NASILJE U PORODICI I UPOTREBA ALKOHOLA: MERE OBAVEZNOG LECENJA I PRIKAZ SLUCAJA/Domestic violence and alcohol use: security measures of compulsory treatment and a case study

Abstract

Alcohol consumption is one among a number of factors in the etiology of violent crime which includes domestic violence. Domestic violence usually designates: violence between partners (spouses) and violence towards children and elderly parents. The aim of this article is to highlight the impact of alcohol abuse (intoxication) and alcohol dependence on domestic violence, but also to emphasize the multifactoriality of this relation, the economic damage that society suffers and the society's very role with regard to the alcohol-crime relation. Presented are also different research projects and statistical data regarding the prevalence of this phenomena, together with three case studies that involved violent behavior towards the spouse, children and parents. The offenders received an order of compulsory treatment of alcoholism in a psychiatric institution and have been treated and observed for two years (psychotherapy and support clubs). The literature and the experiences of psychotherapeutic practice lead to a conclusion that prevention of alcohol abuse and alcoholism is indeed one of the factors that play a significant role in reducing the rate of violent crime, especially of domestic violence.

Headnote

APSTRAKT Konzumacija alkohola je samo jedan od faktora u etiologiji nasilnickog kriminaliteta u koji spada i nasilje u porodici. Nasilje u porodici podrazumeva - nasilje meðu partnerima (supruznicima), nad decom i starijim roditeljima. Cilj rada je da prikaze uticaj zloupotrebe (intoksikacije) kao i zavisnosti od alkohola na nasilje u porodici, ali i multifaktorijalnost ovog odnosa, ekonomske stete koje trpi drustvo i udeo drustva u odnosu alkohol-kriminal. Takoðe su predstavljani nalazi nekih istrazivanja i statisticki podaci o rasprostranjenosti pojave, kao i prikaz tri slucaja, koji obuhvataju nasilno ponasanje prema supruzi, deci i roditeljima. U pitanju su ucinioci krivicnog dela koji su dobili meru obaveznog lecenja alkoholizma u psihijatrijskoj instituciji, a sa kojima je raðena dvogodisnja psihoterapija i dalje pracenje kroz clanstvo u klubu lecenih zavisnika. Iz literature i psihoterapijske prakse sledi zakljucak da je prevencija zloupotrebe alkohola i alkoholizma jedan od faktora smanjenja stope nasilnickog kriminaliteta, posebno nasilja u porodici.

KLJUCNE RECI nasilje u porodici, konzumacija alkohola, mere obaveznog lecenja, prikaz slucaja

ABSTRACT Alcohol consumption is one among a number of factors in the etiology of violent crime which includes domestic violence. Domestic violence usually designates: violence between partners (spouses) and violence towards children and elderly parents. The aim of this article is to highlight the impact of alcohol abuse (intoxication) and alcohol dependence on domestic violence, but also to emphasize the multifactoriality of this relation, the economic damage that society suffers and the society's very role with regard to the alcohol-crime relation. Presented are also different research projects and statistical data regarding the prevalence of this phenomena, together with three case studies that involved violent behavior towards the spouse, children and parents. The offenders received an order of compulsory treatment of alcoholism in a psychiatric institution and have been treated and observed for two years (psychotherapy and support clubs). The literature and the experiences of psychotherapeutic practice lead to a conclusion that prevention of alcohol abuse and alcoholism is indeed one of the factors that play a significant role in reducing the rate of violent crime, especially of domestic violence.

KEY WORDS domestic violence, alcohol consumption, security measures of compulsory treatment, case study

(ProQuest: ... denotes non-US-ASCII text omitted.)

Multifaktorijalnost u odnosu alkohol - kriminal i ekonomski gubici

Povezanost nasilja sa upotrebom psihoaktivnih supstanci (PAS) je kompleksan fenomen i zatvoren krug koji ukljucuje faktore iz porodice, okruzenja, drustva, kulture, kao i individualne faktore, i samo dejstvo supstanci na mozak. Tako je naðena znacajna povezanost izmeðu agresivnog i nasilnog ponasanja i upotrebe alkohola (WHO, 2006; Parker, Cartmill, 1998; Weiner et al. 2001 Sampson, Lauritsen, 1994; Quane, Rankin, 1998; Sampson, Laub, 2006 prema Valdez et al. 2007; Murray, 1990; Ljubicic, 2011; Jasovic, 1991; Ignjatovic, 2011; Lewis et al. 2004; ?a??pae?, 2002; Fromme, Kruse, 2003; Fenton, Rathus, 2010; Moreira et al. 2011; Iritani et al. 2013; Dragisic Labas, 2012). Isticu se neke individualne karakteristike kao - pol, starost, rasa, etnicitet, licnost, psihicki poremecaji koji posreduju izmeðu intoksikacije alkoholom i nasilja. Dok se u rizicne faktore koji dolaze iz drustva i kulture navode: urbanizacija; tranzicija; nezaposlenost; siromastvo; migracije; okruzenje (susedstvo) u kome je prisutno nasilje i druge vrste kriminala; socijalizacija; stavovi prema nasilju, uglavnom muskaraca; obicaji koji nalazu pijenje, itd.

Izdvojicemo neke od navedenih faktora uz kratka objasnjenja njihovog ucesca, delovanja, posredovanja u odnosu alkohol-kriminal.

Kriminalne statistike u SAD ukazuju da je 75% pritvorenih osoba u vreme hapsenja zbog nasilja ili ubistva bilo u pijanom stanju (Bushman, 1993; Lipsey, Wilson, Cohen, Derzon, 1997; Taylor, Leonard, 1983 prema Aronson et al. 2005). Vise je krivicnih dela izvrseno pod dejstvom alkohola, nego pod dejstvom svih ilegalnih droga, u razlicitim kombinacijama. Zloupotreba alkohola bila je uzrok fizickih napada u 43% slucajeva, u periodu 1998/1999, u SAD, dok je 1,6 milijardi dolara potroseno zbog veze alkohol -kriminal (United States Department of Justice, 1996; Mayhew, 2003; Collins, Lapsley, 2008 prema Byrnes et al. 2012). Po podacima Nacionalnog instituta za zloupotrebu alkohola i alkoholizam u SAD, jedna trecina ubistava, kao i samoubistava povezana je sa upotrebom alkohola (Lewis et al. 2004).

Porodica i njena psihopatologija su znacajni faktori kriminalnog ponasanja, uz moguc transgenaracijski prenos obrazaca pijenja i modela kriminalnog ponasanja. Studije ukazuju na povezanost konzumacije alkohola sa partnerskim nasiljem (Leonard and Senchak, 1996; MacDonald et al. 2000; Quigley and Leonard 2006 prema Fenton, Rathus, 2010). Najcesce se primenjuje fizicko, a potom psihicko i povremeno seksualno nasilje nad partnerkama (suprugama), kao i nad decom.

Psihijatri izdvajaju neke psihicke poremecaje koji mogu da povecaju rizik za javljanje nasilnog ponasanja (Fromme, Kruse, 2003) kao sto su: alkoholizam, poremecaji licnosti - posebno antisocijalni borderline i narcisticki poremecaj licnosti, shizofreniju - paranoidna forma, bipolarni afektivni poremecaj - manicna forma, posttraumatski stresni poremecaj. Istrazivanje kao deo National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions, nalazi da je meðu 20.291 pacijentata sa bipolarnim poremecajem tipa I, 61% koristilo alkohol ili druge supstance, dok je kod osoba sa bipolarnim poremecajem tipa II 39% konzumiralo alkohol, a 21% drogu (Cerullo, Strakowski, 2007). Meðutim, i sama supstanca tj. alkohol ima odreðene karakteristike koje "olaksavaju" cinjenje dela, jer alkohol smanjuje socijalne inhibicije (on je ustvari dezinhibitor) za agresivne postupke i devijantna ponasanja. Takoðe, alkohol ometa kognitivnu obradu podataka i dovodi do netacne i lose procene situacija, dok visok nivo testosterona, zajedno sa alkoholnom intoksikacijom, povecava agresiju. Kolicina i ucestalost upotrebe alkohola povezani su sa nasilnim ponasanjem, tj. predstavljaju pozitivnu korelaciju, u kojoj rast ovih faktora povecava i nasilje (Salloum, Daley, Thase, 2000). Tako dela mogu da se pocine pod uticajem alkohola - zavisnosti od alkohola (alkoholizam), potom u stanju intoksikacije (zloupotreba), ali i tokom prekida uzimanja alkohola (apstinencija, pauza izmeðu dva pijenja).

Kulturni faktori uticu na povezanost izmeðu upotrebe alkohola i nivoa nasilja, i to posebno u muskoj populaciji. Ukoliko se u socijalnom okruzenju promovise devijantno ponasanje tj. socijalna ocekivanja da se pod dejstvom alkohola reaguje agresivno, i neguje nasilnicki zivotni stil, nivo nasilja ce svakako rasti.

Istrazivanja delikventnih grupa (bandi) mladih muskaraca u SAD nalaze da mladi muskaci pripadaju manjinskim etnickim grupacijama i marginalnim zajednicama sa slabim pristupom ekonomskim resursima i obrazovanju. Nemogucnost pristupa legitimnim izvorima moci stvara "arenu" za izlive agresivnog muskog ponasanja kako u privatnoj, tako i u javnoj sferi, npr. ulicnim borbama (Graham, Wells 2003 prema Hunt et. al. 2005). Nezadovoljena potreba za resursima i statusom uslovljava agresiju, cesto podstaknutu i alkoholom, kao nacin za potvrðivanje muskosti. Upravo se zato bande ne organizuju samo zbog borbi, vec da bi se u njima potvrdio identitet i status. Zajednice sa niskim prihodima u urbanim sredinama u SAD imale su vecu stopu kriminaliteta (Valdez et al. 2007). Njih karakterise siromastvo, nedostatak posla, zavisnost od socijalne pomoci, smanjena stopa bracnosti, vanbracna raðanja, jednoroditeljske porodice sa majkama i decom.

U SAD alkohol predstavlja znacajan faktor za povrede i smrt u populaciji mlaðoj od 21 godine, i mnoga rizicna ponasanja, od kojih je jedno voznja pod uticajem alkohola (Will, Sabo, 2010). Saobracajne nesrece su i dalje vodeci uzrok morbiditeta i mortaliteta u populaciji mladih. Vise studija, kao i zvanicni statisticki podaci, ukazuju da je pijenje mladih povezano sa kriminalom, kao i sa rizicnim seksualnim ponasanjem, neplaniranim trudnocama maloletnica, losim uspehom u skoli, psihickim i psihijatrijskijim problemima (Newbury-Birch et al.,2009; OECD, 2009; Hibell et al., 2009; Home Office, 2004; HES, 2007; Scottish Government, 2010; Bonomo et al., 2004; Newbury-Birchet al., 2009 prema Gordon, MacKintosh, Moodie, 2010). Takoðe je u Srbiji je od 1990tih prestupnistvo mladih dobilo nove dimenzije, i nove oblike kriminalnog ponasanja prati sve intenzivnije konzumiranje alkohola i drugih psihoaktivnih supstanci. U pitanju su teski oblici kriminaliteta, porast imovinskih i seksualnih delikata, recidivizam i udruzivanje radi vrsenja krivicnih i prestupnickih dela, prodor u ruralna podrucja i povecano ucesce mladih iz visih slojeva (Jasovic, 1991: 91, 92).

S tim u vezi, od 1991. do 2000. godine, poraslo je maloletnicko prestupnistvo, a posebno u toku 1993. Prisutna je stalna tendencija rasta najtezih krivicnih dela, a nasilje je sve brutalnije i sve destruktivnije (Vasiljevic, 2007). Kriminoloska istrazivanja pokazuju da je najveci broj nasilnickih dela pocinjenih od strane mladih upravo pod dejstvom alkohola, i to najcesce piva. U pitanju su huliganski ispadi i vandalizam (Ignjatovic, 2011). Tako se u etiologiji maloletnickog prestupnistva pominju siromasvo uz alkoholizam oca. U istrazivanju (Opalic, Ljubicic, 2008) je oko 50% maloletnih prestupnika zloupotrebljavalo psihoaktivne supstance, sto ukazuje na povezanost zloupotrebe alkohola i drugih supstanci sa agresivnim i kriminalnim ponasanjem adolescenata.

Veliki broj konzumenata PAS, i povecanje ovog broja u nekim zemljama, moze da utice na povecanje broja krivicnih dela. U zemljama EU oko 15 miliona ljudi je zavisno od alkohola (Wittchen, Jacobi, Rehm, 2011). Oko 10% stanovnistva pati od zloupotrebe i zavisnosti od alkohola i droga, te je ovo znacajan javnozdravstveni problem sa ekonomskim troskovima od 360 milijardi dolara (Office of National Drug Control Policy 2004), ali bez troskova za pocinjena dela pod dejstvom supstanci. Jedan od primera istrazivanja ekonomskog aspekta zlocina tj. proracun stete od razlicitih dela pocinjenih pod dejstvom alkohola, opisani su u Novom Juznom Velsu. U pitanju su troskovi vezani za cinjenje dela kao i za krivicni i pravosudni sistem. Procenjuje se da je 2006. godine 3.108 dolara bila cena po izvrsenom delu - fizicki napad prijavljen policiji, seksualni napad prijavljem policiji je kostao 4.899, troskovi ostecenja imovine su oko 762 dolara (Byrnes et al. 2012). Na listi nacionalnih zdravstvenih ciljeva za prvu deceniju 21. veka u SAD, stoji i zloupotreba supstanci, uz procenu da drustvo placa 167 milijardi dolara zbog zloupotrebe alkohola (U.S. Department of Health and Human Services, 2000 prema Hopson, Holleran Steiker, 2010).

Troskovi za policiju, organe pravosuða, sudske vestake, mogucu medijaciju, zatvorske kazne, mere obaveznog lecenja zbog nasilnickog i drugih vrsta kriminaliteta, pod dejstvom PAS, kao i tretman i oporavak viktimizovanih nasiljem (ukoliko ga uopste ima), predstavljaju ozbiljan drustveni problem.

Dobit od prodaje alkohola je daleko manja, ukoliko se ukljuce stete do kojih dovodi intoksikacija i zavisnost od alkohola tj. ekonomske posledice konzumacije alkohola u korelaciji sa kriminalitetom su ogromne i proracuni, tj. gubici trebalo bi da podstaknu preventivne mere.

Kratak osvrt na istorijske aspekte povezanosti kriminaliteta sa upotrebom alkohola

Prvi verbalni napadi na proizvoðace alkohola pocinju u prvoj polovini 18. veka zbog sve vecih i vidljivijih socijalnih posledica nastalih usled konzumacije alkohola. Iz tog perioda poticu i prva razmisljanja o povezanosti upotrebe alkohola sa razlicitim oblicima kriminaliteta, a kriminal se shvata kao pojava uzrokovana isprepletanim individualno-drustvenim ciniocima. To saznajemo i iz shvatanja predstavnika pozitivistickog pravca u kriminologiji, cije su ideje o ovoj povezanosti zanimljive, a delom i danas aktuelne. Neke vrste kriminala autori objasnjavaju snaznijom povezanocu sa individualnim, a druge sa demografskim, drustvenim i ekonomskim ciniocima. Nekada alkoholizam i zlocin dolaze iz nizih slojeva, a nekada se iz visih prenose na nize.

Cezare Lombrozo (prema Ignjatovic, 2006) smatra da stopu zlocina povecavaju odreðene individualne osobine, kao uroðena impulsivnost, i spoljasnji faktori, na primer vrucina. Meðutim, i pored pozitivnih promena spoljnih okolnosti, ostaju idividualni faktori koji mogu da uticu na cinjenje dela. Alkohol je najsnazniji proizvoðac zlocina, ali ipak ne i najtezih. Posto se alkohol koristi u sredinama sa visim nivoom civilizacije, on ne utice na pojavu "divljackih zlocina", jer obrazovanje i bogatstvo smanjuju brutalne zlocine. Lombrozo povezuje i cenu alkohola sa vrstama kriminalnih dela, kao npr. da ukoliko je alkohol jeftin, on utice na dela protiv lica i drzavne vlasti, a ukoliko je skup, onda povecava stopu dela protiv imovine. Ketle (prema Ignjatovic, 2006) istice fatalno dejstvo alkohola na ponasanje ljudi i povezanost stope kriminaliteta sa alkoholizmom, a pored pola, klime, godisnjeg doba, obrazovanja i siromastva. U Francuskoj su sredinom 19. veka, u periodu od 4 godine, od ukupno 1.129 ubistva, 446 izvrsena pod dejstvom alkohola.

Gabrijel Tard (prema Ignjatovic, 2006), u svojoj teoriji imitacije navodi primere u kojima siromasni imitiraju aristokrate, a sela gradove, i to u: zlocinu, samoubistvu, porocima i alkoholizmu. Poroci su se iz najvisih drustvenih krugova preneli u najnizi sloj. Istice i visoke stope smrtnosti uzrokovane alkoholizmom, a posebno tuberkulozom i sifilisom. Tard zapaza razlicitu neformalnu socijalnu rekaciju na pijenje i opijanje prema osobama iz vise i nize klase. Tako vitez Svajniken, ukazuje da ni "najnepristojnije pijancenje nije narusavalo ugled neke istaknute licnosti" (Tard prema Ignjatovic, 2006: 122). Viljem Bonger (prema Ignjatovic, 2006) ukazuje da na kriminalitet prevashodno uticu ekonomski uslovi. Tako su alkoholizam, prostitucija i militarizam posledica drustvenog poretka. Alkoholizam utice na pojedinca tako sto ohrabruje seksualno nasilje. Takoðe su zlocini iz osvete uzrokovani alkoholizmom uz siromastvo i necivilizovanost.

Potreba da se stvori baza podataka o istoriji nasilnickog kriminaliteta potice iz 60tih i 70tih godina proslog veka kada je broj ovih dela poceo snazno da raste u zapadnim zemljama. Pioniri u ovome su: Gurr (1969, 1979), Louise, Tilly (1975), Monkkonen (1975), Given (1977), Cockburn (1977), Hanawalt (1979) i Lane (1979) prema Roth et al. 2008).2 Istrazivaci su naisli na zanimljive podatke, kao da je srednjovekovna Engleska imala visoku stopu ubistava u poreðenju sa 20. vekom, potom da su protesti u 19. veku u Engelskoj bili povezani sa politickom nestabilnoscu.

Nasilje u industrijskim gradovima u SAD opalo je u 19. veku. Sociolozi i istoricari bi posle ovih podataka trebalo da ispitaju predrasude u vezi sa kriminalitetom u premodernim i modernim drustvima smatraju autori (Roth et al. 2008).

Istrazivanja povezanosti nasilja u porodici sa upotrebom alkohola

Nasilje u porodici je ozbiljan javno-zdravstveni problem, posebno za zene i decu. Ukljucuje zlostavljanje dece i/ili starih kao i nasilje meðu supruznicima (WHO, 2002 prema Moreira, 2011). Vise od 10% ljudi (prema studiji SZO kojom je obuhvacena 21 zemlja), dozivelo je psiholosku traumu kao zrtva ili svedok nasilja, nesreca, povreda bliske osobe. Oko 4% svetske populacije u toku godine pati od posttraumatskog stresnog poremecaja uslovljenog nasiljem i drugim traumatizujucim dogaðajima (Bass et al. 2013). Stopa viktimizacije prema British Crime Survey je znacajno niza u rastucim oblastima britanskih gradova (zive uspesni, mladi strucnjaci u kohabitacijama ili sami) u odnosu na opadajuce (zive stariji, samohrani roditelji, nezaposleni, siromasni) (Ljubicic, 2014:568). Povezanost konzumacije alkohola i nasilja prisutna je u svim zemljama, a posebno zemljama u tranziciji (WHO, 2006). Tako se u Rusiji i pored poboljsanja socijalnih i ekonomskih uslova od 2000te nisu bitno smanjili nejednakost, siromastvo, korupcija i kriminalitet (Friedman, Rossi, Braine, 2009 prema Ljubicic, 2014: 335). I dalje postoji kultura cestog konzumiranja alkohola, ispijanja velikih kolicina do dna, i teskih opijanja (intoksikacija). Alkohol se cesto spravlja u kucnim uslovima, posebno na selu. Ovakvo ponasanje uzrokuje visoku stopu alkoholizma kao i nasilja (?a??pae?, 2002).

Muskarci cesto nasilje u porodici minimiziraju, opravdavaju, ne secaju se kada su pijanom stanju, te se stoga za ispitivanje ovog problema preporucuju kvalitativne analize, dubinski intervjui i klinicki intervju (znacajan za objasnjenje emocija, detalja o nasilju, stilova komunikacije), kao nacini da se doðe do adekvatnih podataka. Tako, prema jednom istrazivanju iz SAD (Fenton, Rathus, 2010) najcesci razlozi za nasilje u porodici od strane 24 muskaraca ukljucenih u tretman bili su: zbog dece i kucnih ljubimaca, upotrebe alkohola, ljubomore. Posle incidenta muskarci su priznavali nasilje (33,3%), potom imali razlicita objasnjenja zasto je do nasilja doslo (23,3%) osecali krivicu, kajali se (13, 3%), minimizirali (13,3%), opravdavali (10%), nije se secalo (6,7%). U Srbiji, slicno ovome (u tretmanu porodicnom terapijom alkoholizma) dobijali smo odgovore klijenata, cija dela nisu prijavljena, a pocinili su nasilje u porodici. Najcesci odgovori mogu se svrstati u: opravdavanje/objasnjenje uz prebacivanje krivice na alkohol i druge - "nisam znao sta radim u pijanom stanju", "nisam ja kriv nego alkohol, da sam bio trezan to ne bih radio", "isprovocirali su me, a vide da sam pijan"; kajanje - "zaista mi je zao", "osecam se lose", "stidim se", "ne mogu da zaboravim i to me muci"; minimiziranje - "jesam ali je to bilo onako samo samar"," ma slucajno sam je gurnuo, nisam hteo"; "hteo sam samo da pripretim pa mi se omaklo"; "nije to nista i mene su roditelji tukli ko magarca"; nesecanje - "nicega se ne secam, posle su mi pricali"; "samo se secam kao da sam nesto vikao, a da sam udario ne"; "kad se napijem ne pamtim sta radim", itd.

Takoðe saznanja iz prakse omogucavaju pravljenje jedne okvirne klasifikacije ponasanja zavisnika - muskaraca u kucnom kontekstu 1. zavisnik u stanju intoksikacije alkoholom ne dozvoljava postavljanje bilo kakvih pitanja, dok se clanovi porodice sklanjaju, izlaze iz istog prostora, i izbegavaju komunikaciju; 2. zavisnik u stanju intoksikacije sedi u kuci, drema, prica sam sa sobom, ali svi igraju igru - sve je u redu. 3. verbalno je agresivan, vice, ali ukoliko ga clanovi porodice razumeju i ne postavljaju suvisna pitanja, moze da se smiri i ode u krevet 4. satima prica potpuno besmislene price, hvalospeve o svom zivotu, teskom radu i detinjstvu, dok clanovi porodice moraju da ga slusaju i odobravaju 5. fizicki i verbalno je agresivan, tako da su sukobi u porodici, bezanje ili izbacivanje iz kuce, cesta pojava, kao i prijavljivanje policiji. Kod ovog tipa alkoholicara (ponasanja), moguce je prisustvo alkoholne patoloske ljubomore (Dragisic Labas, 2012).

Istrazivanja povezanosti alkohola i nasilja u porodici u SAD, na velikim uzorcima, najbolje odslikavaju ovu pojavu, koja se moze prepoznati i u drugim kulturama (opisano u tekstu koji sledi).

Ranija istrazivanja verbalne agresije izmeðu partnera, na velikim uzorcima (N=5.232) americkih porodica, utvrðuju povecanje ove vrste agresije sa zloupotrebom alkohola i drugih PAS, dok sa socioekononskim statusom i rasom nema korelacija (Murray, 1990). Mlaðe odrasle zene cesce su zrtve fizickog i seksualnog nasilja, pocinjenog od strane partnera, u odnosu na starije. Na uzorku od 4.430 mladih zena u SAD od 18 do 26 godina (Iritani et al. 2013) naðeno je da su fizicki zlostavljane od svojih partnera koji konzumiraju alkohol u prethodnoj godini 23%, dok seksualno oko 4%. Takoðe je vazna povezanost izmeðu broja lokala u kojima se kupuje, a ne konzumira alkohol u susedstvu, sa potrosnjom alkohola i fizickim nasiljem u porodici. Znaci, dostupnost ovakvih lokala pokazuje se kao jos jedan od faktora koji treba pratiti u vezi sa intoksikacijom i porodicnim nasiljem, jer se kontekst pijenja prebacuje iz lokala u kojima se kupuje (prodavnice, trafike), ali ne konzumira alkohol, u domacinstvo. Upravo ekoloske studije ukazuju na povezanost ovakvog okruzenja sa nasiljem u porodici i pozivima policije, zatim povecanom stopom nasilja u porodici i zlostavljanjem dece (Cunradi et al. 2011; Livingston 2011 prema Freisthler et al. 2004 prema Iritani et al. 2013).

Zene, konzumenti alkohola, mogu cesce da postanu zrtve fizickog i seksualnog nasilja, kao i nasilja i ubistava od strane svojih partnera. Razlog ovome su i stavovi u mnogim kulturama da alkohol zene podstice na blud, budi seksualnu zelju kod zena, koji su se do danas zadrzali. S obzirom da je drustveni stereotip zene zavisnice vezan za promiskuitet, utice i na cesce vrsenje krivicnih dela, posebno silovanja, a pocinioci se smatraju manje krivim (Blume, 2003). Ipak, nize obrazovanje i nizi socioekonomski status mogu da posreduju izmeðu nasilja i upotrebe alkohola, ali u ovom slucaju od strane zena. Istrazivanje viktimizovanih zena (Kaysen et al. 2006) koje su bile zrtve seksualnog (69) i fizickog napada sa ciljem povrede ili pokusaja ubistva (39) u SAD, u vecem broju su zivele same, uglavnom Afroamerikanke, sa nizim obrazovanjem i prihodom ispod 5000 dolara godisnje. Takoðe su viktimizovane, koje su imale istoriju konzumacije alkohola, posle nasilja imale i izrazeniji posttraumatski stresni poremecaj.

U SAD je ispitivano kako koncentracija siromastva posreduje izmeðu individualnih prediktora, zloupotrebe supstanci i nasilnickog kriminala i naðena je snazna veza na velikom nacionalnom uzorku od 20.602 pocinioca dela (uhapsenih muskaraca) u 24 urbane regije32) (Valdez et al. 2007). U siromasnijim domacinstvima upotreba alkohola je cesce povezana sa agresivnim ponasanjem, jer je siromastvo posrednik, koji pojacava vezu alkohol-nasilje u porodici.

Muskarci koji cine nasilje u porodici, i bez upotrebe alkohola, svojim ponasanjem ozbiljno mogu da ugroze mentalno zdravlje svoje dece i njihovo psihosocijalno funkcionisanje. Meðutim, upotreba i zavisnost od alkohola agresivnih oceva, uglavnom pojacava agresiju i nasilje.

Ispitivanje zatvorenika osuðenih zbog nasilja u porodici (N=145) (Febres et al. 2013) pokazalo je da su antisocijalne crte licnosti oca i interpersonalna hostilnost najsnaznije povezani sa psihosocijalnim ostecenjima dece i problemima sa paznjom. Incest izmeðu oceva i kcerki je cesto povezan sa seksualnim problemima roditelja i zloupotrebom i zavisnoscu od alkohola i drugih PAS, te cini najvecu crnu brojku kriminaliteta (Ignjatovic, 2010: 109).

U Ruskoj Federaciji vise od 50.000 dece godisnje bezi od kuce zbog fizickog nasilja roditelja. Podaci iz 2002. ukazuju da se za 25.000 maloletnika koji su pobegli od kuce traga. Skoro 40% zrtava, ubijenih u kuci (deca, hendikepirane osobe i zene) nisu bile u stanju da se odbrane od pocinioca zlocina (Alekseeva, 2004). U Rusiji je 77% pocinioca nasilja u porodici, redovno konzumiralo alkohol. Meðu muskarcima, koji su ubili zene, njih od 60% do 75% su konzumirali alkohol pre ubistva (WHO, 2006).

Prema jednoj studiji raðenoj u Brazilu (N=454, 198 zena, 256 muskaraca) (Moreira et al. 2011) nasilje u porodici najcesce cine muskarci, dok su najcesce viktimizovani - zene, roðaci, deca. Oko 50% fizickog i psihickog zlostavljanja pocinjeno je pod dejstvom alkohola, ali svakako alkohol nije jedini uzrok i nasilje se odvija i bez prisustva supstance, jer se kucni uslovi smatraju privatnim prostorom u kome je "sve" dozvoljeno. Ipak, teska opijanja dva puta cesce uslovljavaju fizicko i psihicko nasilje nad clanovima porodice. Mlaði muskarci, starosti do 35 godina, skloniji su nasilju u odnosu na starije.

Na osnovu saznanja iz literature ima se utisak da kulturne razlike nisu velike i da je nasilnicko ponasanje muskaraca u porodici, u stanju intoksikacije alkoholom, slicno u mnogim zemljama.

Mere obaveznog lecenja u psihijatrijskim institucijama osoba koje su pocinile krivicno delo pod dejstvom alkohola u Srbiji, i prikaz slucaja

Kada je alkoholizam poceo da se tretira kao bolest (1951. od strane SZO) pocelo je i vestacenje osoba koje su pod dejstvom alkohola i drugih PAS pocinili krivicno delo ili prestup. To je doprinelo saznanju o povezanosti dela i stepena kognitivnih funkcija, mehanizama za kontrolu emocija i ponasanja, zatim namere i dela, kao i razlika u reakciji, odgovoru i kompulziji pojedinaca, sto je od fundamentalnog znacaja za krivicno pravo (Burglass, 1997).

U Srbiji postoje brojne zakonske, regulatorne ili administrativne odredbe, na snazi, koje se odnose na upotrebu alkohola, i na razne mere koje imaju za cilj da smanje stetu izazvanu konzumacijom alkohola (Kilibarda, 2011). U Zakonu o prekrsajima ("Sl. glasnik RS", br. 101/2005 i 116/2008), Clanu 53 (Obavezno lecenje alkoholicara i narkomana) stoji: da se obavezno lecenje alkoholicara i narkomana moze izreci licu koje je ucinilo prekrsaj usled zavisnosti od stalne upotrebe alkohola ili opojnih droga i kod koga postoji opasnost da ce usled ove zavisnosti i dalje da cini prekrsaje.

Sud treba da dobije misljenje sudskog vestaka, odnosno nadlezne zdravstvene organizacije. Tako uciniocu prekrsaja moze da se nalozi obavezno lecenje u odgovarajucoj zdravstvenoj ili drugoj specijalizovanoj ustanovi. Ako ucinilac prekrsaja bez opravdanih razloga odbije lecenje, mera ce se izvrsiti prinudnim putem. Zastitna mera najduze moze trajati do jedne godine. Ostaje nejasno znacenje u Zakonu o prekrsajima da zastitna mera moze da traje najduze do jedne godine, a posebno da lecenje moze da se zavrsi pre isteka jedne godine. Razlicito od toga u Krivicnom zakoniku mera obaveznog lecenja alkoholicara moze da traje do 3 godine. Da li alkoholicar koji je pocinio laksi prekrsaj moze da se leci od alkoholizma brze i krace od onog koji je pocinio krivicno delo?

Iz literature, ali i na osnovu dugogodisnjeg iskustva u lecenju zavisnika, mozemo da tvrdimo da osobe zavisne od alkohola treba da se lece od alkoholizma (narkomanije) najmanje dve godine (plus jos bar dve u Klubu lecenih zavisnika).

Prikazi slucaja zavisnika od alkohola koji su dobili meru obaveznog lecenja u Klinici za psihijatrijske bolesti "Dr Laza Lazarevic" u Beogradu

U tekstu koji sledi navedena su tri prikaza slucaja, osoba koje su dobile meru obaveznog lecenja u psihijatrijskoj instituciji, od kojih su dva povezana sa nasiljem u porodici, a treci i sa pljackom. Imena su zamenjena radi zastite privatnosti.

Prikaz slucaja 1: Alkohol-fizicko nasilje u porodici

Jovan, 52 godine, viseg obrazovanja, komercijalista u penziji, razveden, zivi sa roditeljima, ima troje dece, dobio je meru obaveznog lecenja od alkoholizma zbog nasilja u porodici u pijanom stanju (fizicki nasilan prema ocu), u trajanju od 2 godine. Konzumacija alkohola je pocela jos u srednjoj skoli, intenzivnije pijenje pocinje posle sluzenja vojske, sa 20 godina. Kao mlad znao je u pijanom stanju da se tuce sa nekima iz kafane ili onima sa suprotnim misljenjem od njegovog po pitanju politike, sporta, oko devojaka .... Jovan je pri dolasku na lecenje bio blago motivisan, sa osecanjem krivice zbog nasilja nad ocem (starim 80 godina), ali i raznim mehanizmima odbrane svog ponasanja, tipicnog za zavisnike. Ranije takoðe lecen u drugoj instituciji, sa duzinom apstinencije od 5 godina. Prethodno lecenje je svakako olakasalo sadasnje ukljucivanje u terapiju, zbog edukacije i iskustva rada u grupno-porodicnoj terapiji, kao i clanstva u klubu lecenih zavisnika. Klijent je sada tretiran individualnom, porodicnom (majka saradnik, povremeno jedan od troje sinova) i medikamentoznom terapijom (u pocetku antidepresiv i Esperal u trajanju od dve godine). Izdvajamo iz psihoterapijskog protokola samo delove koji opisuju nasilje u porodici. Ovu pricu navodi pacijent posle hospitalizacije od mesec dana i tri meseca terapijskog rada: "Pijan sam dolazio dva do tri puta nedeljno. Tada sam pio po citav dan, dolivajuci, velike kolicine alkohola. Uglavnom je to bio vinjak i povremeno rakija. Otprilike oko 1 litar dnevno, strasno. Nisam mogao da jedem dok sam pio. Kuci sam dolazio u kasnim vecernjim satima, kada su roditelji obicno spavali, mada je majka ponekad cekala. Ja sam znao da joj kazem - sta radis kog vraga, idi spavaj. Ukoliko me je grdila i savetovala znao sam i da opsujem, ali nju nisam nikada udario. Oca sam poceo da tucem godinu dana pre nego sto je pozvao policiju i prijavio me. Znao sam da mu udarim samar i to ne lagano i da ga gurnem, pa se on par puta ugruvao. Posle kad se otreznim nekad mu se izvinim, a nekad ne. I on je pio kad je bio mlad, ali je prestao pre mnogo godina. Razlog sto sam ga udarao bio je sto mi nije davao novac, a ja sam tada dobio otkaz i potrosio otpremninu, onda je znao da mi govori da sam pijandura i da sam unistio porodicu, da me zena nije dzabe ostavila i nasla drugog, da me sinovi mrze..."Kada sam ga poslednji put gurnuo i on je povredio nogu i ruku. Tada sam 20 dana u kontinuitetu pio. Nisam znao sta radim. Sada se kajem, sta god da mi je govorio nisam smeo da udarim oca, mada me je provocirao, ali da, ja sada racionalizujem". Jovan danas uspesno apstinira 6 godina. Od tada nije nikada bio agresivan prema ocu, niti verbalno, niti fizicki.

Prikaz slucaja 2: Alkohol-verbalno nasilje u porodici i pretnja oruzjem

Ivan, 43 godine, srednjeg obrazovanja, u radnom odnosu, ozenjen, ima dvoje dece, dobio je meru obaveznog lecenja od alkoholizma, u trajanju od 2 godine, zbog verbalnog nasilja u pijanom stanju i pretnje oruzjem - da ce ubiti celu porodicu i sebe. Ivan je konzumirao alkohol od svoje 19 godine, sa cestom zloupotrebom u grupi vrsnjaka. Bio je u stanjima pijanstva najcesce verbalno agresivan, mada se nekoliko puta i potukao. Zavisnost od alkohola se razvila u poslednjih 10 godina. Klijent je pokusavao da apstinira 4 puta bez pomoci terapeuta (amaterske apstinencije), ali je najduza apstinencija trajala 3 meseca. U pijanom stanju je psihicki zlostavljao suprugu, sto je podrazumevalo - ispitivanja, provere gde je bila i sa kim, pretpostavke o intimnim vezama, cak i sa nekim clanovima njene i njegove porodice i roðacima, prijateljima, komsijama, uvrede i psovke. I kcerke je povremeno vreðao. Kcerke su ga najpre smirivale, nekada se sklanjale u sobe, ali vremenom verbalna agresija usmerena ka supruzi postajala je sve intenzivnija (dijagnostikovan i kao alkoholna patoloska ljubomora), pa su kcerke pocele da se "mesaju" u ove rasprave. Tako je Ivan po prijavi starije, punoletne kcerke, a potom i supruge, procesuiran i dobio meru obaveznog lecenja. Govorio je posle 2 godine apstinencije: " Bilo je strasno deci, a zeni i gore. Ponasao sam se kao potpuno lud covek, vikao, svaðao se sam sa sobom, bacao stolice, razbio staklo na vratima od kuhinje, nekoliko puta bacio mobilni cerkama, a onda se izvinjavao i kupovao drugi i pretio sam pistoljem, tad kad me je cerka prijavila. Uplasila se da cu sve da ih pobijem. I otac je bio ovakav, pio je mnogo i znao da udari majku, ali u selu se to valjda smatralo kao normalno, i da pijes i da udaris zenu, jer je to kao normalno, zasluzila je. Ipak, ja nisam udarao, ja sam vikao i lomio stvari, a posle 2 dana placem i kupim nove...Naucio sam sta je alkoholna patoloska ljubomora, jao sto me je sramota od onih reci, znate, kao jesi li bila sa mojim bratom, i tako ne daj Boze..." Ivan je na pocetku lecenja poricao alkoholizam, i nije mu bilo jasno sta on trazi u psihijatrijskoj instituciji, ali vremenom, uz apstinenciju, porodicnu, bracnu i medikamentoznu terapiju, kao i redovne dolaske u Klub lecenih zavisnika razvio je osrednji uvid. Ipak, posle 1 godine doslo je do prvog recidiva, a potom, posle 3 meseca i do drugog. Pijenje je uslovilo verbalne ispade, pre svega prema supruzi, ali "znatno blaze" nego ranije. Danas apstinira 3 godine od poslednjeg recidiva. Odnosi u porodici su znatno bolji. Alkoholna patoloska ljubomora je izlecena, ali propijanje bi svakako znacilo povratak, kako u bolest, tako i u nasilnicko ponasanje.

Prikaz slucaja 3: alkohol-nasilje u porodici-pljacka

Radovan, starosti 35 godina, srednjeg obazovanja, radi kao konobar, ozenjen, ima dvoje maloletne dece, dobio je meru obaveznog lecenja od alkoholizma zbog pljacke banke u pijanom stanju, u trajanju od 2 godine. Konzumacija alkohola je pocela u 8 razredu osnovne skole, ali je nastavljena i u srednjoj skoli, uz povremeno pijenje, Radovan pocinje da se kocka (rulet, karte). Intenziviranje konzumacije alkohola se vezuje za period posle 18 godine, a zavisnost od alkohola nesto pre braka, sa 27 godina. Prema supruzi u pocetku braka, povremeno verbalno agresivan u pijanom stanju, a potom se verbalna agresija intenzivira i usmerava i ka deci. Kasnije se verbalna agresija kombinuje sa fizickom i prema supruzi i prema deci. Za nasilje u porodici nije nikada prijavljen. Supruga je verovala da je losa materijalna situacija najveci krivac za ovakvo ponasanje muza. Inace je odrastala u alkoholicarskoj porodici, u kojoj je otac bio daleko vise fizicki agresivan prema majci, a muz je "samo povremeno znao da udari samar". U to vreme Radovan ima problema na poslu, privatni posao staje zbog spoljnih okolnosti, ali i smanjene profesionalne funkcionalnosti klijenta. Radovan potom nalazi posao u obezbeðenju banke u kojoj radi tri godine do cinjenja krivicnog dela. Razlog za pljacku je bio, po njegovim recima - da 10.000 evra ulozi u rulet i dobije duplo. Sledi Radovanova prica "Tog dana sam pio od ujutro. To sam mogao jer je bio vikend, a ja sam bio jedini cuvar. Razmisljao sam - svi znaju da sam dobar radnik, sta fali ako pozajmim malo para, i ovako imaju previse. Pozajmim, odem sa radnog mesta, na par sati, niko nece da primeti, i vratim se sa duplo vise para, vratim u sef, i meni ostaje bar 5.000 evra, i tako mogu jos koji put, sto da ne. Otvorio sam sef, uzeo novac. U kladionici sam i gubio i dobijao. Popio sam vecu kolicinu, pre odlaska, da se ohrabrim. Na kraju sam izgubio 8000 evra. Neko je zvao obezbeðenje, mene nije bilo, i usledila je provera. Posto me nije bilo na radnom mestu, zvali su moju zenu, ona je bila sokirana, mozda je i slutila zlo, ko zna. I tako, cudo sam napravio. I ovako jedva krpimo kraj sa krajem. Sta mi je to trebalo". U toku terapije se otkriva i nasilje u porodici koje traje od pocetka braka. Deca otvorenije govore o svojim emocijama, pre svega, strahu i stidu, nego supruga. Radovan apstinira 4 godine. Novac vraca u ratama banci. Zaposlio se kao konobar, mada je to bilo protiv terapijskih pravila, ali za sada odrzava apstinenciju. Prema supruzi je retko verbalno agresivan, ali fizicka agresija prema supruzi i deci je za sada zaustavljena.

Zakljucak

Danas, u periodu globalizacije, mogu se ocekivati slicne stope upotrebe alkohola, a delimicno i zavisnosti od alkohola izmeðu muskaraca i zena, ali konzumacija nije povezana sa vecom stopom nasilnickog kriminaliteta kod zena, ali jeste sa vecom stopom viktimizacije zena. Muskarci cesce pod dejstvom alkohola postaju nasilnici, a zene cesce pod dejstvom alkohola postaju zrtve. Svakako da alkohol nije ni najvazniji, ni neophodan cinilac za vrsenje krivicnih i drugih dela. Ipak, mnoga istrazivanja ukazuju na znacajnu povezanost izmeðu kriminala i alkohola, kao i nasilja u porodici.

Specificnost partnerskog nasilja, cak i bez intoksiciranog nasilnika, ogleda se u kulturnim obrascima muskog ponasanja, koje se formalno ne odobrava, ali neformalno ne osuðuje. Pijenje se u mnogim drustvima povezuje sa muzevnoscu, drustvenoscu, lojalnoscu grupi i hrabroscu, a posledice se nedovoljno primecuju. Tako drustvo postaje glavni podsticuci faktor za pocetak pijenja muskaraca, a delom i za razvoj zavisnosti od alkohola, uz druge faktore (licnost, porodicni faktori, genetika).

Socijalizacija zena, sa druge strane, sprecava ili onemogucava brzu reakciju i prijavljivanje nasilnika, te je stoga crna brojka kriminaliteta za nasilje u porodici izuzetno visoka. Posebno je nasilje nad starim roditeljima nevidljivo i obicno se otkrije kada doðe do najtezeg dela - ubistva (Ignjatovic, 2010: 109).

Iako postoje razlike u upotrebi alkohola izmeðu razlicitih zemalja, slicnost je u smanjenju uticaja religije, dok kulturni i drustveni cinioci uz individualne, odreðuju stope upotrebe akohola, ali delimicno i stope kriminaliteta.

Dobro osmisljeni i realizovani nacionalni programi prevencije alkoholizma, delom bi smanjili stopu nasilnickog kriminaliteta, ali bi znacajnije uticali na smanjenje nasilja u porodici.

Footnote

2 Podaci su prikupljani iz spisa mrtvozornika, sudske dokumentacije, policijskih dosijea, novina, i drugih izvora.

3 U uzorku su se nasli pocinioci agresivnih zlocina, u koje su ukljuceni: iznuda, pretnja, ubistvo, kidnapovanje, pljacka, seksualni prekrsaji (silovanje), fizicki napad, nasilje u porodici, ometanje policije, i narusavanje javnog reda. U neagresivne zlocine: provala, prostitucija, prodaja droge, oruzja, falsifikovanje, paljevine, prevare, kraðe (imovine, vozila) pod uticajem PAS, posedovanje droge, voznja u pijanom stanju, nasilna voznja..

References

Literatura

Alekseeva Semenovna, Larisa 2004. On Violence Against Children in the Home. Russian Education and Society, 46, 9: 16-31.

Aronson, Elliot, Wilson, Timothy, Akert, Robin 2005. Socijalna psihologija. Zagreb: Mate d.o.o.

Bass, JK, Annan J, McIvor Murray S, Kaysen D, Griffiths S, Cetinoglu T, Wachter K, Murray LK, Bolton PA. 2013. Controlled trial of psychotherapy for Congolese survivors of sexual violence. New England Journal of Medicine, 368, 23: 2182-2191.

Byrnes, Joshua, Doran, Christopher & Shakeshaft, Antony 2012. Cost per incident of alcohol-related crime in New SouthWales. Drug and Alcohol Review, 31: 854-860._

Blume B. Sheila 2003. Alcohol Problems in Women, u: Johnson, Bancole, Ruiz, Pedro, Galanter, Marc (ur.) Handbook of Clinical Alcoholism Treatment, Maryland, USA: Lippincott Williams Wilkins.

Cerullo, M.A., Strakowski, S.M. 2007. The prevalence and significance of substance use disorders in bipolar type I and II disorder. Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy, Vol. 2: 29.

Dragisic Labas, Slaðana 2012. Alkoholizam u porodici i porodica u alkoholizmu. Beograd: Socioloski institut Filozofskog fakulteta u Beogradu i "Cigoja".

Febres Jeniimarie, Shorey, Ryan, Zucosky, Heather, Brasfield, Hope, Vitulano, Michael, Elmquist, JoAnna, Ninnemann, Andrew, Labrecque, Lindsay, Stuart, Gregory 2014. The Relationship Between Male-Perpetrated Interparental Aggression, Paternal Characteristics, and Child Psychosocial Functioning. J Child Fam Stud, 23:907-916.

Fenton, Becky, Rathus, H.Jill 2010. Men's Self-Reported Descriptions and Precipitants of Domestic Violence Perpetration as Reported in Intake Evaluations. J Fam Viol, 25:149-158.

Fromme, Kim, Kruse, I. Marc 2003. Socio-Cultural and Individual Influences on Alcohol Use and Abuse by Adolescents and Young Adults, u: Johnson Bancole, Ruiz Pedro, Galanter Marc (ur.) Handbook of Clinical Alcoholism Treatment, Maryland, USA: Lippincott Williams Wilkins.

Gordon, R., MacKintosh, M.A., Moodie, C. 2010. The Impact of Alcohol Marketing on Youth Drinking Behaviour: A Two-stage Cohort Study. Alcohol and Alcoholism, Vol. 45, No. 5: 470-480.

Hopson, MH., Holleran, Steiker LK. 2010. The Effectiveness of Adapted Versions of an Evidence-based Prevention Program in Reducing Alcohol Use among Alternative School Students. Children et School, Vol 32, No. 2: 81-92.

Hunt,G.P., MacKenzie, K., Joe-Laidler K. 2005. Alcohol and Masculinity The Case of Ethnic Youth Gangs, U: Wilson, M.T. (ur.) Drinking Cultures Alcohol and Identity, Oxford, New York: BERG.

Ignjatovic, Ðorðe 2006. Kriminolosko nasleðe. Beograd: Pravni fakultet Univerzitet u Beogradu i Dosije.

Ignjatovic, Ðorðe 2011. Pojam i etiologija nasilnickog kriminaliteta. CRIMEN, 2: 179-211.

Ignjatovic, Ðorðe 2010. Kriminologija. Beograd: Pravni fakultet Univerzitet u Beogradu, Centar za izdavastvo .

Iritani J. Bonita, Waller W. Martha, Tucker Halpern, Carolyn, Moracco E. Kathryn,

Christ L. Sharon, Flewelling L. Robert 2013. Alcohol Outlet Density and Young Women's Perpetration of Violence Toward Male Intimate Partners. J Fam Viol, 28:459-470.

Jasovic, Zarko 1991. Kriminologija maloletnicke delikvencije. Beograd: Naucna knjiga.

Kaysen, Debra, Simpson Tracy, Dillworth, Tiara Larimer, Mary, Gutner, Cassidy Resick, Patricia 2006. Alcohol Problems and Posttraumatic Stress Disorder in Female Crime Victims. Journal of Traumatic Stress, 19, 3: 399-403.

Kilibarda, B. 2011. Socijalno medicinski aspekt Nacionalne strategije za borbu protiv zloupotrebe alkohola i alkoholizma", Simpozijum: Usklaðivanje zdravstvene politike RS o prevenciji i tretmanu alkoholizma sa smernicama evropskog Akcionog plana 2012-2020, Beograd.

Lewis Alexander, L., La Rosa, H.J., Bader, H., Garfield, S. 2004. New Dimensions in Women, s Health. London: Jones and Barlett Publishers.

Ljubicic, Milana 2014. Viktimizacija i siromastvo: o zrtvama i zrtvovanima u Srbiji, Socioloski pregled, 4: 565-582.

Ljubicic, Milana 2014. Drustveni faktori nastanka sirenja zavisnosti od psihoaktivne supstance krokodil na prostoru bivseg Sovjetskog Saveza. Sociologija, Vol. LVI, 325-342.

Ljubicic, Milana 2011. Porodica i deilnkvencija, Beograd: Socioloski institut Filozofskog fakulteta u Beogradu i "Cigoja".

MacDonald, G., Zanna, M. P., & Holmes, J. G. 2000. An experimental test of the role of alcohol in relationship conflict. Journal of Experimental Social Psychology, 36, 2: 182-193.

Moreira Taís de Campos, Ferigolo, Maristela, Fernandes, Simone, Barros, Xênia, Mazoni G. Cláudia, Regina Noto, Ana, Galduróz, José Carlos Fernandes,. Barros M. T. Helena 2011. Alcohol and Domestic Violence: A Cross-Over Study in Residences of Individuals in Brazil. J Fam Viol, 26:465-471.

Murray A. Straus, Stephen, Sweet 1990. Social Psychological Characteristics Associated with Verbal Aggression between Husbands and Wives. New Hampshire Univ. Durham. Family Research Lab.,19.

Office of National Drug Control Policy 2004. The Economic Costs of Drug Abuse in the United States, 1992-2002. Washington, DC: Executive Office of the President.

Opalic, Petar, Ljubicic, Milana 2008. Istrazivanje veze izmeðu materijalnog statusa i psihopatoloskih obelezja maloletnih prestupnika i njihovih roditelja, u: Ignjatovic Ð. (ur.) Stanje kriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva reagovanja (II deo), Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd: Crimen

Quigley, B. M., & Leonard, K. E. 2006. Alcohol expectancies and intoxicated aggression. Aggression and Violent Behavior. 11: 484-496.

Roth, Randolph, Eckberg, Douglas, Hughes Dayton, Cornelia, Wheeler, Kenneth, Watkinson, James, Habreman, Robb 2008. The Historical Violence Database A Collaborative Research Project on the History of Violent Crime, Violent Death, and Collective Violence. Historical Methods, 41, 2: 81-97.

Salloum, I.M., Daley, D.C., Thase, M.E. 2000. Male Depression, Alcoholism and Violence. London: Martin Dunitz.

Valdez, Avelardo, Kaplan, Charles, Curtis, Russell 2007. Aggressive Crime, Alcohol and Drug Use, and Concentrated Poverty in 24 U.S. Urban Areas. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 33: 595-603.

WHO 2008. From the editor-The who World mental health survey: its strengts and weaknesses. Issues in Mental Health Nursing, 29: 99-100.

Wittchen HU, Jacobi F, Rehm J, 2011. The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010. Eur Neuropsychopharmacol, 21,9: 655-79.

Will, K.E., Sabo, C.S. 2010. Reinforcing Alcohol Prevention (RAP) Program: A Secondary School Curriculum to Combat Underage Drinking and Impaired Driving. Journal of Alcohol and Drug Education, 1: 14-36.

Vasiljevic, D. 2007. Fenomenoloska obelezja prestupnistva mladih u SRJ u periodu od 1991-2000 godine. Socijalna misao, 2: 51-62.

...