczenie miedzy przeszloscia i terazniejszoscia zupelnie zerwane. Jak dowodzi Malabou, skutek traumy ma równiez charakter czysto afektywny: objawia sie w emocjonalnym deficycie, nieobecnosci afektów, ozieblosci, obojetnosci i znieczuleniu16.

Zblizone postulaty - by nie wiazac wojennych neuroz z systemem libidalnym - stawiali równiez psychoanalitycy wspólczesni Freudowi (Sandor Ferenczi, Abram Kardiner). To jednak wlasnie jego koncepcja okazala sie kluczowa dla rozpoznan kulturowej teorii traumy, której rozkwit przypada na lata dziewiecdziesiate ubieglego wieku, zbiegajac sie w czasie ze wzrostem znaczenia traumy jako zródla tozsamosci oraz statusu ofiary jako zródla identyfikacji, a takze narodzinami tzw. kultury rany, uprzywilejowania tego, co traumatyczne, w t l umaczeniu wszelkich zjawisk17. Towarzyszy l temu boom twórczo s ci autobiogra fi cznej, w tym ksi az ek reprezentantów tzw. drugiego pokolenia, czyli dzieci ocala l ych z Zag l ady. W reprezentatywnych dla kulturowej teorii traumy pracach Cathy Caruth trauma rozumiana jest jako aporia, czasowe zaklócenie, paradoksalne doswiadczenie, które uderzajac w aparat psychiczny, pozostaje dla niego niepoznawalne. Traumatyczne wydarzenie moze byc zrozumiane jako takie wylacznie po fakcie, przez symptomy i reminiscencje, a przez to pozostaje niezintegrowane w pamieci, w traume wpisane jest bowiem szczególne opóznienie i rodzaj dreczacej, nawiedzajacej obecnosci. Caruth rozumie traume zatem jako kryzys reprezentacji, historii, prawdy i narracji18. Zaglada staje sie dla teorii traumy wydarzeniem paradygmatycznym, a jego reprezentacje wyznaczaja ramy, w jakich mówic sie zaczyna o relacjach miedzy trauma a narracja. Badacze relacji ocalalych, Shoshana Felman i Dori Laub, opisuja swiadectwo jako fragmentaryczne i przerywane, "zlozone z czastek i fragmentów pamieci przytloczonej zdarzeniami, które nie daja sie podporzadkowac rozumieniu czy pamietaniu, czynów, które nie moga byc skonstruowane jako wiedza ani zasymilowane w pelnym poznaniu, wydarzen wykraczajacych poza nasze ramy referencji"19. Swiadectwo szuka zatem srodków reprezentacji, które oddalyby ów epistemologiczny impas, a paradoksalna czasowosc traumy i koniecznosc oddania jednostkowego doswiadczenia zmusza opowiesc do porzucenia linearnosci narracji na rzecz achronologii, afabularnosci, zawieszenia zwiazków przyczynowo-skutkowych, powtórzen, reminiscencji, naglych objawien, które zmieniaja sens wydarzen z przeszlosci20. Te cechy traumy oddac moze literatura, która odrzuca tradycyjne sposoby opowiadania i moze sprostac owej aporetycznej i jednostkowej estetyce traumy - w obszarze zainteresowan badaczy pozostaja zatem dziela wykorzystujace awangardowe zabiegi, eksperymentujace z czasem, fragmentaryzacja i montazem, podejrzliwe wobec konwencji. Lektura tekstów zwiazanych z trauma zawiesza zatem do pewnego stopnia hermeneutyczne pragnienie, sledzac raczej skazy i przemilczenia w narracji, badajac strukture powtórzen, przenikanie sie codziennosci z ekstremalnoscia, terazniejszosci z przeszloscia, poszukujac tego, co na powierzchni tekstu moze zaistniec tylko jako symptom.

Jak widac zatem, traumatyczna lektura tekstów modernistycznych zaklada podwójny paradoks: po pierwsze, rozumienie nowoczesnosci jako pola traumy to przede wszystkim fantazja ponowoczesnosci szukajacej swych korzeni, dla której paradygmatycznym wydarzeniem granicznym jest Zaglada. Lektura powiesci o zolnierzach wracajacych z frontu w kategoriach traumy zak l ada rodzaj sprz ez enia zwrotnego: neuroza Wielkiej Wojny i jej psychoanalityczne artykulacje tworza genealogie wspólczesnego dyskursu traumy, uzywajac lektury traumatycznej jako narzedzia interpretacyjnego wobec literackich artykulacji ukazujacych shell shock, stosujemy jednak raczej ponowoczesna teorie do nowoczesnych tekstów. Po drugie, utozsamiajac artykulacje doswiadczenia traumatycznego w literaturze z eksperymentatorskimi zabiegami narracyjnymi, dla których prekursorskie pozostaj a dziela modernistyczne, wtórnie naznacza sie te teksty traumatycznym potencjalem - tu zdaja sie lokowac po czesci rozpoznania Armstronga i Didi-Hubermana o kluczowym znaczeniu traumy wojennej dla innowacyjnych praktyk modernizmu. Traumy pierwszej wojny i Zaglady tkwia z soba w szczególnym, dialektycznym zwiazku: Wielka Wojna, pozostajaca terenem, na którym trauma wydarzyla sie, lecz nie zostala do konca rozpoznana, naznacza wstecznie traume drugiej wojny, która znalazla jezyk, choc operujacy glównie aporia, na zaznaczenie swojego doswiadczenia. Paradoksalna struktura doswiadczenia traumatycznego zdaje sie zatem dzialac nawet na poziomie metodologii21.

Co ciekawe, przekonanie o kluczowym znaczeniu Wielkiej Wojny dla przemian praktyk artystycznych zdaja sie wyrazac polscy krytycy literaccy, którzy na goraco komentowali zwiazki literatury i wojny. Karol Irzykowski pisal w 1916 roku: "Nawal wypadków i wrazen plynacych z tej wojny, kto wie, czy nie zawiera w sobie pewnych czynników, które poprzez dusze twórców-artystów dzialajac, objawia sie w glebokich przemianach dotychczasowych form"22. Wtóruje mu Juliusz Kleiner: "Z przemiany zycia plynie zadza nowego wyrazu, koniecznosc nowej sztuki", chodzi bowiem o "zmieniony typ przezywania swiata"23. Co wiecej, Kleiner zaczyna swój artykul w manierze, która ludzaco przypomina Freudowskie rozwazania o traumie: wojna to "potega niebywalych wypadków (...), napiecie energii, o jakim nie snily sny najsmielsze (...), przerasta zakres i sile naszej swiadomosci"24; Irzykowski w tym duchu prorokuje: "Wojna wywolala tak wielkie napiecia psychiczne, ze musza one pociagnac za soba niewyplacalnosc poezji na pewien czas"25. Przekonanie, ze literatura po okresie wojennym ulegnie czasowej artystycznej zapasci, laczy sie u obu krytyków z nadziej a , z e ostatecznie przestanie by c ona "literatur a tr e baczy i r e baczy" (Irzykowski) czy "literatura zmeczenia" (Kleiner) i doswiadczenie wojenne znajdzie swoja artystycznie oryginalna artykulacje: "wyraz nowy czesciej rodzi sie ze wspomnienia", pisze Kleiner, a zwi a zek literatury z wojn a "nie musi wcale polega c na zale z no s ci tematowej"26; "dzie l a, które lubo nie opowiadaja o armatach i trupach, moga byc blizsze istoty wojny, niz najautentyczniejsze wykrawki z jej powierzchni" (Irzykowski)27. U obu krytyków dominuje przekonanie, ze wojna, której sa swiadkami, ma wyjatkowy charakter: nie tyle z powodu niepodleglosciowego polskiego komponentu (choc ten jest istotny szczególnie dla Kleinera), ile raczej ze wzgledu na swój rozmiar i sile razenia; Kleiner pisze wrecz, ze konflikt ten to "ostatnie slowo kultury nowozytnej". Jednak, jak pokazuje Tomasz Burek, polskie doswiadczenie wojenne mialo znamiona wyraznej odrebnosci wobec krajów europejskich o ustalonym bycie politycznym. Po pierwsze zatem, zazwyczaj kwestia uczestnictwa w starciach nie miala charakteru "sluzby ojczyznie" i wiazala sie z koniecznoscia bratobójczej walki, jako ze Polacy w wielu przypadkach stanowili posilki po obu stronach frontu. Po drugie - dzialania zbrojne wiazaly sie z ogromnymi stratami materialnymi na terenach, przez które przetaczaly sie walki, i poczatkowym nastrojem mizerabilizmu. Wreszcie - gdy w Europie pobrzmiewaly pierwsze echa wyczerpania dzialaniami wojennymi, przerazania okrucienstwem i bezsensownoscia konfliktu i pojawialy sie coraz czestsze tendencje pacyfistyczne - w Polsce rozpetala sie patriotyczna goraczka, która wojnie nadala wymiar dziejowej szansy na odrodzenie sie panstwa polskiego. "Patriotyzm, a nie imperializm; heroizm, a nie pacyfizm; umilowanie wolnosci, a nie przymus - w takich opozycjach zawierala sie legionowa samowiedza o odrebnosci polskiego stosunku do wojny"28 - pisze Burek. Diagnoza Irzykowskiego o literaturze trebaczy i rebaczy pojawila sie nie bez powodu - w literaturze opisujacej doswiadczenia wojenne góre wziely przedstawienia spod znaku Sienkiewicza i Kossaka, które Maria Janion nazywa "westernem u l a n skim"29, cz e ste w prozie legionowej (na przyklad Karol Krzewski, Jerzy Kossowski, Eugeniusz Malaczewski), pelne stereotypowych wyobrazen i rekwizytów ("ulan, konik, szabelka, dziewucha" - wedlug Nalkowskiej30). Jako portret tego nurtu niech posluzy cytat z Zielonej kadry Jerzego Kossowskiego: "Groza smierci uleciala w poplochu przed zyciem, przed jego sila i zdrowiem: przed serdecznym, niepohamowanym smiechem"31. Druga najliczniej reprezentowana kategorie stanowily teksty o tendencjach tyrtejsko-romantycznych, gloryfikujace wojne i zolnierski "czyn", podkreslajace lacznosc obecnych wydarzen z poprzednimi zrywami niepodleglosciowymi, szczególnie tradycja powstan narodowych (na przyklad Juliusz Kaden-Bandrowski, Stanislaw Rostworowski, Zygmunt Kisielewski, Andrzej Strug). Wittlin tak komentuje polska twórczosc wojenna w 1928 roku:

Kazdy naród, który czynnie przezyl wojne swiatowa, posiada w swoim dorobku tzw. literature wojenna. Przewaznie sa to pamietnikarskie wrazenia i opisy osobistych doznan, podlane tzw. sosem patriotycznym lub pacyfistycznym. (...) W literaturze polskiej, z przyczyn dosc zrozumialych, mamy do czynienia na ogól z samym tylko sosem, który w wiekszej ilosci jest nie do spozycia32.

Jak wskazuje Janion, w literaturze czasu wojny na pierwszy plan wybijaja sie kluczowe dla kultury polskiej opozycje: miedzy wieszczem a artysta, oficjalnoscia a prywatnoscia, walka i Sprawa a sprawami i przezyciami jednostki33. Jesli wiec szukac zindywidualizowanych reprezentacji doswiadczenia wojennego, musza sie one znalezc na antypodach dwóch wspomnianych nurtów, które wojne traktuja nie tyle jako wieloaspektowa sytuacje, z która poradzic musi sobie jednostka, ile wlasnie jako ofiare, sluzbe "Sprawie", poswiecenie sie "rzeczy wspólnej", pole dla bohaterstwa, zolnierskiego temperamentu i woli dzialania, a w przypadku nurtu westernowego dodatkowo jako meska przygode. Ponadto panujaca pod auspicjami nowego panstwa ideologia zbrojnego czynu, militaryzacji i kultu zolnierza kwalifikowala glosy polemizujace z jednoznacznie pozytywnym wizerunkiem wojny jako propagujace slabosc, defetyzm i tchórzostwo, pejoratywnie wartosciowany "pacyfizm"34. Owa "pacyfistyczna" w kategoriach politycznych literatura musiala tez znalezc odpowiednia artystyczna dykcje, odmienna od panujacej poetyki podmiotu zbiorowego. Polemika z jednoznacznie pozytywnym, "morowym" obrazem wojny odbywa l a si e zatem za pomoc a srodków prozy psychologicznej (Zofia Nalkowska), "dokumentarnego odheroizowania"35 (Strug, Stanislaw Rembek, Stefan Zeromski, Kazimierz Wierzynski), poetyki ekspresjonistyczno-naturalistycznej i dekonstrukcji wojennych schematów (ponownie Strug, Jan Zyznowski, Józef Wittlin). Co ciekawe, i w tym przypadku prognozy Irzykowskiego i Kleinera znalazly swoje potwierdzenie: rewizje wojennych stereotypów w wiekszosci przypadków "rodza sie ze wspomnienia", obejmujac przede wszystkim dziela literackie powstale przynajmniej kilka lat po wojnie, wywolane zarówno rozczarowaniem sytuacja w kraju okresu pokoju36, jak i - w duchu forsowanej tu interpretacji - opóznionym dzialaniem wojennej traumy. Przezycie wojny dotyka dialektyka pamieci i zapomnienia: "Jak to sie stalo, ze zapomniano tak doszczetnie, tak nieludzko o doznanej krzywdzie?"37 - pyta narrator w napisanym w ekspresjonistycznej manierze wst e pie do zbioru opowiada n Klucz otch l ani Andrzeja Struga z 1929 roku. "Falsz posiada poteznego sojusznika w kruchosci ludzkiej pamieci - wtóruje mu Józef Wittlin. - Wiedzial o tym sam Barbusse, gdy w Ogniu nazwal czlowieka maszyna do zapominania"38. Po okresie powojennej niepamieci jednak, pisze Strug, pojawila sie wsród ludzi "jakas troska niepoznana", "ogromna, ponura nieobecnosc" zaczela mieszac sie do snów i wkradac w chwilach znuzenia, "dreczac dusze jakas nieznana, niezawiniona krzywda", wreszcie - "swiat zapelnily widma" (KO, s. 9, 10).

Te widmowa, opózniona obecnosc traumy Wielkiej Wojny w polskiej literaturze dwudziestolecia chcialabym pokazac na trzech przykladach: dylogii Jana Zyznowskiego Kamienie ugorne (1924) i Z podglebia (1925, wyd. posmiertne), opowiadania Klucz przepasci Struga ze wspomnianego tomu, wreszcie - wybranych artykulach Józefa Wittlina i jego pracy nad ksztaltem Hymnów (1920).

Jako pisarz Zyznowski (malarz i krytyk sztuki) zadebiutowal krótkim tomem zolnierskich wspomnien Krwawy strzep w 1923 roku. Zolnierska proza relacjonujaca dzieje polskich ochotników we Francji, którzy utworzyli osobny oddzial Legii Cudzoziemskiej, do pewnego stopnia realizuje powszechna poetyke tego typu zapisków: Zyznowski stara sie rzetelnie przedstawic rok trudnej sluzby w obcej armii, opowiada o bohaterstwie polskich legionistów i o laczacych ich glebokiej przyjazni i wzajemnym oddaniu, piszac w pierwszej osobie, czesto znika za zolnierskim "my". W kilku miejscach jednak narrator porzuca wspomnieniowy ton na rzecz czasu terazniejszego i szybkich chronologicznych przeskoków. Dzieje sie tak przede wszystkim w chwilach osobistych wstrzasów: kiedy relacjonuje smierc jednego z kolegów, a zwlaszcza w jedynym dluzszym opisie starcia z Niemcami w okolicach Bouzy, gdzie zgin el a wi e kszo sc towarzyszy Z yznowskiego z oddzia l u39. Co wiecej, w opisie bitwy pierwszoosobowy narrator jakby wycofuje sie, nie komentuje kolejnych wypadków z wlasnej perspektywy. Nie poznajemy jego doswiadczen - relacjonuje krwawe starcie z pozycji wszechwiedzacego obserwatora, w wiekszosci przypadków zaimek "my" zamieniajac na "naszych" i "Polaków". Traumatyczne, szczególnie bolesne przezycia skrywaja sie pod zmieniona poetyka i odpersonalizowaniem narracji, stajac sie elementem bezosobowej relacji z frontu. Do tematyki wojny na froncie francuskim Zyznowski wraca w powie s ciowym dyptyku. Swoim bohaterem czyni Seweryna Witana - dwudziestokilkuletniego subiekta, który aby zabezpieczyc finansowy byt swój i kochanki, morduje przelozonego, a nastepnie ucieka do Francji, by tam, w szeregach Armii Cudzoziemskiej, spedzic cztery lata w okopach. Inspirowane przezyciami Zyznowskiego we Francji i zawartymi tam znajomosciami powiesci maja skreslic portret czlowieka calkowicie wyniszczonego przez wojne: uzaleznionego od rozlewu krwi, wielokrotnie ranionego, który nie potrafi wrócic do normalnego zycia. Choc napisane w miejscami nieznosnej naturalistyczno-ekspresjonistycznej manierze i fabularnie mierne, Kamienie ugorne i Z podglebia w interesujacy sposób koresponduja z zolnierskimi Strzepami krwi. W obu czesciach dylogii kulejaca fabula jest jedynie pretekstem do portretu Seweryna, którego wojna naznaczyla "niewidzialnym znakiem, hieroglifem tajemniczym, nieodcyfrowanym i straszacym reszte ludzi"40. W czesci pierwszej obserwujemy Seweryna walczacego na froncie i dochodzacego do siebie po rozlicznych obrazeniach w szpitalu - wielokrotnie odznaczany za zaslugi bojowe, Seweryn cierpi na zaniki pamieci i calkowite zobojetnienie wobec zewnetrznego swiata - "ponura odretwe" (KU, s. 340). "Ja zupelnie stracilem pamiec - zwierza sie opiekujacej sie nim pielegniarce - sa na przyklad chwile, kiedy nie moge sobie przypomniec daty zadnego wypadku, lecz co gorsza to zadnego nazwiska moich kolegów z kompanii..." (KU, s. 306). Kiedy po silnym (i tajemniczym) ataku nerwowym Sewerynowi zdaje sie wracac swiadomosc dawnego siebie i postanawia on wrócic do Polski, zostaje zmuszony do ponownego wyjazdu na front. Druga czesc dylogii ukazuje Seweryna kilka miesiecy po zakonczonej kampanii wojennej - narzeczona Helena Kosinska znajduje go ciezko rannego w wojskowym szpitalu w Biarritz. Seweryn ma amputowan a re k e i nog e "i cal y jak szmata"41. I cho c opu s ciwszy szpital, pytany przez zgromadzonych na stacji kolejowej gapiów, dumnie pokazuje wojskowe medale za zaslugi, po chwili mówi: "Co tu wiedziec. Te dwa kikuty..." (ZP, s. 186). Obserwujemy powrót Seweryna do Polski i jego wewnetrzna agonie: poczatkowo jest calkowicie zobojetnialy, po czasie zaczyna go dreczyc obsesja na punkcie wlasnego kalectwa i zazdro sc o Helen e . Ta jakby zara z a si e traum a ukochanego - w akcie histerycznej ofi ary scina wlosy i kaleczy sobie twarz. Zyznowski nie dokonczyl Z podglebia - dramatyczne zamkniecie powiesci, w którym Seweryn wiesza sie na pasku, dodano z jego noweli Omylka, bedacej szkicem do powiesci. Wizji straumatyzowanego podmiotu z dylogii Zyznowskiego w oczywisty sposób sekunduj a rozpoznania Freuda dotycza ce nerwicy pourazowej: trauma wojenna naklada sie na jego wczesniejsze przezycia - zamordowanie przelozonego, ale takze na tajemnicza "kontuzje", o której swiadczyc ma jego nerwowy atak w szpitalu. Same tytuly odwoluja sie do psychoanalitycznej symboliki: kamienie ugorne to owe psychiczne rany, które tkwia w psychice bohatera, nieswiadomym "podglebiu", nigdy nie przedostajac sie do jego swiadomosci i objawiajac sie tylko za pomoca symptomów. Pod wzgledem formalnym powiesci Zyznowskiego nie stoja raczej w artystycznej awangardzie - jednak naturalistyczna dykcja polaczona z ekspresjonistycznymi metaforami i licznymi figurami zamilkniecia, a takze wzmagajaca sie pod koniec drugiej czesci fragmentarycznosc narracji oddaja w pewien sposób straumatyzowana psychike protagonisty.

Z zupe l nie innym przypadkiem narracji o wojennej traumie mamy do czynienia w Kluczu przepasci Andrzeja Struga. W poprzedzonym ekspresjonistyczna uwertura o powstajacych z grobów widmach nieznanych zolnierzy Wielkiej Wojny opowiadaniu traumatyzacji poddany zostaje caly swiat przedstawiony: zarówno krajobraz - na ustroniu opuszczonej i spalonej wsi osta l o si e pi ec cha l up, z których dobywa si e nies l abn a cy fetor rozk l adaj a cych sie cial pozostawionych tam na wlasny los chorych na cholere - jaki i bohaterowie: jedynymi mieszkancami tego przekletego miejsca, gdzie wszedzie walaja sie trupy, sa rodzina chlopa Chrabola, którego córke Karolke zgwalcil oddzial niemieckiego wojska, oraz Zyd Zielony, który utracil na poczatku wojny cala rodzine i którego kazdej nocy drecza upiory. Dla nich wszystkich to miejsce zeslania - nikt nie pochodzi stad, znalezli sie tutaj, uciekajac przed frontem ze swoich wsi. Poza tym obok wsi stacjonuja dwa oddzialy wojska - niemieckiego i rosyjskiego. Poznajemy ich dwóch przedstawicieli: Hansa Gröninga, który z obawy, z e znów zostanie wys l any do okopów na froncie zachodnim, postanawia odda c sie w rosyjskie rece, oraz Rosjanina Jefimowa, majacego podobne plany wobec oddzialu niemieckiego. Poza tym po wsi blaka sie w towarzystwie bialego pieska oszalaly kapitan Smurow, który slawny ze swojej walecznosci i brawury, pewnego dnia ucieka, slyszac glosy, które objawiaja mu, ze wojna jest spelniona apokalipsa. Przez wiekszosc opowiadania Strug operuje personalna narracja, zmieniajac co chwila punkty widzenia i ukazujac wydarzenia z perspektywy kolejnych bohaterów, i tworzy cos w rodzaju traumatycznej groteski, w której dramatyczne prze z ycia bohaterów splataj a si e w fantastyczne fabularne przebiegi. Smurow wdrapuje sie na dzwonnice, wiedziony wewnetrznym swiatlem, Gröning poddaje sie Jefimowowi, który poddaje sie jemu, rodzina Chrabola próbuje dostac sie do okopów któregokolwiek wojska, by wydostac sie z przekletej wsi. Ostatecznie o zupelnie opuszczona osade rozgrywa sie krwawa bitwa, Karolka, scigana przez rosyjskich zolnierzy, by uniknac kolejnego gwaltu, skacze do studni, Chrabol ginie, a jego zone i kilkuletnia wnuczke gwalca zolnierze. Ponura ironia Struga pokazuje wojne jako splot bezsensownego okrucienstwa i cierpienia, kapitan Smurow, otrzezwiawszy ze swego szalenstwa, mówi do jednego z towarzyszy: "Ja sam o sobie nic nie wiem - czyli ja zyje, czy nie... (...). Nie ma morowców - na kazdego przyjdzie kolej!" (KO, s. 117). W kodzie zbioru Ci, co pamietaja Strug pisze poniekad o swoich bohaterach:

Ani zywi, ani umarli, niepotrzebni, uciazliwi, oni sa uosobionym pomnikiem wszelkiej zbrodni. W nich zakleta jest pamiec wojny, niezatarta i wiecznie jatrzaca, do ostatniego dnia ich ziemskiego istnienia. Wszystko pamietaja, oni jedni za wszystkich. Nie maja nic na swiecie poza swoja okropna pamiecia. Nie widza nic z tego, co sie dzieje wokolo, i zyja sama, samotna swoja przeszloscia (KO, s. 271).

Strug czyni traume zasada konstrukcyjna calego opowiadania: nie tylko wszyscy bohaterowie nosza jej pietno, równiez przestrzen, w której rozgrywaja sie okrutne wydarzenia, jest zorganizowana wokól zapomnianego miejsca kazni. Poetyka groteski i hiperbolizacji, personalna narracja, w której traumatyczne wydarzenia zostaja jedynie zaznaczone w urwa- nych zdaniach i gwaltownych umilknieciach, tworza niezwykly obraz swiata skazonego wojna.

Ostatnim bohaterem tego traumatycznego rekonesansu jest Józef Wittlin. Jak zauwazaja badacze42, pierwsza wojna swiatowa stala sie osia jego twórczosci: poswiecil jej tematowi nie tylko utwory poetyckie, ale równiez gros artykulów i esejów, a takze niedokonczona Powiesc o cierpliwym piechurze, z której w calosci dostepna jest pierwsza czesc, Sól ziemi (1937). Sam Wittlin mówi o sobie, ze jego ojczyzna jest nie miejsce, ale czas (wedlug pomyslu Ilji Erenburga) - on jest czlowiekiem, który "urodzil sie z koncem XIX wieku i przetrwa l do dnia dzisiejszego, przez y l czas przedwojenny, prze z y l czynnie lub biernie wojne swiatowa oraz jej skutki"43. W twórczosci eseistycznej Wittlina szczególnie ciekawe wydaja sie te teksty, które - nie jak Wojna, pokój i dusza poety (1925), Ze wspomnien bylego pacyfisty (1929) czy cytowana Smierc Barbusse'a (1935) bedace eksplicytnym wykladem pogladów autora na wojne - daja nie wprost swiadectwo owej dreczacej obecnosci traumy wojennej w jego doswiadczeniu. Na szczególna uwage zasluguje jeden ze szkiców z Etapów (1933), podrózniczej prozy Wittlina, w którym autor, zwiedzajac muzeum Wielkiej Wojny w Vincennes pod Paryzem, notuje na przyklad: "Przez otwarte okna slychac spiew ptaków, a lagodne promienie slonca odbijaja sie w szybach, za którymi leza pamiatki z pól bitew, z obozów koncentracyjnych, z okopów"44. Podobna poetyke zderzania codziennosci z tym, co traumatyczne, mo z na odnale zc we wspomnieniu z wizyty w Lublinie Sjesta w obcym miescie (1934):

Taki spokój, taka lagodnosc ogarnia mnie na tych cichych i czystych ulicach, ze trudno mi uwierzyc, iz wlasnie tutaj, opodal, w gmachu gimnazjum panstwowego, gniezdzil sie w latach 1914-1918 austriacko-wegierski mózg wojny, AOK, Naczelna Komenda Armii. Stad, z tego zacisznego ustronia, poprzez bujna zielen i wonne kwiaty, szly na wszystkie fronty rozkazy, podlug których setki tysiecy zywych ludzi przemienialo sie w trupy45.

Szczególnie jednak ciekawym przykladem dla artystycznego mocowania sie Wittlina z wojenna trauma sa jego wlasne redakcje Hymnów - wydanych zaraz po wojnie, w 1920 roku, które staly sie locus classicus dla poetyki ekspresjonistycznej utozsamianej z kregiem twórców skupionych wokól poznanskiego "Zdroju". Tom ten stanowil dla pisarza laboratorium nieustajacych poprawek i artystycznych przeformulowan, towarzyszac mu równoczesnie jako materialny zapis przezytej traumy. Do edycji Hymnów z 1978 roku (wydania drugie i trzecie ukazaly sie jeszcze przed wojna, w roku 1927 i 1929), przygotowanej przez Wittlina w ostatnich latach jego zycia, wlaczonych zostalo pietnascie z dwudziestu jeden pierwotnie opublikowanych utworów oraz dodany powstaly w latach dwudziestych Psalm. Dokonywane przez poete zmiany dotycza przede wszystkim interpunkcji (znikaja natretnie powtarzane wykrzykniki, wielokropki, myslniki), ukladu graficznego i dlugosci utworów - Wittlin usuwa czesto cale strofy, inne laczac w mniej regularne calostki o dluzszej frazie. W niektórych przypadkach dodaje slowa lub wersy, które zmieniaja wydzwiek utworu. Najmocniejszym jednak przykladem eksperymentów Wittlina z forma jest otwierajacy tom wiersz Przedspiew. Porównajmy jego dwie pierwsze strofy w dwóch redakcjach46:

Jeszcze jest we mnie krzyk

gina cych bataljonów

I pami ec z trzaskiem rozwalonych tronów -

A juz przybywam, a daze, a spiesze,

Obladowany jukiem swiezych plonów.

Jeszcze drga we mnie goracosc pozarów

Otchlannych piekiel i jeszcze mnie dlawi

Ohyda krwawych, zatrutych oparów -

A juz przynosze wam moc cudnych darów,

Darów bez liku - - - -

B a d z cie mi l askawi.

(wydanie z 1920 roku)

Jeszcze jest we mnie krzyk ginacych batalionów

I pami ec z trzaskiem rozwalonych tronów.

Jeszcze mam w plucach gaz i proch, i pozar

Swiata, co w gardle kazde slowo dlawi.

(wydanie z 1978 roku)

Wiersz nie tylko ulega radykalnemu skróceniu i traci refreniczne wersy o przynoszeniu darów - wyrugowane zostaja równiez zamilkniecia i zredukowany do minimum uklad graficzny. Mlodopolska, symboliczna "goracosc pozarów otchlannych piekiel" zamienia Wittlin na lapidarna enumeracje "gaz i proch, i pozar", która uzupelnia rzeczownikowa przydawka "swiata", przerzucona do nastepnego wersu, co nie tylko pozwala na podwójna lekture frazy (doslowna i metaforyczna), ale sugeruje równiez skazenie wojenna trauma calego swiata dostepnego podmiotowi, swiata, "co w gardle kazde slowo dlawi". Zmiany wprowadzone przez pisarza dobrze pokazuja, jak zmieniac moze sie artykulacja traumatycznego doswiadczenia: kiedy w latach dwudziestych XX wieku traumatycznym idiomem jest noszacy znamiona poetyki mlodopolskiej ekspresjonizm i naturalizm (czego przykladem sa tez analizowane wyzej teksty prozatorskie), wydarzenia drugiej wojny swiatowej radykalnie zmieniaja poetyke ekstremalnego doswiadczenia: sztucznie brzmiace poszarpane zdania i myslniki oraz estetyke krzyku, metafor i hiperbolizacji zastepuje zwiezla dykcja bialego wiersza operujacego przede wszystkim napieciami w obrebie syntaksy47.

Jak staralam sie pokazac, doswiadczenie pierwszej wojny w polskiej literaturze dwudziestolecia zasluguje na ponowna lekture: ta paradygmatyczna trauma nowoczesnosci jest bowiem dla tego okresu stale powracajacym, istotnym punktem odniesienia, a dla wielu autorów - przedmiotem ponawianych prób artystycznego i biograficznego przepracowania. Pojawiajace sie jako motto dwa cytaty z ksiazek, których powstanie dzieli interwal siedemdziesieciu lat, pozwala nie tylko pomyslec o historii dwudziestowiecznej jako polu cyklicznych powrotów, ale przede wszystkim zauwazyc dialektyczny zwiazek miedzy dwoma najwiekszymi traumami historycznymi, które ksztaltuja dzisiejsze myslenie o sposobach doswiadczania.

Footnote

1 Projekt zostal sfinansowany ze srodków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/07/N/HS2/02508.

2 W dotychczasowych opracowaniach zdaje si e przewa z a c ta pierwsza perspektywa. Por. np. D. Kielak, Wielka wojna i swiadomosc przelomu. Literatura polska lat 1914-1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynala Stefana Wyszynskiego, Warszawa 2001; I. Maciejewska, Proza polska lat 1914-1918 wobec wojny swiatowej, [w:] eadem, Rewolucja i niepodleglosc. Z dziejów literatury polskiej lat 1905-1920, Wydawnictwo Szumacher, Kielce 1991; M.J. Olszewska, Czlowiek w swiecie Wielkiej Wojny. Literatura polska z lat 1914-1919 wobec I wojny s wiatowej. Wybrane zagadnienia, Wydzial Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004; J. Rozmus, Zolnierskie narracje o wojnie swiatowej 1914-1918. Strzelcy, legionisci, Polacy w armii austro-wegierskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013; K. Stepnik, Rekonesans. Studia z literatury i publicystyki okresu I wojny swiatowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin 1997; jako "temat", silnie obecny równiez w prozie dwudziestolecia, Wielka Wojne traktuja m.in. T. Burek, Problemy wojny, rewolucji i niepodleglosci w zwierciadle prozy narracyjnej, [w:] A. Brodzka, H. Zaworska, S. Zólkiewski (red.), Literatura polska 1918-1975, t. I: 1918-1932, Wiedza Powszechna, Warszawa 1995; M. Lalak, Proza lat 1914-1939 wobec wojny i sposobów jej wyrazania, [w:] W. Bolecki, E. Kuzma (red.), Literatura wobec niewyrazalnego, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 1998; E. Loch, K. Stepnik (red.), Pierwsza wojna swiatowa w literaturze polskiej i obcej. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin 1999. Perspektywa biograficzna wystepuje zwlaszcza w opracowaniach twórczosci Józefa Wittlina - por. np. L. Fryde, O prozie Wittlina, [w:] idem, Wybór pism krytycznych, oprac. A. Biernacki, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966, pierwodruk: "Ateneum" 1939, nr 3; I. Maciejewska, Doswiadczenie wielkiej wojny - Józef Wittlin, [w:] eadem (red.), Poeci dwudziestolecia miedzywojennego, t. II, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982; M. Stepien, Inwalida pierwszej wojny swiatowej (o Józefie Wittlinie), [w:] E. Loch, K. Stepnik (red.), Pierwsza wojna swiatowa...

3 Wskazuja na to przywol ane powyz ej liczne opracowania literatury 1914-1918, bez uwzgle dniania jej powojennych inkarnacji, a takze prosty fakt, ze w klasycznej serii podreczników historii literatury polskiej okres 1914-1918 wlasciwie nie wystepuje (powiesciom i dziennikom wojennym poswieca akapit Jerzy Kwiatkowski; por. J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie miedzywojenne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 215).

4 Zob. przede wszystkim: R. Nycz, J e zyk modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, Wroclaw 2002; W. Bolecki, Modalnosci modernizmu. Studia - analizy - interpretacje, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012; J. Franczak, Poszukiwanie realnosci. Swiatopoglad polskiej prozy modernistycznej, Universitas, Kraków 2007; M.P. Markowski, Polska literatura nowoczesna. Lesmian, Schulz, Witkacy, Universitas, Kraków 2007.

5 R. Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego, przel . P. Wawrzyszko, [w:] R. Nycz (red.), Odkrywanie modernizmu. Przeklady i komentarze, Universitas, Kraków 2004, s. 72.

6 Por. M.K. Spears, Dionysus and the City: Modernism in Twentieth Century Poetry , Oxford University Press, New York 1970; D.W. Fokkema, E. Ibsch, Modernist Conjectures: A Mainstream in European Literature, 1910-1940, St. Martin's Press, New York 1988, za: R. Sheppard, Problematyka modernizmu..., s. 75.

7 T. Armstrong, Modernism: A Cultural History , Polity Press, Cambridge 2005, s. 19.

8 Por. G. Didi-Huberman, Strategie obrazów. Oko historii I, przel . J. Margan ski, Wydawnictwo Ha!art, Kraków 2011.

9 R. Luckhurst, The Trauma Question , Routledge, London-New York 2008, s. 20.

10 Ibidem, s. 50.

11 R. Leys, Traumatic Cures: Shell Shock, Janet, and the Question of Memory, "Critical Inquiry" 1994, vol. 20, no. 4, s. 624.

12 Por. S. Volkov, Pomysl na nowoczesnosc. Zydzi niemieccy w XIX i na poczatku XX wieku, przel. J. Górny, P. Pienkowska, Wiedza Powszechna, Niemiecki Instytut Historyczny, Warszawa 2006, s. 76-77.

13 Z. Freud, Poza zasada przyjemnosci, przel. J. Prokopiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 17.

14 Ibidem, s. 30.

15 C. Malabou, The New Wounded: From Neurosis to Brain Damage, przel. S. Miller, Fordham University Press, New York 2012, s. 8.

16 Ibidem, s. 1-20.

17 Por. np. C.J. Dean, Aversion and Erasure: The Fate of the Victim after the Holocaust, Cornell University Press, Ithaca-London 2010.

18 Por. C. Caruth, Introduction, [w:] eadem (red.), Trauma: Explorations in Memory, John Hopkins University Press, Baltimore 1995; eadem, Unclaimed Experience: Trauma, Narrative, and History, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1996.

19 S. Felman, D. Laub, Testimony: Crises in Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History, London-New York 1992, s. 5.

20 Por. A. Whitehead, Trauma Fiction, Edinburgh University Press, Edinburgh 2004, s. 33-34; R. Luckhurst, op. cit., s. 79-86.

21 Ciekawym przypadkiem jest interpretacja w kategoriach traumy powiesci o pierwszej wojnie swiatowej Pat Baker Odrodzenie z 1991 roku dokonana przez A. Whitehead. Por. ibidem, s. 12-29.

22 K. Irzykowski, Wplyw wojny na literature. Horoskopy i zadania, "Mysl Polska" 1916, z. 3, s. 217.

23 J. Kleiner, Pod wrazeniem wojny i "Ksiegi ubogich", [w:] idem, Sztychy, Gebethner i Wolff, Lwów-Warszawa- Kraków 1925, s. 91, 96, pierwodruk: "Mysl Polska" 1917, z. 1-2.

24 Ibidem, s. 89.

25 K. Irzykowski, op. cit., s. 218.

26 J. Kleiner, op. cit., s. 99, 102.

27 K. Irzykowski, op. cit., s. 218.

28 T. Burek, op. cit., s. 463-467.

29 M. Janion, Wojna i forma, [w:] eadem, Placz generala. Eseje o wojnie, Sic!, Warszawa 2007, s. 36.

30 Z. Nalkowska, Tajemnice krwi, [w:] eadem, Opowiadania, Czytelnik, Warszawa 1984, s. 235.

31 Cyt. za: T. Burek, op. cit., s. 472.

32 J. Wittlin, Dwie powiesci wojenne, [w:] idem, Orfeusz w piekle XX wieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000, s. 468.

33 M. Janion, op. cit., s. 26.

34 Co, tak jak w przypadku szoku artyleryjskiego, dawalo pole do licznych stereotypowych i ksenofobicznych wyobrazen. Por. np. antysemickie uwagi o zydowskim pacyfizmie w katolicko-narodowym dzienniku "Oredownik" z 1939 roku: http://bc.wimbp.lodz.pl/Content/21807/Oredownik_1939_nr033a.pdf (data dostepu: 20.10.2014). Por. tez ankiete "Literatura a zolnierz" przeprowadzona wsród polskich pisarzy przez "Polske Zbrojna" w 1938 roku.

35 M. Lalak, op. cit., s. 192.

36 Por. np. J. Wittlin, Ze wspomnien bylego pacyfisty, [w:] idem, Orfeusz w piekle XX wieku.

37 A. Strug, Klucz otchlani, Czytelnik, Warszawa 1957, s. 11 (dalej cyt. KO i numer strony).

38 J. Wittlin, Smierc Barbusse'a, [w:] idem, Orfeusz w piekle XX wieku, s. 509.

39 Por. J. Zyznowski, Krwawy strzep. Wspomnienia bajonczyka, Gebethner i Wolff, Warszawa 1923, s. 90, 116-120.

40 Idem, Kamienie ugorne, Gebethner i Wolff, Warszawa 1924, s. 338 (dalej cyt. KU i numer strony).

41 Idem, Z podglebia, Gebethner i Wolff, Warszawa 1925, s. 176 (dalej cyt. ZP i numer strony).

42 Por. przyp. 1.

43 J. Wittlin, Na marginesie ksiazek Josepha Rotha, [w:] idem, Orfeusz w piekle XX wieku, s. 471.

44 Idem, Wojna w Vincennes, [w:] idem, Orfeusz w piekle XX wieku, s. 231.

45 Idem, Sjesta w obcym miescie, [w:] idem, Orfeusz w piekle XX wieku, s. 267.

46 Idem, Hymny, Zdrój, Poznan 1920, s. 7; idem, Poezje, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 23. Pierwszy na róznice w redakcjach hymnów zwrócil uwage Michal Sprusinski - zob. M. Sprusinski, Samotny poeta wojny i pokoju, "Twórczosc" 1978, nr 12, s. 121; por. tez I. Maciejewska, op. cit., s. 493-494.

47 W tym kontekscie na uwage zasluguje fakt, ze opracowujacy edycje Poezji Wittlina Józef Rogozinski porównuje Hymny do Czerwonej rekawiczki T. Rózewicza (J. Rogozinski, O poezji Józefa Wittlina, [w:] J. Wittlin, Poezje, s. 11). Analogia wydaje sie na tyle przekonujaca, ze powtarzaja ja w swoich interpretacjach przywolywani M. Sprusinski i I. Maciejewska.

References

Bibliografia

Armstrong T., Modernism: A Cultural History, Polity Press, Cambridge 2005.

Bolecki W., Modalnosci modernizmu. Studia - analizy - interpretacje, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2012.

Burek T., Problemy wojny, rewolucji i niepodleglosci w zwierciadle prozy narracyjnej, [w:] A. Brodzka, H. Zaworska, S. Zólkiewski (red.), Literatura polska 1918-1975, t. I: 1918-1932, Wiedza Powszechna, Warszawa 1995.

Caruth C., Introduction, [w:] eadem (red.), Trauma: Explorations in Memory, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1995.

Caruth C., Unclaimed Experience: Trauma, Narrative, and History, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1996.

Dean C.J., Aversion and Erasure: The Fate of the Victim after the Holocaust, Cornell University Press, Ithaca-London 2010.

Didi-Huberman G., Strategie obrazów. Oko historii I, przel. J. Marganski, Wydawnictwo Ha!art, Kraków 2011.

Felman S., Laub D., Testimony: Crises in Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History, London-New York 1992.

Franczak J., Poszukiwanie realnosci. Swiatopoglad polskiej prozy modernistycznej, Universitas, Kraków 2007.

Freud Z., Poza zasada przyjemnosci, przel. J. Prokopiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.

Fryde L., O prozie Wittlina, [w:] idem, Wybór pism krytycznych, oprac. A. Biernacki, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966, pierwodruk: "Ateneum" 1939, nr 3.

Irzykowski K., Wplyw wojny na literature. Horoskopy i zadania, "Mysl Polska" 1916, z. 3.

Janion M., Wojna i forma, [w:] eadem, Placz generala. Eseje o wojnie, Sic!, Warszawa 2007.

Kielak D., Wielka wojna i swiadomosc przelomu. Literatura polska lat 1914-1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynala Stefana Wyszynskiego, Warszawa 2001.

Kleiner J., Pod wrazeniem wojny i "Ksiegi ubogich", [w:] idem, Sztychy, Gebethner i Wolff, Lwów- Warszawa-Kraków 1925.

Kwiatkowski J., Dwudziestolecie miedzywojenne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Lalak M., Proza lat 1914-1939 wobec wojny i sposobów jej wyrazania, [w:] W. Bolecki, E. Kuzma (red.), Literatura wobec niewyrazalnego, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 1998.

Leys R., Traumatic Cures: Shell Shock, Janet, and the Question of Memory, "Critical Inquiry" 1994, vol. 20, no. 4.

Luckhurst R., The Trauma Question, Routledge, London-New York 2008.

Loch E., Stepnik K. (red.), Pierwsza wojna swiatowa w literaturze polskiej i obcej. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin 1999.

Maciejewska I., Doswiadczenie wielkiej wojny - Józef Wittlin, [w:] eadem (red.), Poeci dwudziestolecia miedzywojennego, t. II, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982.

Maciejewska I., Proza polska lat 1914-1918 wobec wojny swiatowej, [w:] eadem, Rewolucja i niepodleglosc. Z dziejów literatury polskiej lat 1905-1920, Wydawnictwo Szumacher, Kielce 1991.

Malabou C., The New Wounded: From Neurosis to Brain Damage, przel. S. Miller, Fordham University Press, New York 2012.

Markowski M.P., Polska literatura nowoczesna. Lesmian, Schulz, Witkacy, Universitas, Kraków 2007.

Nalkowska Z., Tajemnice krwi, [w:] eadem, Opowiadania, Czytelnik, Warszawa 1984.

Nycz R., Jezyk modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, Wroclaw 2002.

Olszewska M.J., Czlowiek w swiecie Wielkiej Wojny. Literatura polska z lat 1914-1919 wobec I wojny swiatowej. Wybrane zagadnienia, Wydzial Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004.

Rogozinski, O poezji Józefa Wittlina, [w:] J. Wittlin, Poezje, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.

Rozmus J., Zolnierskie narracje o wojnie swiatowej 1914-1918. Strzelcy, legionisci, Polacy w armii austro-wegierskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013.

Sheppard R., Problematyka modernizmu europejskiego, przel. P. Wawrzyszko, [w:] R. Nycz (red.), Odkrywanie modernizmu. Przeklady i komentarze, Universitas, Kraków 2004.

Sprusinski M., Samotny poeta wojny i pokoju, "Twórczosc" 1978, nr 12.

Stepien M., Inwalida pierwszej wojny swiatowej (o Józefie Wittlinie), [w:] E. Loch, K. Stepnik (red.), Pierwsza wojna swiatowa w literaturze polskiej i obcej. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin 1999.

Stepnik K., Rekonesans. Studia z literatury i publicystyki okresu I wojny swiatowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin 1997.

Strug A., Klucz otchlani, Czytelnik, Warszawa 1957.

Volkov S., Pomysl na nowoczesnosc. Zydzi niemieccy w XIX i na poczatku XX wieku, przel. J. Górny, P. Pienkowska, Wiedza Powszechna, Niemiecki Instytut Historyczny, Warszawa 2006.

Whitehead A., Trauma Fiction, Edinburgh University Press, Edinburgh 2004.

Wittlin J., Hymny, Zdrój, Poznan 1920.

Wittlin J., Orfeusz w piekle XX wieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.

Wittlin J., Poezje, Panstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.

Zyznowski J., Kamienie ugorne, Gebethner i Wolff, Warszawa 1924.

Zyznowski J., Krwawy strzep. Wspomnienia bajonczyka, Gebethner i Wolff, Warszawa 1923.

Zyznowski J., Z podglebia, Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.