STOCARSTVO I STOCARSKA PROIZVODNJA CRNE GORE

UVOD

St°Carstvo je najvaznija grana poljoprivrede Cme Gore u cijoj vrijednosti ucestvuje izmedu 60 i 70%. Od stocarskih grana. u sirem sraislu, zastupljene su: govedarstvo, ovcarstvo, kozarstvo, konjarstvo i svinjarstvo, te peradarstvo i pcelarstvo. Ostale grane samo sporadicno.

Govedarstvo je vodeca grana stocarstva, pa potom ovcarstvo, zivinarstvo, svinjarstvo i itd. Govece i ovca se uzgajaju po citavoj teritoriji republike, mada znatno vise na sjeveru, u brdsko-planinskom regionu, blizu 70%. To vazi i za konja, dok se koza, svinja i zivina vise gaje na jugu i u sredisnjem dijelu. Broj stoke i obim st°Carske proizvodnje je oscilirao tokom proteklih perioda. Narocito se to odnosi na ratne periode i tokom znacajnijih drustvenih dogadanja, kada se radikalno smanjuje vrijednost i jednog i drugog poka/atelja. Raspad 11 Jugoslavije (SFRJ) i promjena drustvenog sistema, ekonomske sankcije znamo su uticale na te vrijednosti. Kakve su osnovne karakteristike i stanje stocarstva i stocarske proizvodnje u Cmoj Gori danas. nakon svih tih zbivanja, prema zvanicnim statiCkim podacima, bice predstavljeno u ovom radu.

Sistem uzgoja stoke

Sistem uzgoja prezivara i konja je tradicionalno-ekstenzivan. zasnovan i\a kabastoj stocnoj hvani. Tokom vegelacione sezone stoka je na paSi, a u ostalom dijelu godine u stali. Uzgoj koze je najekstenzivniji, jer je na pasi i brstu tokom veceg dijela godine, odnosno kad god to klimatske prilike dozvoljavaju, posebno na jugu i u pojasu krsa. Neki ovCari sa sjevcra tokom zime sele stada na jug na ispasu iz ekonomskih razloga. U posljednje vrijeme govedarstvu se poklanja sve veca paznja, posebno selekciji podmlatka i ishrani muznih krava, sto je vezano sa organizovanim otkupom mlijeka od strane mljekara. Svinja i zivina se gaje farmski na industrijski nacin, izuzimajudi manji dio koji se gaji na gazdinstvima za potrebe domadinstva. Uzgoj pcela je najcesce uzgredno zanimanje poljoprivrednih gazdinstava.

Rasni sastav i rasporedenost stoke po teritoriji Crne Gore

Sve do 50-ih godina proSlog vijeka rasni sastav stoke skoro u potpunosti su Cinile autohtone niskoproduktivne rase, koje su dobro prilagodene nepovoljnim uslovima gajenja. U govedarstvu je to bu§a, u ovcarstvu pramenka, u kozarstvu balkanska domaca koza, u konjarstvu domaci brdski konj. Od tog vremena, postepeno se mijenjao rasni sastav stoke i to putcm nabavke odredenog broja grla produktivnijih rasa sa strane i ukrstanjem sa domacim rasama i sojevima. U govedarstvu i putem vjeStadkog osjemenjavanja domace populacije goveda sjemenom bikova produktivnijih rasa. To je uticalo da rasni sastav goveda Crne Gore danas clni:

* cmobijelo-holStajfrizijsko goveCe, 20-25%

* smede goveCe, 30-35%

* simentalsko goveie, cca 5%

* sivo govece, cca 5%

* produktivniji melezi, 20-25%

* niskoproduktivni melezi, 10-15%.

Cmo-bijelo govede se u Crnoj Gori drzi prvenstveno radi mlijeka i to uglavnom u centralnom i primorskom regionu. Simentalsko goveCe je smjesteno prema granici Srbije. Smede goveCe se ra§irilo skoro po itavoj teritoriji Crne Gore, s tim Sto ga na jugu ima nesto manje. Sivo goveCe je najveci uticaj imalo u sirem durmitorskom podrucju, gdje se i danas zadrzalo. Melezi razlicite genetske strukture rasireni su po citavoj teritoriji Crne Gore.

Ovcarstvo je 60-ih godina oplemenjivano francuskim merino rasama, a kasnije i njemaCkom merinolandchaf ovcom u cilju pove<5anja proizvodnje mesa i vune i kvaliteta vune. Dosta je uradeno i medusobnim parenjem ovaca razliditih sojeva pramenke, npr. izmedu jezeropivske i sjeniCkopeSterske ovce. Jezeropivski soj pramenke pretezno se gaji u sjeverozapadnom, a sjenicki soj u sjeveroisto£nom dijelu Crne Gore. Ljaba, zetska zuja i bardoka su grupisane na jugu i uz albansku granicu.

U kozarstvu je samo djelimicno izmijenjena genetska struktura autohtone koze djelovanjem, ranije, sanske rase, a u novije vrijeme i alpine. Ti melezi se obiCno u malim stadima drze u blizini vecih naselja. potrosa£kih centara. Ostale koze se najcesce gaje u neSto vecim stadima od 30 do 50, pa i vise grla u primorskom regionu, pojasu krsa i uz albansku granicu.

Populaciju konja, kako je vec receno, Cini domaci brdski konj, uz manji procenal konja u lipu arabera. Konj se danas zadrzao uglavnom na sjeveru, gdje sluzi za prenos tereta i jahanje. Manji broj magaraca, pa i pojedinacma grla mule i mazge mogu se sresti na jugu Crne Gore.

Sto se tice svinjarstva i peradarstva, Crna Gora prakticno nema svojili rasa i skoro se sav repromaterijal nabavlja sa strane. U svinjarstvu su zastupljeni landras, jokSir i pijetren, odnosno njihovi melezi, a u peradarstvu od nosilja najvise laki linijski hibridi Isa-brown i De Kalb, dok je brojlerski tov ba/iran na leskom hibridu Hybro. Hubbard, Preluks-bro i dr. U novije vrijeme razvija se i tov curaka, a odskoro srece se i poneko grlo noja u juznom dijelu Republikc.

U pcelarstvu je zasrupljena kranjska rasa pcela, koja se gaji po Citavoj teritorji Crne Gore, a duz primorja i italijanska pfela.

Brojno stanje stoke

Prema podacima iz tabele 1, broj goveda, u posmatranom periodu, je bio relativno stabilan izmedu 177693 u 1999. i 182680 u 2003. god., ali i manji od broja i/ 1989. god. (189403). Treba. medutim. istaci da se raspored goveda po teritoriji Crne Gore u odnosu na ranije vrijeme, dosta promijenio i to tako Sto se u brdsko-planinskom regionu znatno smanjio, dok se povecao ili zadrzao na priblizno istom nivou u juimom i centralnom regionu, i duz saobraajnica, rijeka, dolina i oko vecih naseljenih mjesta, potroSackih centara. Broj ovaca se od 1989. do 2003. godine drasticno smanjio (od 488209 na 240531, tab. 2), sto je direktno vezano za iseljavanje i propadanje sela brdsko-planinskog regiona, gdje se, i inace, ovca uglavnom i drzi. Iz istih razloga smanjen je i broj konja, za preko 53%, sa 20457 na 9568. Na smanjenje broja konja uticala je i cinjenica Sto je konja u radu u najve<3oj mjeri zamijenila mehanizacija. Opstao je jos uglavnom u zabacenim planinskim predjelima gdje sluzi za prenos tereta, i manji broj grla u ostalim djelovima republike iz ljubavi i sportskih razloga. Broj ko/a ima blagi trend porasta i to u podrucjima gdje se najvise i drze.

Cijeni se da ih danas ima oko 60000. Isti je slucaj i sa koSnicama pcela, koji je od 1989. do 2003. godine porastao sa 26911 na 43936 (tab. 4). U tabeli je prikazan nagli skok broja kosnica pcela u 2001. u odnosu na 2000. godinu. Cijenimo da je U> sanio prividno jer je broj kosnica do 2001. godine, po zvanicnoj statistic!, permanentno potcijenjivan. Broj svinja i zivine je nestabiian i podlozan je nizu, najces"ce kratkorocnih faktora, ukljucujuci i povremene probleme nabavke repromaterijala i hrane sa strane. Valja naglasiti da je stvarni broj zivine posljednjih nekoliko godina, vjerovatno veci za 30-40% od onog koje statistika vodi.

Stocarska proizvodnja i zadovoljenje sopstvenih potreba

Podaci o stocarskoj proizvodnji dati su u tabelama 5-9. U njima su prikazani zvanicni statisticki podaci. Po nasem misljenju, ona je u nekim sludajevima potcijenjena i to: proizvodnja mlijeka za oko 30%; prirast govedeg mesa za oko 20% i proizvodnja meda i jaja za oko 50%.

Uzimajuci u obzir broj stanovnika i broj turista koji boravi tokom godine u Crnoj Gori, postojece preradivaCke kapacitete i, u pomenutim tabelama. pnk;i/anu sopstvenu proizvodnju, moze se reci da Cma Gora skoro m u jednoj vrsti te proizvodnje ne zadovoljava, po obimu, svoje potrebe. Iz toga se moze izuzeti proizvodnja ovcjeg mesa i meda i donekle, uslovno, proizvodnja mlijeka i jaja. Proizvodnja mlijeka zbog toga sto dijeiom zavisi od uvoza koncentrovane stocne hrane i sto se pretezan broj krava teli u proljece, usljed Cega je i kolebanje kolicina mlijeka tokom godine vrlo Cesto. Proizvodnja jaja takode zavisi od nabavke koka nosilja, a dijeiom i hrane sa stranc.

Sem proizvoda primarne proizvodnje, Crnoj Gori nedostaju odredene koliCine kvalitctnih mesnih i mlje&iih preradevina.

Nosioci proizvodnje

Nosioci stocarske proizvodnje u Cmoj Gori danas su sitna individualna poljopnvredna gazdinstva i nianji broj vecih pnvatizovanih iti novonastalih farmi u zivinarstvu, svinjarstvu, govedarstvu i oviarstvu,

Resursi

U stodarske resurse Crne Gore spadaju: postojeci stocni fond i poljoprivredne povrsine, koje se koriste za proizvodnju stocne hrane, posebno livade i pasnjaci. Potom, poljoprivredno stanovnistvo i poljopnvredna gazdinstva sa visevjekovnom tradicijom gajenja stoke, te brojna seoska naselja i katunista sa djelimicno izgradenom infrastrukturom. Proizvodni i preradivacki stoiarski kapaciteti: farme, klanice, mesare, susare mesa, inljekare, sirare, pogoni za preradu vune i koze i si. Cma Gora ima dosta razvijenu mrezu veterinarskih stanica; Sluzbu selekcije stoke, Nau£noistraziva£ku ustanovu, Ministarstvo poljoprivrede, Budzet za podsticanje razvoja poljoprivrede. Komplemenlamost poljoprivredne, odnosno st°Carske proizvodnje i turizma, kako primorskog, tako i seoskog, planinarskog, lovnog, ribolovnog i ski-turizma je, lakode, va/an faklor - resurs za podsticaj razvoja stocarske proizvodnje. Specificni autohtoni visoko kvalitelni stocarski proizvodi poput skorupa, njeguSkog i pljevaljskog sira, njeguSke prSute, kastradine i meda, te jagnjadi i jaradi mogu biti znacajan potencijalni stocarski resurs Crne Gore za izvoz.

Problematika

Problematika stocarstva dobrim dijelom proistice i/ sopstvenih resursa. Naime, selo je u mnogim podrucjima Cme Gore, posebno u sjevernom regionu, u visokom stepenu devastacije. Broj poljoprivrednog stanovnistava i broj nekih vrsta stoke su drasticno smanjeni, posebno ovce i konji. Poljoprivredne povrSine su u procesu degradacije i nedovoljno se obraduju. Genetski sastav stoke i proizvodnja po jedinici kapaciteta joS uvijek ne zadovoljavaju. Sistera gajenja stoke je dosta ekstezivan narofiito u brdsko-planinskom regionu. Neureden i nesiguran plasman nekih vrsta i kategorija stoke (starija jagnjad, starija goveda i ovce) i stocarskih proizvoda su test i poseban problem, koji je narocito izrazen od raspada SFRJ. Nedovoljno osavremljeni preradivacki kapaciteti (mljekare, klanice, sirare, suSare mesa i dr.) i nezadovoljavajuca struktura mljecnih i mesnih preradevina iz sopstvene proizvodnje su Jos' uvijek prisutni. Nestandardizovana tehnologija i nepotpuna kontrola kvaliteta mljec'nih i mesnih preradevina, koje se iznose na trzi§te, su takode dio st°Carske problematike C'rne Gore. Akuini problemi su i: nedostatak kreditnili i podsticajnih sredstava drzave za razvoj sto£arske proizvodnje, posebno onih za posticanje brzeg razvoja proizvodnje u brdsko-planinskom podrucju; nedovoljna specijalizacija poljoprivredne proizvodnje; mala obuhvacenost stoke mjerama selekcije i kontrole produktivnosti; zavisnost nekih grana stocarstva od uvoza repromaterijala i hraniva, kao sto su svinjarstvo i zivinarstvo; nesinhronizovanost proizvodnje i plasmana tc proizvodnje sa turistiCkim potrebama; nedovoljna organizovanost proizvodaCa; neuskladena zakonska regulativa sa aktuelnim druStvenim kretanjima i si.

Ciljevi i pravci razvoja

Ciljevi razvoja sto£arske proizvodnje u Crnoj Gori, u narednom periodu, treba da budu bolje i racionalnije iskoriscavanje sopstvenih resursa radi obezbjedivanja hrane animalnog porijekla za zadovoljavanje sopstvenih potreba (stanovnistva i turisticke privrede), a gdje je to mogule i za izvoz. Polom, proizvodnja standardizovanih aulohtonih visokovrijednih proizvoda sa zasticenom markom po porijeklu, kao sto su ve£ pomenute vrste mlijefriih i mesnih preradevina, med i drugi proizvodi pcela, te jagnjad i jarad, kao i proizvodnja organske visokovrijedne hrane, na bazi sopstvenih resursa.

Razvoj govedarske proizvodnje treba usmjeriti prvenstveno na proizvodnju mlijeka u juznom i centralnom regionu, forsirajuci crno-bijelo mljedno i smede govece, a na sjeveru, na kombinovanu proizvodnju mlijeko-meso, odnosno meso-mlijeko preko smede, sive, dijelom i simentalske rase i njihovih meleza i na tov junadi na pasi, na sjeveru, i na §talsko-paSni tov u centralnom i juznom regionu. Govedarsku proizvodnju treba da prati i usmjerava, razvijena centralizovana selekcijska sluzba.

Ov£arstvo razvijati, bolje reci odrzavati na sadaSnjem nivou. Za °Cekivati je da ce se, zbog nedostatka radne snage u ovoj oblasti, umjesto trojne proizvodnje meso-mlijeko-vuna, poslepeno prelaziti na dvojnu meso-vuna. Iz tog razloga ubaciti manji procenat "krvi" (do 25%) krupnije ovce, kao sto je, npr. virtemberg, u populaciju domace pramenke i ici na tri jagnjenja u dvije godine. Ovcarstvo i dalje razvijati prvenstveno u brdsko-planinskom podrucju, gdje se pretezno i nalaze paSne povr§ine.

Kozarstvo, za razliku od ovdarstva, razvijati u juznom i centralnom regionu i pojasu krsa forsirajuci smjer proizvodnje meso-mlijeko. Postojecu populaciju koza genetski oplemeniti prvenstveno alpina rasom do 25%.

Populaciju konja odrzavati na sadasnjem nivou. s tim sto postojeci rasni sastav proSiriti i na uzgoj ponija za turistiCko-zabavne svrhe.

Svinjarstvo razvijati u pravcu proizvodnje mesa do nivoa zadovoljenja sopstvenih potreba, stimulisuci proizvodnju sosptvenog tovnog materijala preko vecih farmi kao sto je "farma svinja - Spui". Ipak, presudno u svemu tome treba da budu ekonomski pokazatelji, buduci da se hranivo za svinje nabavija sa strane.

Peradarsku proizvodnju razvijati, slifino svinjarskoj proizvodnji, do nivoa crnogorskih potreba u jajima, a brojlersku i tov curaka u zavisnosti od ekonomicnosti proizvodnje. Razviti i osnovno roditeljsko jato koka nosilja i inkubalorsku proizvodnju repromaterijala za sve vrste peradarske proizvodnje. Ici i na pilot-programe za proizvodnju nojevog mesa i mesa kunida. Peradarsku proizvodnju razvijati prvenstveno u primorskom i centralnom regionu.

RjcSavanje problematike i mjere unapredenja

RjeSavanje problematike stocarske proizvodnje je usko vezano sa rjesavanjem ukupne problematike sela i poljoprivredne proizvodnje, zbog dega se tim pitanjem necemo detaljnije baviti, sem nekim najvaznijim opStim i specificno stocarskim. Najvaznija dva opsta pitanja su obnavljanje i uredenje devastiranih i ispraznjenih sela i Sireg ruralnog podrucja, i povratak na selo poljoprivrednog stanovnistva i njihovo ukljucivanje u proizvodnju, Sto se narocito odnosi na sjeverno brdsko-planinsko podrucje. To se moze djelimicno postici dugorofinom planskom, sveobuhvatnom, ekonomskom politikom Republike prema tim pitanjima. S tim u vezi, vazno je rijeSiti infrastruktume problemc (voda, struja, put, vodopoji za stoku u selu i u katunu) i socijalno (zdravstveno-pcnziono) i prosvjetno-kulturno pitanje sela. Gdje je to mogucc i opravdano, podsticati razvoj policentricne privrede na bazi poljoprivrede, turizma, male privrede, etno kulture i si.

Jedno od najznacajnijih pitanja za razvoj stocarske proizvodnje je stocna hrana. Iz toga razloga je neophodno Sto bolje i racionalnije iskoristiti raspolozive poljoprivredne povrSine, u prvom redu vec dosta zapustene livade i pasnjake. Te povrSine kultivisati odgovarajucim tehnoloSkim postupcima, kao sto su podsijavanje odredenim sjemenom smjesa trava, kalcifikacija, unistavanje Stetocina i s\. Sejani travnjaci i njivske kulture treba da su stalno i Sto vi§e prisutni u ishrani stoke. SmjeStaj stoke, oprema i mehanizacija su takode vazni za brzi razvoj stocarske proizvodnje zbog dega i ova pitanja treba da budu predmet stalne paznje Republike.

Za uspjesno reSavanje svih naprijed pomenutih pitanja neophodne su podsticajne mjere ekonomske politike Republike. Sredstva za obezbjedenje tin mjera, izuzimajuci kredite, dijelom se mogu obezbijediti budzetom za poljoprivredii. Medutim, bez fonda za revitalizaciju i razvoj sela, prvenstveno brdsko-planinskog podrucja, nece se mnogo postici, posebno na planu demografije i infrastrukture, a time i ukupne poljoprivredne i stocarske proizvodnje, razvoja seoskog turizma, male privrede i si.

Nuzno je rijeSiti pitanje ocuvanja banke gena autohtonih vrsta i sojeva stoke, kao sto su u govedarstvu buSa, u ovcarstvu zetska zuja, potom, domaca kokos, ukoliko je jo§ ima i domaci brdski konj u cistoj krvi.

Neophodno je Selekcijsku sluzbu u stocarstvu jos vi§e razviti i proSiriti joj rad sa govedarstva i na ostale vrste stoke: ovce, koze svinje, konje. Sadrzaj rada te sluzbe treba uskladiti sa sadrzajem i metodania rada zemalja Evropske unije, §to znaci da matiCna evidencija, kontrola produktivnosti i reprodukcija stoke treba da su programirane i Sto obuhvatnije. Slicno uraditi i sa Veterinarskom sluzbom.

Promet priplodne stoke i repromatcrijala, kao i stoke z,a klanje i klanje stoke, treba jasno regulisati Zakonom o stocarstvu i pratecim propisima i uskladiti ih sa propisima Evropske unije.

References

LITERATURA

Dr Nikola Adzic I dr. (1996): Program razvoja stocarstva n Cmoj Gori do 2005. god. (govedarstvo, ovCarstvo i kozarstvo). Univerzitet Crne Gore, Poljoprivrcdni inslitut - Zavod /a stocarstvo, Podgorica

Dr Nikola Adzic (1994): Stanje, razvoj i mjere unapredjivanja stocarstva u brdsko-planinskom podrucju Crne Gore. Poljoprivreda i sumarstvo, 1 -4, Podgorica.

Dr Nikola Adzic i dr (1997): Autohtone rase stoke u Crnoj Gori i njihov znaiaj. Poljoprivreda i Sumarstvo 4, Podgorica.

Mr Branislava Bozovic, i dr (2004): Uravnotezenje bilansa proizvodnje i potro- snje hrane u Cmoj Gori. Ekonomski i socijalni savjet Repubiike Crne Gore, Podgorica.

Dr Mihajlo Ljumovic i dr. (1996): Program odgajivacko-selekcijskog rada i organizacija selekcijske sluzbe u govedarstvu Crne Gore, Univerzitei Cme Gore, Poljoprivredni institut, Zavod za st°Carstvo, Podgorica.