Misir'in Son Memlük Beyleri (1801-1806)

Abstract

This study will discuss the changes in the positions of the Mamluk beys after the French invasion of Egypt (1798-1801). From this point the Mamluk perspective overshade as a patrimonial-traditional elements, two dominant narrations and their response will be meaningful in a dynamic story and it will thus be possible a sophisticated historical reading. The first dominant narrative and discourse about Egypt issue mainly based on 'International Relations' perspective, Egypt-based competition between the Great Powers and conflicts and alliances. In 1798 Napoleon invaded Egypt at once and after Britain and Russia was involved in the case. The Sublime Porte tried to produce a new diplomatic position against the French threat. In the second narrative focused on the most important figure in the Egypt scene was Kavalali Mohamed Ali Pasha; he is the inevitable subject of this theological history of view. He proved his political genius in every step and his portrait composes of perpetual enthusiasm for the Western institutions. These two dominant narratives and historical discourses, of course, gave the place Mamluks; just as figurants in the great game. This article is without denying the roles of important factors such as Great Powers and Mohamed Ali Pasha, but it intends to open a wider perspective on the internal history of the Mameluk Beys.

Headnote

ÖZ

GÜNER, Selda, Misir'in Son Memlük Beyleri (1801-1806), CTAD, Yil 11, Sayi 22, (Güz 2015), s. 227-266.

Bu çalisma Fransiz isgali (1798-1801) sonrasinda Memlük beylerinin pozisyonlarinda yarattigi degisiklikleri tartisacaktir. Bu açidan hâkim iki anlatinin talilestirdigi, gölgede biraktigi bir patrimonyal-geleneksel unsur olarak Memlük zaviyesi ve onlarin tepkileri dinamik bir hikaye içinde manali olacak ve böylelikle daha genis-çok yönlü bir tarih okumasi mümkün olacaktir. Misir bahsinde hâkim anlati ve söylemin ilkine, 'Uluslararasi Iliskiler' perspektifi; Düvel-i Muazzama arasinda Misir merkezli rekabet, çatisma ve ittifaklar hâkimdir. 1798 de Fransiz General Napolyon Misir'i aniden isgal eder, sonrasinda ise Ingiltere, Rusya duruma müdahil olur ve çaresiz Osmanlilar ise Fransiz tehdidine karsi pozisyon üretmeye çalisirlar. Ikinci anlati ise 'Büyük Adam', son Firavun Mehmet Ali Pasa'ya odaklanir; o teleolojik bir tarihin kaçinilmaz öznesidir. Her adimda politik dehasini ispatlar, portresi sarka özgü kurnazlik ile Batili kurumlara olan namütenahi heveskârliktan mütesekkildir. Bu iki hâkim anlati ve tarih söylemi tabii ki Memlüklere de yer verir; ancak büyük oyunun figüranlari olarak. Bu makale, Düvel-i muazzama ve Mehmet Ali Pasa faktörlerini inkâr etmeden Misir üzerindeki rekabet ve kavganin Memlükleri nasil etkiledigini tahlil edecektir.

Anahtar kelime: Osmanli Imparatorlugu, Memlük, Elfi Bey, Osman Bey, Mehmet Ali Pasa, Ingiltere

ABSTRACT

GÜNER, Selda, The Last Mamluk Beys of Egypt (1801-1806), CTAD, Volume 11, Issue 22, (Fall 2015), pp. 227-266.

This study will discuss the changes in the positions of the Mamluk beys after the French invasion of Egypt (1798-1801). From this point the Mamluk perspective overshade as a patrimonial-traditional elements, two dominant narrations and their response will be meaningful in a dynamic story and it will thus be possible a sophisticated historical reading. The first dominant narrative and discourse about Egypt issue mainly based on 'International Relations' perspective, Egypt-based competition between the Great Powers and conflicts and alliances. In 1798 Napoleon invaded Egypt at once and after Britain and Russia was involved in the case. The Sublime Porte tried to produce a new diplomatic position against the French threat. In the second narrative focused on the most important figure in the Egypt scene was Kavalali Mohamed Ali Pasha; he is the inevitable subject of this theological history of view. He proved his political genius in every step and his portrait composes of perpetual enthusiasm for the Western institutions. These two dominant narratives and historical discourses, of course, gave the place Mamluks; just as figurants in the great game. This article is without denying the roles of important factors such as Great Powers and Mohamed Ali Pasha, but it intends to open a wider perspective on the internal history of the Mameluk Beys.

Keywords: Ottoman Empire, Mamluk, Elfi Bey, Osman Bardisi Bey, Mohamed Ali Pasha, England

Giris

Napolyon'dan Önce ve Sonra Misir Ahvali

Uzun zamandan beri Misir'i idare eden beyler, Fransa'yi tahkir ve onun tüccarlarini soyuyorlardi. Bunlarin ceza saati geldi. Çoktan beri bu Kafkasya ve Gürcistan'dan satin alinmis köle sürüsü dünyanin en güzel yerini zulme boguyordu. Fakat her seye kadir olan Allah devletlerinin sona ermesini istedi. Misir halki! Size, dininizi mahvetmek için geldigimi söyleyeceklerdir. Inanmayin. Hukukunuzu istirdat etmek, soygunculari cezalandirmak için geldigimi, Allaha, Peygambere ve Kuran'a Kölemenlerden daha ziyade hörmet ettigimi onlara söyleyin. Yine onlara söyleyin ki: Allah nazarinda bütün insanlar müsavidir. Insanlar yalniz akil hüner ve faziletle birbirlerinden ayrilirlar. Hâlbuki münhasiran kölemenlerin güzel ve iyi yasamalari için onlar hangi akil hangi hüner ve hangi fazilete maliktirler?

Nerde münbit bir toprak varsa Kölemenlerindir. Nerde güzel bir esir kadin, güzel bir at, güzel bir ev varsa, bunlar, Kölemenlerindir. Eger Misir onlarin çiftligi ise bu hususda Allah'dan aldiklari tapu senedini göstersinler fakat Allah âdil ve afedicidir...

Eskiden burada büyük sehirler, büyük kanallar, büyük bir ticaret vardi. Bütün bunlari Kölemenlerin hasislikleri, haksizliklari ve zulûmleri mahv etti.

Kadilar, seyhler, imamlar, çorbacilar! Halka deyiniz ki:

Hakiki Müslümanlarin dostuyuz... Padisahin (Allah onun ne muradi varsa versin) dostu ve düsmanlarinin düsmani olan biz degil miyiz? Halbuki onun otoritesine her zaman isyan eden ve onu hâlâ tanimayan Kölemenler degil midir? Kölemenler ancak keyiflerine göre hareket ediyorlar. Bizimle olanlar mes'ut olacaklardir. Rütbe ve servetçe ... Fakat kölemenler için eline silâh alip bize karsi dügüseceklerin vay haline! Onlar için kurtulus yolu yoktur. Mahv olacaklar ve izleri kaybolacaktir.'1

Napolyon Bonaparte'in 1798'de Misir'i isgalinin hemen sonrasinda Iskenderiye'de ahaliye dagitilan bu Fransiz beyannamesi, iki noktada Memlükleri hedef alir: Yerli ahalinin Memlük zümresine duydugu canli nefret üzerinden isgale yönelik bir sempati uyandirma ve ayni zamanda Fransizlara askerî tehdit olusturabilecek aslî unsurlardan olarak Kölemen/Memlüklere göz dagi verme. Beyanname tipik bir propoganda risalesi olarak, Islâmci bir retorik kullanir ve ayrica Misir'da Fransiz varliginin Istanbul'daki Sultan'in hayrina hizmet edecegini de vurgular. Memlükler her halukarda Misir'in otokton Arap halkinin, ayrica Halife-Sultanin dolayisiyla Fransa'nin da düsmani olarak takdim edilirler.

Oysa Misir'daki Fransiz isgalinin gerisinde kolonyal saikler ve rekabet vardir.2 Zira 1792'den beri Avrupa'nin geri kalaniyla savas halinde olan devrim Fransa'si o siralar Direktuvar idaresindedir ve Napolyon, Kuzey Italya'da askerî yetenegini ispatlayan bir general olarak Direktuvar'in iç krizlerini gölgelemek, harp alanini Dogu Akdeniz'e tasimak ve böylelikle Misir gibi stratejik bir havzaya sahip olmak adina Toulon'daki Fransiz donanmasini Iskenderiye'ye yönlendirdi. Fransiz bahriyesinin 1 Temmuz 1798'de Iskenderiye'ye ayak basmasiyla sadece Misir için degil Avrupa güç mücadelesinde de yeni bir sayfa açilmis olur. O esnada Misir'da ise Memlük askerî grubu, Kazdagli Hanesi'ne tabi Kafkas ve özellikle Gürcü beylerin kontrolündedir.3 Osmanli Memlükleri'nin menseî konusu daha uzak bir tarihin konusudur ve ayrica tartismalidir. Açik ve tartismasiz olan ise, Memlük varligina Misir'in 1517'de Osmanlilar tarafindan fethinden sonra da, bir çesit patrimonyal hikmet-i hükümetçilik adina izin verilmis olmasidir.4 Yavuz Selim ve halefleri Osmanli sultanlari, Memlükleri, Misir Pasa'sinin muhtemel adem-i merkeziyetçi arzularina karsi bir tedbir olarak mevcudiyetlerine izin vermislerdi.

Memlükler, diger yandan, hasimlari onlari yekpare bir blok gibi göstermelerine ragmen, kendine has iç kültür ve ritüelleri olan askerî-politik bir cemaatti. Onlari yazili nizamnameleri mucibince bir komutanin emrindeki mekanik bir modern ordu birimine benzetmek büyük yanilgi olur. Memlükler seyyal patronaj iliskilerinin belirledigi sekter-geleneksel bir cemaat olarak ciddi hiziplesme, iç çatisma ve rekabetler yasamislardi. Nitekim XVIII. yüzyilda da, Memlük haneleri ve beyleri arasinda hiziplesme ve liderlik kavgasi sürmekteydi,5 keza Napolyon sonrasi Misir'inda da bu kavganin baska bir sekilde tezahür ettigi görülecektir. Memlük manzarasina hâkim olan genel karmasaya ragmen, Memlük iktidar mücadelesinin kendini tekrarlayan bir kalibi vardi: Bu kaliba göre, Kahire'de nüfûzu ele geçiren hizbin beyi Misir'in hâkimi kabul ediliyordu. Karsi hizip de Said, Minya ve Circe sehirlerine çekilir, burada yeniden silahli kuvvetlerini toplar ve özellikle nehir üzerindeki temin yollarini ele geçirerek, üstünlük saglamaya çalisirdi. 6 Özellikle XVIII. Yüzyilda Memlük beylerinin arasindaki güç mücadelesinin açikça gösterdigi gibi, politik rekabet sadece statü ve itibar gibi sembolik degerler için degil ayni zamanda Misir'in iktisadî kaynaklarini kontrol etmeyi de bilhassa içeriyordu.7 Baska bir ifadeyle, politik güç kârli rant alanlarina hükmetmeyi kolaylastiriyor, maddi servet ise hirsli Memlük liderlerinin elinde müessir bir silaha dönüsüyordu. Klasiklesen bir diger Memlük davranis kalibi da, güçlenen her beyin Kahire'deki Osmanli pasasinin otoritesini sinirlandirmaya yeltenmesiydi. Bulut Kapan Ali Bey ise 1760larda otonom bir Misir adina ciddi bir isyana önderlik edecekti. 1783 yilinda; Fransiz Devrimi'nden alti, Napolyon'un Misir seferinden on bes sene evvel, Ibrahim ve Murad Beyler Iskenderiye, Dimyat ve Resid'de askeri üsler verilmesi karsiliginda Misir'in bagimsizligina yardimci olmasi gayesiyle Rusya'ya basvuracaklardir. Netice; Iskenderiye'de Rus Konsoloslugu'nun kurulmasidir (l785). Gerçi Rusya'nin Misir'a yönelik ilgisi sadece Iskenderiye'deki konsolosluk binasi ile sinirli kalmisti. Fakat Memlük beyleri, Osmanlilari 1768-74 harbinde yenilgiye ugratan II. Katerina Rusya'siyla ittifak yaparak Dersaadet'in öfkesini üzerine çekmisti.8 Son iki isyan örnegi, geleneksel Memlük-vali çatismasiyla açiklanamayacak yeni boyutlar içeriyordu: Memlükler sadece kendilerinin yönetecegi bagimsiz bir Misir istiyorlardi: Misir Memlüklerin olmaliydi. Bu gaye için Memlükler, Islâm Halifesine karsi Rusya ile isbirliginden bile sakinmamislardi. Böylelikle Bâbiâli'nin hiddetlenmesi için gerekli malzemeyi Memlükler yeterince tedarik etmis oldular, artik asi kullar tekdirle hizaya getirilmek yerine tamamen tasfiye edileceklerdi. Cezayirli Gazi Hasan Pasa Memlükleri cezalandirmak için Misir'a gönderildi (19 Haziran 1786). 9 Dolayisiyla Bâbiâli'nin Memlük meselesine yönelik iradesi Napolyon'un isgalinden önce tebellür etmis oldu.10 Gerçi, Misir halki Napolyon 1798'de Misir'a çikis gayesini Araplari Memlüklerin zulmünden kurtarmak olarak ilan etmesinden daha önce,11 benzer bir söylemi bir Osmanli pasasindan zaten isitmis bulunuyordu. Beylerin isyanini bastirmak için 1786'da Misir'a gelen Gazi Hasan Pasa, Misirlilara hitaben; Memlük zorbalarin halki kanunsuz ve agir vergilerle nasil ezdiklerini, yaptiklari zulüm ve kötülükleri anlatmis, bütün bunlarin artik sona erecegini, bundan sonra Kanuni Sultan Süleyman devrindeki verginin tatbik edilecegi ve isyan eden Murad ve Ibrahim Beyler'in cezalandirilacagi"ni bildiriyordu.12 Iki beyannamenin ortak noktasi, Memlüklerin Arap olmayislarina, ecnebiliklerine ve zalimliklerine yapilan vurguydu. Ne var ki, Hasan Pasa tasfiye planini kuvveden fiile geçiremedi; her hâlukarda beyler Osmanli ile anlasmanin bir yolunu buldu. Istanbul'a senelik vergiyi aksatmadan göndermek ve her yil Mekke'ye surrenin emniyetle ulasmasini saglama sözü karsiliginda affolundular. Itaat ve bagislanma; eski patrimonyal sözlesmenin devreye girdiginin isaretiydi. Ancak maddi gerçeklik, her iki tarafin hedeflerini gerçeklestirecek imkanlarin yoklugunda optimum dengede bulustuklarini isaret ediyordu: Ne Memlüklüler, ne de Osmanlilar birbirlerini tasfiye edecek kudrete sahiptiler. Osmanlilarin Memlükleri tasfiye arzusunu-hiç bir zaman kuvveden fiile geçemeyen arzu!- yeniden canlandiran Temmuz 1798'deki Napolyon'un Misir seferiydi. Süphesiz Memlük askerinin Napolyon'un ordusu karsisinda aldigi yenilgi tek basina bunu açiklamaya yeterli olamaz, zira Avrupa'da Napolyon karsinda yenilgiye ugramamis bir ordu henüz bu dönemde yoktu.13 Ancak onlarin Fransizlar karsisinda askerî zayifliklari Babiali'nin eline yeni kozlar verecekti. Zaten Memlük ordusu modern bir askerî kuvvet olmanin uzagindaydi. 14 Ayni zaaf pekâlâ Sultan'in Istanbul'daki serkes kullari, Yeniçeriler için de geçerliydi ve hatta onun imparatorlugunun pek çok yerinde fiiili otorite ayanlarin eline geçmisti. 15Ancak Sultan Selim-i Salis 1793 yilinda nizam-i cedid projesiyle eski rejim ve ordunun yanibasinda yeni'yi ordu merkezli insa girisimini de baslatacaktir.16 1792'de baslayan Koalisyon Savaslari Büyük Güçlerin dikkat ve enerjilerini Fransa merkezli krize yogunlastirmasina sebep olarak sultana zaman ve imkân kazandiracaktir. Ancak Bonaparte'in 1798 de ansizin Iskenderiye'ye çikmasi Avrupa içi kriz ve çatismayi Misir'a tasiyacakti. Misir'daki Fransiz-Ingiliz rekabeti esasen her iki ülkenin 1750-1850 arasindaki küresel rekabetinin bir sahnesiydi.17 Netice olarak 1798 den sonra Osmanli Devleti'nin artik nizâm-i cedid ruhuna uygun olarak, periferik güçlerin insafina kalmis eski ve köhne sistemden uzaklasmak istedigi açiktir. Bu sebeple Memlük karsiti bir siyaset izleyecektir.

Misir: Eski Sahipler, Yeni Misafirler

Ehramlar nâm-i diger Imbaba Savasi'nda (21 Temmuz 1798) Napolyon, Memlükleri yenilgiye ugratmis ve 25 Temmuz 1798'de Kahire'yi ele geçirmisti.18 Oysa 1 Temmuz'da, daha henüz Fransa Iskenderiye'yi yeni isgal etmisken, Murad ve Ibrahim Beyler, 19 sair Memlük sefleri, ulema ve seyhler meseleyi görüsmek üzere toplanmislardi.20 Bundan sonra ilk icraat Misir'daki Fransiz konsolosu ve tüccarlari tevkif edilerek Kahire Kalesi'ne hapsedilmisti. Ibrahim Bey ve vali Ebubekir Pasa Kahire'de kalmis, Murad Bey de Memlük ordusunun komutasini üstlenmisti. 21 Bu sirada bir Memlük birligi, General Dize (Desaix) kumandasindaki öncü kuvvetlere saldirdiysa da Fransiz ordusu karsisinda basarili olamadi ve 13 Temmuz'da da bu defa Murad Bey'in birlikleri yenildi.22Aslinda Ehramlar savasi, modern Avrupa ordusu ile geleneksel milis kuvetleri arasinda, galibi bastan belli olan muharebelerden biriydi.

21 Temmuz 1798'de Fransizlar 25 bin kisilik orduyla Kahire'de piramitlerin önlerine geldiginde, Murat Bey'in ordusu 20 bin Türk ve Arap askeri, 10 bin Memlûk ve 300 Arap sipahisinden mürekkepti.23 Imbaba Savasi, Misir ordusunun sayica üstünlügüne ragmen, maglubiyetle neticelendi. Sonrasinda Murad Bey Yukari Misir'a, Ibrahim Bey de Sina Çölü'ne çekildi.24 Bundan sonra Memlükler için hiç bir sey eskisi gibi olmayacakti. Bu arada Ingiliz Amiral Nelson'in 1 Agustos 1798'de Ebukir'da Fransiz donanmasina saldirmasiyla, Ingiltere Akdeniz'de deniz üstünlügü kazanmis oldu.25

Ilginç olan Napolyon siyasetinin Memlükleri, Fransa'ya müzahir yerel bir ittifak unsuru olarak görmekten baslangiçta israrla uzak durmasi ve bu açidan Osmanli bakis açisini paylasmasiydi. Otuz sekiz ay süren Misir'in Fransizlarca isgali 14 Eylül 1801'de sona erdiginde Misir meselesi bu kez 'dost' Ingiltere ile müzakere edilecekti. Ingiltere devlet-i fehimanesi ile Devlet-i Aliyye müstevli Fransa'ya karsi hayirhah bir isbirligi antlasmasi yapmasina ragmen (21 Ocak 1799), anlasmazlik noktasini Memlüklerin gelecegi olusturacakti. Fakat Napolyon isgalini Misir'in disina tasimak niyetindeydi, zira 1799 Subat sonlarinda El-Aris, Gazze ve Yafa'yi ele geçirmisti. 24 Mart 1799'da Fransiz askeri Akka önlerine gelmisti. 18 Mayis'a kadar Akka teslim alinamayinca Napolyon, Misir'a çekilme karari vermistir. Yusuf Ziya Pasa emrindeki Osmanli birlikleri 15 Mayis'da Misir'a hareket etmis, buna mukabil ve Köse Mustafa Pasa'nin komuta ettigi Osmanli donanmasi, Ingiliz donanmasiyla ittifak halinde 12 Temmuz'da Iskenderiye'ye gelmis ve Osmanli askeri Ebukir'a çikmistir. 25 Temmuz'daki savasta Osmanli ordusu yenilmistir. 2 Agustos'da Ebukir'i ele geçirdi. 26 Fakat Napolyon Eylül 1799'da Fransa'ya dönmüstür. Sadrazam Yusuf Ziya Pasa da El-Aris'i Fransizlardan geri almisti (Aralik 1799). Napolyon'un Misir'daki halefi General Kleber bu gelismenin akabinde Misir'dan ayrilmalari hususunu Istanbul'a iletmistir. Fransiz askerinin Misir'dan çekilmesi için El-Aris antlasmasi yapilmisti (24 Ocak 1800). Ingiltere bu anlasmayi kabul etmemistir. Bundan yaklasik iki ay sonra anlasmazlik zuhur etmis ve Kleber'in ordusu Heliopolis'te Osmanli ordusunu yenilgiye ugratmisti (20 Mart 1800). 27 Fransa'in Misir'dan çekilmeyecegi kanisini, Kleber'in 14 Haziran'da öldürülmesi degistirecekti. Fransa'ya karsi Ingiltere ve Osmanli Devleti ittifakla, Misir'a ordu göndermis ve Ingiliz askeri 8 Mart 1801'de Ebukir'i ele geçirmistir. Bundan sonra Kleber'in halefi General Menou Misir'dan çekilme konusunda yeni bir teklifte bulunmus ve Fransa, Osmanli Devleti ve Ingiltere arasinda bir sözlesme imzalanmistir (27-28 Haziran 1801).28

Fransa'nin Misir'i isgali, Ingiliz hariciyesine Hindistan'a giden yol üzerindeki Misir'in ehemmiyetini hatirlatmisti. 29 Ingiltere, Fransiz isgalinin tekrar etmesi endisesini ciddiye almak mecburiyetinde kalmisti. Misir kisa sürede, sadece Dersaadet'i mesgul eden dâhili bir mesele olmaktan çikip, birdenbire Avrupa'da kiyasiya mücadele eden iki baskentin, Paris ve Londra'nin ilgi ve rekabet alanina girmistir. Fakat bir müddet sonra Fransa Misir'i terketmek zorunda kalinca, Ingiltere ve Osmanlilar yeni Misir tasarisini hazirlamakta basbasa kalmislardir. Fakat tarafeyn arasinda Memlük beylerinin statüsüne dair ciddi bir fikir ayriligi vardir: Osmanlilar için Memlükler Misir'da son görmek istenilen kisilerdi. Ingiltere zaviyesinden ise, Memlük beyleri, onca kusurlarina ragmen kolayca feda edilemeyecek bir unsurdu. Hatta Ingiltere onlara Bâbiâli karsisinda yegane müdafii ve muhafizi gibi davranacakti. Fransiz askerinin Misir'dan çekilmesinden sonra, düzenin yeniden tesisinde Ingiltere'nin rolü, Osmanli hükümeti ile Memlük beyleri arasinda "arabuluculuk" olarak tanimlanabilir. 30 Fakat Ingiltere'nin Misir'da sadece asker bulundurmakla yetinmeyecegi ayni zamanda Misir'in yönetiminde de söz sahibi olmak istedigi asikârdir. Bu sebeple Misir'in idaresi için Memlüklerle ittifak yapma ihtiyaci, Ingiltere'nin, "gözden düsmüs bendeleri", Bâbiâli nezdinde tekrar mesrulastirmasi gerekiyordu.

Ingiltere'nin bakis açisina göre Napolyon'dan sonra Misir'in idaresi tek basina Osmanli valisinin "zayif elleri"ne teslim edilmemeliydi. Keza Memlüklerin güçlü anti-Fransiz hissiyati Ingiltere için elverisli imkânlar sunabilirdi. Genel Ingiliz perspektifi (Misir'daki Ingiliz siyasî ve askerî temsilcileri tarafindan titizlikle izlenmekteydi. Misir'daki Ingiliz kuvvetlerinin komutani General Hutchinson 5 Mayis 1801'de Resid'den yazdigi raporda, müttefikleri Murad Bey'in ölümünden sonra Memlüklerin kendilerine iyi bir sef seçtiklerini bildirmekteydi. 31 O sef, Osman Bey Bardisi, Murat Bey'in boslugunu doldurabilirdi. 2 Haziran 1801 tarihli baska bir raporunda da, Memlüklerin destegini kazanmak için daha fazla çalisilmasini ve Memlüklere Ingiliz hükümetinin himayesinin sunulmasini tavsiye etmekteydi. Hutchinson'a göre, Memlükler Fransizlari Türk yönetimine tercih etmeyeceklerdi zira Fransizlarin memlüklere duyduklari hasmane tavirdan süpheleri yoktu.32 Bunun akabinde 20 Haziran 1801 yilinda Ingiliz diplomat ve Ingiltere'nin Istanbul elçisi Lord Elgin (görev süresi 1799-1803), yazdigi memorandumda, simdiye kadar iktidari ve Misir'in gelirlerini elinde tutan Memlüklerin sayilarinin azaldigini belirtmekteydi. Elgin, ayrica Misir'da kalici bir huzur isteniyorsa, eski adlî yapi ve vergi toplama sisteminin kesinlikle askerî sektörden tefrik edilmesi ve idarî yapilanmada da Misir'in çok sayida pasaliga bölünerek tanzîm edilmesini savunuyordu.33Lord Elgin'in ilk cümleleri, sayilari azalmis bir Memlük varliginin Ingiltere'nin Misir'daki varligini tehdit etmeyecek ve onlari sürekli Ingiltere'ye muhtaç birakacak bir grup olarak görme temennisini yansitir. Onun önerilerinin islahat isteyen ikinci kismini ise, Avrupa baskentlerinde ve kongrelerde 19. yüzyil boyunca Osmanli sefir ve hariciye nazirlarinin sürekli duyacaklari reform talebinin ilk örnegi saymak icap eder.

Iskenderiye'deki Ingiliz komutan J. J. Morier, baska bir kanaattedir: "Misir'da emniyetin tesisi için sadece Türklere güvenilmesi ve gerektiginde Memlüklerin tamamen ortadan kaldirilmasi"34 ni savunmustur. 5 Mayis 1801'de Memlük lideri Osman Bey Bardisi General Hutchinson'a, Türklere güvenmedigini ve Ingiliz hükümetinin kendisine himaye saglamasi halinde Ingiliz ordusuna katilabilecegini yazmasina da bakilirsa35 Hutchinson'un Memlükçü siyasetin, önceki misallerin de gösterdigi gibi, Misir'daki müdafii oldugu söylenebilir.

Ingiliz ve Osmanli Siyasetleri Açisindan Yeni Misir Meselesi

Fransiz isgali ve sonrasinda Bâbiâli, Divân-i Hümâyûn'da Misir'da Osmanli idaresinin yeniden ve yeni konseptler etrafinda tesisini müzakereye basladi. Muhtemelen Istanbul'daki Nizam-i Cedid ricâli, Misir'da yasanan askerî zaafin kendi yenilikçi projelerini teyid ettigini düsünmüslerdi. Misir Eyaleti'nde Memlüklere genis bir hareket serbestisi birakan eski rejim degismeliydi. Bâbiâli, Ingiltere'nin Memlük beylerini koruma arzusuna ragmen, diger eyaletlerde oldugu gibi Misir'in da idaresini merkeziyetçi-bürokratik esaslara göre düzenleyen yeni bir sistemi konusmaya baslamistir. Istanbul'un meseleye verdigi önemin bir göstergesi de Prusya kralindan tavsiye istenmesiydi (1801). 36 II. Friedrich Wilhelm, Bâbiâli'nin muradina muvafik bir cevap verdi: Müessir bir idare için Memlük beyleri tasfiye edilmeliydi. Prusya cavabindan bagimsiz olarak da, Memlük direnisinin en güçlü ismi Murad Bey'in ölümü ve diger beylerin kendi aralarindaki hiziplesme Bâbiâli'nin isini kolaylastirabilirdi. Memlük beylerinin nüfuzu ve varliklarinin sona erdirilmesiyle Istanbul, o güne kadar sadece beylerin tasarrufunda olan topraklari kullanabilir, Bati tarzi bir orduya sahip olmak için gerekli finans kaynaklarini da elde edebilirdi. 37 Bu amaçla Sadrazam Yusuf Ziyâeddin Pasa ve kaptaniderya Küçük Hüseyin Pasa Misir'da idarenin yeniden tesisi için görevlendirildi. 38

Onlar Eylül 1801'de Misir'a geldiklerinde askerî vaziyet söyle idi: Sadrazam Yusuf Ziya Pasa, yaklasik 6 bin yeniçeri, Anadolu sipahileri ve Arnavudlardan olusan bir birlik ile Kahire ve çevresini ele geçirmisti; Kaptan pasa da donanmasi ile Ebukir önlerine gelmisti. General Hutchinson, Ingiliz birlikleri ile Iskenderiye, Resid ve Demenhur'u isgal etmisti; 39 General Baird, Hintli birlikleri 40 ile Iskenderiye'nin düsmesinden sonra Murad Bey taraftari Memlük beylerinin yaklasik 4 bin kisilik birlikleri ile geldikleri Gize ve civarinda duruyordu.41

Küçük Hüseyin Pasa, aralarinda Tamburcu Osman Bey, El-Bardisi Osman Bey ve Süheyir Murad Bey de olmak üzere, Gize'de bulunan toplam yedi Memlük beyini Ebukir'daki karargâhina davet etti. 42 Beyler bu görüsmede Napolyon öncesi duruma dönülmeyecegini ve Misir'daki nüfuzlarini kaybedeceklerini ögrendiler. Sultan onlari gözden çikarmisti. Bunun üzerine beyler Ingiliz General Hutchinson'a sikâyette bulunmustur. Diger taraftan Kaptan Hüseyin Pasa, Memlük beylerini, ortadan kaldirma planini icraata geçirdi:

"Bir gün Ingiliz Kumandarâri Pasa gemisine, da'vet ve beyleri dahi ma'an da'vet edüp ve fuluka irsâl olunup, cümlesi, Kapudan Pasa gemisine gelüp, ziyâfetler olunup, bu madde, hafî mesveret ve fulukaci çamluca gâvurlarina ifâde olunup, hitâm-i ziyafetde, beyleri cümle fulukaya tahmil ve pasa gemisinden alarga olunca, fulukaci kefereler hemân tüfeng ve karabinalari âtes edince, bir kaç bey helâk ve bir kaçi mecruh olunca, hemân beyler maddeyi duyduklarinda, anlar dahi ölüm eri olup, muharebeye kiyâm ve bir kaç fulukaci kefereyi katl -i birle, Pasa gemisinde, Ingiliz Kumandari bu hâli görünce, Kapudan Pasa ile kesâkese tasaddî ve gavgaya kiyâm (ve); 'bu ne demektir?' iki kimesne Ingiliz Devleti'ne siginup dâhil olmagla sizler, hâtir saymayüp anlari helâke kasd edersiz, bu ne demektir ?"43

Bu arada Ingiliz görevliler arasinda yazismalar sürmekteydi. Bu minvalde 1 Eylül 1801'de General Hutchinson, Kabine Üyesi Lord Hobart'a hitaben, Memlüklerin Bâbiâli nezdinde Ingiliz hükümeti tarafindan canlarinin ve mallarinin emniyetinin garanti altina alinmasi karsiliginda, Osmanli hükümetine Misir'da istedigi sehir ve limanlara kendi askeri birliklerini yerlestirebilecegi ve ayrica Istanbul'dan gelen valinin tek yetkili olacagini teklif etmenin meselenin hallini kolaylastiracagini yazmisti. General Hutchinson, Memlük hamiligini sürdürmekte, onlarin askerî gücü ve Misir'da sahip olduklari nüfûzun Ingiltere için elzem oldugunda israr etmektedir.44

Bâbiâli ise Memlük meselesinde kararli tavrindan vaz geçmis degildi. 22 Ekim 1801'de Yarbay Holloway'in bildirdigine göre, bazi Memlük Beyleri Osmanlilarca tevkif edilmisti. Seyhü'l- beled Ibrahim Bey, Saçli Osman Bey, Casim Bey, Mehmet Bey, Abdurrahman Bey, Zülfikar Bey, Salih Bey, Ridvan Bey, Ali Bey, Marsuk Bey tutuklanmis bulunuyorlardi. 45 Bu Osmanli operasyonu üzerine, Iskenderiye'deki Ingiliz karargâhindan 23 Ekim 1801'de Tuggeneral Stuart, General Hutchinson'a, "Türklere, ellerindeki Memlükleri hemen serbest birakmalari"46 ve ayrica "öldürülen Memlüklerin cenazelerinin gönderilmesi" için istekte bulunur.47 Ingiliz öfkesinin sözcülügünü üstlenen General Hutchinson, hem öldürülen ve hem de tutuklu bulunan beylerin Ingiltere'nin himayesindeki kisiler oldugunu belirterek, onlarin hemen teslim edilmesi için General Stuart'i Kapudan Pasa'ya gönderir ve gerektiginde teslim edilmelerini zorla saglamak için ayni zamanda birliklerini de Ebukir ordugâhina dogru sevk eder. Muhtemel bir Ingiliz - Osmanli müsademesini Kaptan Pasa önler, General'e yalnizca ölen ve yasayan beyleri teslim etmekle kalmayip, bu hadise için özür dilemek üzere tercümani Ishak Bey'i de gönderir."48 Böylece baslarinda Ibrahim Bey'le birlikte, Kasim aynin ilk günlerinde 10-20 kadar Memlük beyi, beraberlerinde 3 bin Memlük ile beraber Gize'ye gelir ve burada Ingilizlere siginir.49 Yakin hadiselerin gösterdigi gibi, Memlük beyleri hakkinda Bâbiâli ve Ingiltere'nin birbirleriyle çelisen politikalari oldugu asikardi. Bu zit pozisyonlarin, karsilikli yazismalarda savas lafzinin dahi geçmesine sebep olacak kadar ciddiye alindigi görülmektedir. Ingiltere Memlük beyleri konusunda israr ederken, Bâbiâli'ye Misir'dan gelen haberlerde "Simdi Ingiltere Devleti Devlet-i aliyye ile cenk üzerindedir" ibaresi geçmekteydi. Bu tarz ibareler yazismalarda geçse de Napolyon tehlikesi her iki devleti birbirine yaklastirdigindan "iki devlet-i müttefika beyninde bazi kötü ariza zuhûr etse bile dostane hallolur... Ingiltere Devletini biz yine dost ve müttefik bilürüz" 50 seklindeki açiklamalara da rastlamak sasirtici degildir. Diger taraftan Misir'daki bu kabil vukuattan Istanbul haberdar oldugunda, Reisü'l-küttab Efendi, Ingiliz sefiri Lord Elgin'le görüsmüstür. Lord Elgin, General Hutchinson'un hükümetinin yetkisi olmadan ve kendi inisiyatifiyle hareket ettigini mazeret zimninda dillendirmisti.51

Baska bir ingiliz belgesi sag kalan Osman Bardisi, Muhammed Siseci ve Ahmed Kilerci, Osman, Süleyman ve Ali Aga gibi memlük beylerinin General Stuart'la görüstükleri haberini vermektedir. Stuart'a kalirsa o, Memlük beylerine bir Ingiliz kampinda siginmaci olarak yer verilmesine taraftardi.52 General Baird ise Osmanlilari Memlükler yüzünden gücendirmek yerine; "Türkler, Memlük beylerini Misir'dan atma konusunda kararli olduklari için, Memlüklere istedikleri bir ülkede ikamet izni ile kalacak yer ve bir miktar para verilebilecegini" tavsiye etmisti.53

Ingiltere'nin Memlük meselesine yönelik dikkati, Misir'dan çekilip çekilmemek hususundaki tedirginlik ve kararsizligini da etkililiyordu. Zira tüm iç yazismalarda Ingiltere'nin Misir'daki birliklerini ne zaman çekeceginden hiç bahsedilmemekteydi. Ancak Lord Elgin, 12 Aralik 1801 tarihli raporunda, Ingiliz birlikleri Misir'dan ayrildiginda, Türkler ve Memlük beyleri arasindaki ihtilaf sebebiyle Misir eyaletinin yeniden kaosa sürükleneceginden korktugunu ifade ediyordu. 54 Ne var ki Londra, Misir'daki nüfuzunu Memlük beylerini kendi tarafina çekerek arttirmaya çalismaktadir. Zira Fransa ile yapilacak bir baris anlasmasindan sonra Ingilizlerin Misir'dan çekilmeleri kaçinilmazdi ve Misir'da islerin düzene girmesi Ingiltere'nin Levant'taki çikarlari için uygundu. Bu sebeple Misir'da Osmanli aleyhine olmayacak sekilde, kontrolü Memlük beyleri araciligiyla tesis etmenin yollarini aramak taraflarin lehineydi. Ancak bunun için önce Türkler ve beyler arasindaki iliskilerin düzeltilmesi gerekmekteydi".55

Bâbiâli Misir'da arzu ettigi idarî düzeni tesis etmek için, Kaptan pasanin kethüdasi olan Gürcü asilli Hüsrev Pasa'yi Misir valisi tayin etti (Aralik 1801).56 Ayni tarihte Fransiz General Sebastiani57 Paris'te imzalanan barisin (9 Ekim) ön hazirliklari için Istanbul'a geldi. Ingiltere ve Bâbiâli'nin Memlük beyleri mevzuundaki anlasmazliklari, Paris'de Bâbiâli'yle iliskilerin düzeltilebilecegi umudunu güçlendirmisti. 58 Fakat Fransa, Osmanli Devleti'yle yapacagi ön anlasmaya, sadece Memlük beyleri hakkinda anlasmazliklar sebebiyle Ingiltere'nin mani olacagindan da endiseleniyordu.59

General Hutchinson, son gelismeler üzerine Londra'ya, 9 Ocak 1802'de Lord Hobart'a hitaben, bir rapor gönderir: Ona göre Memlüklerin savas sebebiyle sayilari azalmistir60 ve ayrica Memlüklerin köle orijinli olmalari sebebiyle, bunlarin alinip satildigi pazarlarin Osmanlilar tarafindan kapatilabilecegi ihtimalinden bahsetmisti.61 Baska bir gaile, Osmanlilarin beraberinde Misir kitasina getirdigi Arnavut birlikleriydi; onlar simdiden Misir'da mühim bir kuvvet olusturmaktaydilar; Hutchinson, bunlara karsi bir tedbir alinmazsa gelecekte büyük problemlere sebep olabileceklerini ve Arnavutlarin asla Hiristiyan bir memurun komutasi altinda hizmet etmeyeceklerini yazmaktaydi.62 Bu arada, 27 Ramazan 1217 (31 Ocak 1802) tarihinde General Lord Cavan'in Memlük beylerinden Osman Bardisi'ye yazdigi mektupta gerek kendileri ve gerekse ailelerinin emniyetinin saglanmasi için söz verdigi yönündeki haberler Istanbul'a ulasmisti.63Bu tarihlerde Misir'daki beylere yönelik Bâbiâli'nin takibatinin devam ettigi düsünülürse, Ingiltere'nin arabuluculuk siyaseti izlemedigi aksine Memlük tarafinda yer aldigi görülür. Lord Elgin'in sekreteri Sir Stratton Ocak 1802'de Sadrazamla Ingiltere'nin Memlük beyleriyle iliskileri hakkinda görüsmek üzere Lord Cavan'la birlikte Kahire'ye gitti. Osmanli idaresini rahatlatmak için, Ingiliz hükümetinin sadece beylere can ve mal güvenligi vaat ettigi, 64 fakat hükümdarliklarini yeniden tesis etmelerine yardimci olacagini hiç bir sekilde taahhüt etmedigine dair resmi bir açiklama yapildi. Beyler ise tam aksine Ingiltere'nin bu yönde açik bir vaatte bulundugunu iddia ettiler.65

Osmanli Devleti'nin siyasî diliyle "Iklim-i Misir-i Kahire'nin idaresi ve daire-i nizâm"in zabt u rabt altina alinmasi hususu Memlük meselesinin acilen hallini gerektiriyordu. Bunun için de Misir'daki Osmanli birliklerine asker takviyesi yapilmasi ve ayrica Memlük beylerinin gücünü kirmak için Misir'a köle satisinin yasaklanmasina karar verildi.66 Bu karar ayni zamanda, Bâbiâli'nin Misir'da farkli bir idarî sistem uygulamaya kararli olduguna dair açiklama ile bütün elçilere, konsoloslarina teslim edilmek üzere gönderildi. Köle tasiyan gemiler, derhal alikonulacak ve kaptanlari ibret olsun diye cezalandirilacakti.67

10 Mayis 1802'de Londra'dan General Stuart'a verilen emirlerde, Ingiltere'nin Misir konusunda niyetinin netlik kazandigi anlasilir. Bu niyet bir ara çözümü ihtiva etmekteydi: Buna göre, Bâbiâli'nin hassasiyeti dikkate alinacak, ancak Memlük beylerinin emniyeti Ingiliz çikarlarinin devami için muhafaza edilecekti. Ayrica Fransiz tesiri sona erdirilerek, Misir'da vaziyetin Fransiz isgali öncesindeki haline dönmesi saglanacakti. Beyler de Bâbiâli'ye yillik haraçlarini arttirarak ödeyecek ve Sultana itaat edeceklerdi.68 Bu arzuya uygun olarak, Memlük beyleri ile Ingiliz birlikleri Kahire yakinlarinda bir araya geldiklerinde, General Hutchinson Misir'in idaresinin istikbalini tanzim eden su plani Memlüklere sunmustur:

a- Türkler Iskenderiye, Rosetta ve Dimyat'a sahip olacaklar ve Kahire Kalesi'nde bir garnizon bulunduracaklar,

b- Eskiden oldugu gibi Bâbiâli tarafindan atanacak bir pasa, beyler arasindaki tüm anlasmazliklara karar verecek, yeni Memlük sefini atayacak ve eyaletin genel olarak idaresinden de Osmanli pasasi sorumlu olacak,

c- Beyler, Istanbul'a mirî ya da haraç vergisini ödeyecek,

d-Beyler, eskiden oldugu gibi, kendilerine ait mal ve mülklerine sahip olacaklardir.69

General Stuart, Misir'in bosaltilmasi hakkinda Istanbul'da 22 Temmuz 1802'de reisülküttabla yaptigi görüsmede Memlük beyleri nâmina, onlara Misir'da yasayabilecekleri, fakat Devlet-i Aliyye için zararli olamayacaklari bir yer gösterilmesinden baska bir sey talep etmeyerek, Bâbiâli'ye birkez daha Memlük beyleri ile anlasmazliklarinda Ingiltere'nin arabuluculugunu teklif etti. 70 Reisülküttab ise kesin bir red cevabi verir, Memlüklarin oldugu yerde huzur olmayacaktir.71 Bâbiâli, müzakereler esnasinda yeni bir zemin olusturmak için bu defa Memlük beylerinden Elfi Muhammed, Osman Bardisi, Ibrahim ve Ziyab Selim Beyler hariç, "Devlet-i Aliyye askerligini kabul eden kölemen taifesi gelsin ve Misir'da ikamet etsinler ve asakir-i Pâdisâhi misüllü maiyyet-i çâkerânemde istihdam olunsunlar" 72 diyerek yeni bir teklif götürür.

Reisülküttabin III. Selim'i temsilen konustugu hatirlanirsa, Memlüklere karsi mevlevi padisahin hatt-i hümayunlara da yansiyan daimi bir öfke besledigi açiktir. Bu noktada sultanin elini kuvvetlendiren bir gelisme Fransa'nin yeni pozisyonuydu. Bonapart, Rusya ve Avusturya ittifakina karsi Osmanli Imparatorlugu'yla dostlugu insa etmek niyet ve kararindaydi. (Karal, 1940, s. 46)73 Nitekim Ekim ayi sonlarinda (1802) General Sebastiani Istanbul'a gelmis ve sonra Sebastiani Misir valisiyle görüsmek için Kahire'ye gitmistir. 74 Sebastiani, Misir ziyaretini müteakip bir rapor kaleme almis ve Osmanlilarin zaafindan bahsederken, Memlüklere de yer vermistir. Ona göre, Misir beyleri, Osmanli hâkimiyetini kabul etmeyeceklerdi, beyler Fransizlarin Misir'i isgal etmesinden önceki imtiyazli vaziyetlerine dönmek istiyorlardi. Fakat buna tek bir mani vardi: Bâbiâli! Zira Memlük beylerinin Osmanli idaresinden sikayeti sürmekteydi. Ilginç olan daha önce Ingiltere'nin destegini alan beylerin önceki hasimlari Napolyon'dan yardim isteyen bir mektup kaleme almalariydi:

Bizler ki Seyhü'l - beled Ibrahim Bey ve Murad Bey yerine olan Osman Bey, taraflarimizdan kuvvetlû kudretlû hasmetlû sultanimiz konsolos-u evvel Bonoporto (Bonapart) hazretlerine;

Cenab-i devletiniz her veçhile âkil ve müdebbir ve sahib-i tedbir olup yedi kirak beyninde isgüzar ve cengâverlikte namdar olub ve her kangi tarafa hücum eylediniz ise ahz ve zir -i destinize girift eylediginiz dergâr ve gün gibi asikâr olup gelüp bizim memleketimizi elimizden ahzedüp ve bizlere üç sene mütemadî Cebel-i Asâbta zahmet ve mesakkat çektirüp ol zalim ve gaddar ve be't-faâl olan Osmanliya teslim edüp bizleri böyle nâmekân birakmak sanin midir ve sizin dahi malûmunuzdur ki Osmanli asker gelüp bizim elimizden Kahire-i Misiri almak mümkün degil iken bu felâketleri basimiza getirmege sebep olmaniz lâyikullah degildir. Bundan böyle, bizler sizin irziniza düstük ve sizin emrinizin altinda olub kat'iyyen muhalefet etmeyecegimiz asikâr olmakla ancak Cenab-i Devletinizden istirhamimiz sudur ki: Bizleri Kahirei Misir'dan ne veçhile çikardiniz ise Devleti Aliyyeye ricaniz ile mi olur, yoksa tarafimiza imdat göndermeniz ile mi olur, yine evvelki gibi Misir'da oturmamiz hususunda himmet eyleyüp ve tarafinizdan her ne ki matlûp buyrulursa emrinize muhalefet etmiyecegimizi sizin kalbiniz dahi müsahede eyler.75

14 Kasim 1802'de Memlükler, Damanhur'da askerî bir tertibat gerçeklestirerek, Resid üzerine ilerlemisti. Meydana getirdikleri ordu, yaklasik iki bin kisilik Memlük ve dört bin bedeviden olusuyordu.76 Öyle anlasiliyor ki Ingilizlerin 'iyi niyet'li gayretlerinin yetmedigini hesap eden Memlükler Osmanli Devleti'ne karsi Misir'daki varliklarinin devami için top yekün bir muharebeyi göze almis durumdaydilar. Fakat 9 Ocak 1803'de Lord Elgin'le reisülküttab arasinda, Bâbiâlinin Memlük beylerini affetmesi, beylerin de karsiliginda sipahilerini Kahire valisinin hizmetine vermeyi ve Misir'in yönetimine bundan böyle karismayip Bâbiâlinin tebasi olarak baris içinde yasamalari için kendilerine tahsis edilen Yukari Misir'daki küçük Isvan (Assuvan) Sehri'ne yerlesmeyi taahhüt etmelerini öngören bir uzlasma akd edildi.77

Ocak 1803'de Sebastiani, Bonapart'a yazdigi raporda ise Memlük ordusundan da bahis açar. Bu ordu 3 bin Memlük, yaklasik 6 bini de farkli kabilelerden Arap askerinden mürekkepti. "Memlüklerin Misir'i yönetemeyecekleri kesindir; sayilari 3 bin adami geçmez ve satin alinan Gürcü kölelerden olusmaktadir. Istanbul bu köle satisini durdurabilir. Memlükler için kayiplarini telafi etmek zor ve askerî bir birlik olarak organize olmalari da imkânsizdir. 78 Sebastiani devamla Memlük beylerinden bahseder: onlarin en parlak temsilcisi Muhammed Elfi beydir. 79 Sebastiani'nin teshisi sonraki hadiselerle dogrulanir. Muhammed Bey Elfi Londra'ya gider (Ekim-Aralik 1803), Majestelerinin hükümeti kendisine dikkkatli bir protokol uygular, kendisini dinler ve fakat bu itibar Dersaadet'i kizdiracak bir boyut tasimaz. Ziyaretin sebebi Memlükleri yok olmaktan kurtarmak için destek almak ve ayni zamanda kendisini memlüklerin önderi olarak kabul ettirmektir.80 Ancak Londra'dan döndügünde Elfi Bey, o siralar Arnavut sergerdelerin basbuglarindan ser-çesme Kavalali Mehmed Ali ve Osman el-Bardisi ittifakiyla savasmak zorunda kalacakti. Burada ilginç olan husus Memlûk Beyi Osman Bardisi'nin Misir'da Memlûklerin gücünü ortadan kaldirmaya çalisan Mehmet Ali ile rakibi bir baska Memlûk beyi Muhammed Elfi'ye karsi ittifak kurmaktan çekinmeyisidir.

8 Mart 1801'de müttefik bir güç olarak Osmanli Misiri'na gelen Ingiliz askeri nihayet 1803 Mart'inda Iskenderiye'den ayrilir. Gidislerini hizlandiran bir sebep de Misir'daki veba (taun) salginidir.81 Mart 1803 itibariyla Misir, simdi de Ingiliz misafirlerden kurtulur. Fakat geri dönmeyen baska bir unsur vardir: Arnavutlar..

Misir'da Iktidar Adaylari: Bâbiâli, Memlükler ve/veya Arnavudlar (18031807)

Ingiltere Misir'dan çekildikten sonra, kendileri nâmina yapilan uzlasmadan tatmin olmayip Yukari Misir'a çekilen Memlük beyleri ve yeni Kahire valisi Mehmet Hüsrev Pasa arasinda çatismalar yasandi. Pasa, Memlük beylerinin sartsiz teslim olmalarini isterken, beyler de toprak ve mallarina ve hatta eski statülerine tekrar sahip olmak için inadlarini sürdürdüler. Bu sebeplerle 23 Kasim 1803'de Demenhur'da Osman Bey el-Bardisi idaresindeki Memlükler ve Pasa'nin kethüdasi Yusuf Bey emrindeki birlikler arasinda harp çikmis, 800 kisiden mürekkep Memlük birligi 7 bin kisiden olusan Yusuf Bey'in ordusunu yenilgiye ugratmisti. Ancak son kertede bu galibeyet Memlüklere kalici bir fayda saglamaz; çünkü galibiyeti kalici bir zafere çevirecek kadar güçleri yoktur.. Osmanli tarafinda ise Pasa'nin Arnavut birliklerine ve muharebeden kasten uzak kalmakla suçladigi Tahir Pasa ve Mehmet Ali Bey'e yenilginin müsebbibleri olarak kizdigi bilinmektedir. 82 Misir'da arnavut varliginin baslangici 1801 yilidir, maksadi Napolyon'un Misir'i isgaliyle ugrasan Osmanli askerlerine yardimci olmaktir.

Hüsrev Pasa'nin suçlamalarina cevaben Kavalali Mehmet Ali Bey, hâlâ ödenmemis ulufelerinin kizginligini yasayan Arnavut askeriyle Hüsrev Pasa'nin huzuruna çikti. Kavalali daha sonraki adimlarinin da teyid edecegi gibi, durumdan vazife çikarmayi biliyordu. Zaten Hüsrev Pasa Arnavutlara akçe ödeyecek bir hazineye malik degildi ve talep karsilanamayinca nihayet 1803 Mayis baslarinda Kahire'de Arnavud askerler isyan etti. 83 Mehmet Hüsrev Pasa üç gün asiler tarafindan sarayinda kusatilmis ve birlikleriyle Mansuriye üzerinden Dimyat'a çekilmege mecbur kalmisti.84 Bu esnada Arnavut askerinin komutani Tahir Pasa, Kahire valiligini ilan etmis, ancak idaresi kisa sürmüstür.85 Zira o da birliklerinin ulufelerini ödeyemedigi için çikan isyanda, 25 Mayis'ta askerleri tarafindan öldürülmüstür.86

Sasirtici bir gelisme de Yukari Misir'dan, Gize yakinlarina gelen Memlük beyleriyle birlesen Mehmet Ali Bey'in, Tahir Pasa'nin katillerini ele geçirip cezalandirmasiydi. Kendisi de arnavutlara komuta etmis bir arnavut olan Mehmet Ali hizmetleri karsiliginda Kahire Kalesi'ni Memlüklere birakmistir.87 Memlükler böylelikle iki yil aradan sonra Kahire'ye dönmüs oldular. Dimyat'a kaçan Hüsrev Pasa ise askeriyle Kahire'ye dogru harekete geçmisse de Arnavut birligine yenilmistir. Mehmet Ali ve Osman Bey el-Bardisi 10 bin kisilik bir kuvvetle Dimyat önlerine geldiginde (26 Mayis 1803),88 Hüsrev Pasa nihayetinde teslim olmus ve Kahire'ye götürülmüstür. 89 Hüsrev Pasa'nin Memlük-Arnavud ittifakina esir düsmesi Misir'daki Osmanli rical ve kuvvetlerinin maneviyatini sarsmistir. Nitekim asagidaki satirlarda hayal kirikliginin kesafetini görmek mümkündür: "Iklim-i Misir külliyen elden gidip Haremeyn-i muhteremeyn canibine dahi imrâd ve ianet Misir canibinden olacak iken külliyen münkat' oldugu suretde... Misir'in müceddeden yed-i devlet-i aliyyeye geçmesi ne gûne külliyetli asker ve mühimmât ve mesârifâta muhtaç idigü ... kullarina tez elden akçe ve mühimmat ve top ve asker hususlarina ne veçhile iane olunabilir ise tez elden tertib..." edilmelidir.90 Divan-i Hümâyûn, Hüsrev Pasa'nin Dimyat'a kaçtigi haberinin gelmesiyle, eskiden Memlük Beyi Murad'in hizmetinde de bulunmus ve Çerkes asilli Cezayirli Ali Pasa'yi bin kisilik bir kuvvet ve asilerin ulufelerini havi parayla Misir'a vali olarak tayin etmisti.91 O esnada Elfi beyin rakibi memlük lider El-Bardisi Osman Bey, Kahire'deki Ingiliz baskonsolosu Albay Misset ve Mehmet Ali Bey'in yardimlariyla Kahire'de yönetimi elde etmisti. Ilginç olan, es zamanli olarak Bâbiâli'nin, suçlarini affederek, Osman Bey Bardisi'yi Memlük beylerinin gözde mansibi olan seyhülbeledlige atamasidir. Hâlbuki daha evvel asi veya serkes olarak Misir'da ihtilale sebep olmakla suçlanmaktaydi.92 Burada tekrar bir çaresizlik siyaseti olarak ödül-ceza taktiginin devreye girdigi görülmektedir.

Cezayirli Ali Pasa, 8 Temmuz 1803'de Iskenderiye'ye ulastiginda, Babiâli adina bir uzlasma teklif etmek için Memlük beyleriyle irtibata geçmis, 93 fakat beyler görüsmeyi reddetmistir. Osman Bey Bardisi yakin geçmise atifta bulunarak, Bâbiâli'nin kendilerini Kahire'den kovarken Memlükleri ciddiye almadigini, simdi ise kendilerinin de yapilan teklifleri kabul etmeyeceklerini söylemistir.94 Bardisi'nin sert cevabi ve Memlüklerin Osmanli ordusu karsisindaki parlak zaferlerine ragmen, Memlük iktidarinin maddî ve toplumsal zemini çok zayifti. Kendi aralarinda bölünmüslerdi ve bu bölünme maddi güçlerine de yansiyordu. Örnegin Osman Bey el-Bardisi ulufelerini isteyen birliklerin taleplerini karsilayacak maddi güce sahip degildi. Sayilari azalmis ve askere adam alma usulleri, Bâbiâli'nin köle ihracatini tamamen yasaklamis olmasi ve Arnavutluk'dan kiralik askerin de Misir'a getirilmesinin tamamen yasaklanmasiyla kesilmisti (Ekim 1803). 95 Eylül 1803'de Mehmet Ali Arnavut askerleriyle Kahire'de bulunmaktaydi ve Iskenderiye'de kontrolü saglayamayan Osman Bey Bardisi de arkasindan Kahire'ye dönecektir. Bu dönemde ayrica kitlik tehlikesinin bas göstermesi ikili yönetimi zayiflatacaktir. Ulema halki sakinlestirmesi için Cezayirli Ali Pasa'yi Kahire'ye çagirmisti.96

Cezayirli Ali Pasa, beylerin niyetlerini ögrenmek için, ilk öncemasiyla ilgili 12 Aralik 1803 tarihinde, Bâbiâli'nin beyleri affedecegi ve bundan böyle Misir'da varliklarini güvence altina al taahhütleri içeren Padisah'in bir hatt-i hümayununu gönderdi.97 Ali Pasa öte yandan tam tersi bir adim atarak 2.500 piyade, 500 sipahiden mürekkep birlikleriyle 18-22 Aralik 1803'de Iskenderiye'den ayrilarak, Memlüklerin isgali altindaki Resid'e yönelmis, ulufelerini ödeyecegi vaadiyle Arnavutlari teskin ederek, Memlüklere karsi sefere çikmaya ikna etmis, Arab seyhlerinin ve Kahire'deki ulemanin da destegini almaya çalismisti.98

Cezayirli Ali Pasa, tüm gösterisli tedbirlerine ragmen Hüsrev Pasa'nin akibetine ugramaktan kaçinamayacakti. Resid'de Memlük ordusuna yenilip, Arnavut birlikler tarafindan kusatilinca 27 Ocak 1804'te Osman Bey el-Bardisi'ye teslim oldu. Cezayirli Ali Pasa tutsak günlerinde halki ve askeri Memlüklere karsi ayaklandirmaya çalismakla suçlanarak 31 Ocak 1804'de idam edildi.99 Bu galibiyet de Memlük beylerinin vaziyetini müsbet sekilde etkilemeyecekti.

Bu arada iki Memlük beyi ve onlarin etrafinda tesekkül eden hiziplerin kendi aralarindaki çatismasi siddetlenecekti. Elfi Bey, Ingiltere'den döndükten sonra, Kahire'ye dogru yola çiktiginda (17 Subat 1804), rakibi Osman Bey el-Bardisi onun öldürülmesini planlamaktaydi. Mehmet Ali Bey ise Osman Bey'in bu kararini destekleyecekti.100

Iste hâl bu minvâl üzre câri iken Büyük Elfî dedikleri Elfî Mehmed Bey'in Ingiltere'den avdet ile Misir'a gelmek üzere oldugu haberi alindi. Hâlbuki ümerâ-yi Misriyye'nin heman nisfi onun memâlikinden bulundugu cihetle Misir'a vürudunda bittabi nüfuzca sâire galebe ve Bardisi'ye dahi takdim edecegi derkâr olmasiyla ümerâ-yi Misriyye'nin çogu ve ale'l-husus Bardisi onun gelisinden mahzûz olmayub, zahirde gelecegi haberi üzerine izhâr-i besâset ve inbisât etmeleriyle beraber gerek kendisinin ve gerek ona mensub olan ümerânin idam ve izalelerini tasmim ve icraât-i müteferriasini tertîb eylediler...101

Mehmet Ali Bey, Arnavut birliklerinin bir kismi ile Elfi Bey'e Kahire'ye kadar eslik edecek Memlük birligine Gize civarinda saldirirken, ayni zamanda Osman Bey El-Bardisi de El-Komkah Köyü yakinlarinda Elfi Bey'in yolunu kesmisti. Elfi Bey bir sekilde Harkiye'ye kaçmayi basardi.102 Gene ayni memlük kalibi isliyordu, ortak düsmana karsi güç birligi ve o düsmanin yolugunda iç çatisma.

Son gelismenin Osman Bey Bardisi'nin degil Mehmet Ali Bey'in lehine bir vaziyet yarattigi asikârdi. Zira Kahire'de ulufelerini sekiz aydir alamamis olan Arnavutlarin hissiyatlarina tercüman olan gene Mehmet Ali Beydi. Nitekim 23 Subat 1804 tarihli Kahire'deki fransiz görevli Lesseps'in Hariciye Naziri Talleyrand'a yazdigi mektupta, Arnavut birliklerinin komutani Mehmed Ali Bey'in izledigi siyasete dair detaylar yer alir; "Mehmed Ali Bey, Fransa'nin Bâbiâliyle kendisi arasinda arabulucuk yapmasi temennisinde bulunmakta"dir.103 24 Subat'da Mehmet Ali Bey Arnavut askeriyle brlik olup, Osman Bey'in evine gelerek ve birliklerinin ulufelerinin ödenmesini ister.104

Osman Bey Bardisi'nin, ulufeleri ödeyebilmek için Kahirelilerin omuzlarin yeni bir vergi yüklemesi halki isyan ettirdi. Mehmet Ali Bey muhtemelen böyle bir sonuç öngörmüs, Arnavutlari hosnut ederken Bardisi'yi itibarsizlastirmisti. Yeni rolü sureta Kahire halki ile Memlük beyleri arasinda ilkinin lehine arabuluculuk yapmakti; asil gayesi ise Kahire'de Memlük hâkimiyetini bitirmekti. Mehmet Ali Bey, 12 Mart 1804'de, Arnavut askeriyle Osman Bey'in tekrar evini kusatti ve Arnavudlarin ates etmesiyle birlikte bazi memlüküyle sehirden kaçan Osman Bey105, Kahire'yi bir daha dönmemek üzere terk edecekti. Artik sehir ve idare tamamen Arnavutlarin eline geçmisti. Fakat Mehmed Ali Bey idareye tamamen el koymadi. Nitekim Mehmed Ali, Kahire Kalesi'nde tutuklu Hüsrev Pasa'yi özgür birakarak, 12 Mart gecesi Kahire kadisina Hüsrev Pasa'nin Misir valisi tayin edildigine dair sahte bir ferman gönderdi. Ertesi gün Hüsrev Pasa'yi karsilamak ve Misir valisi ilan etmek üzre kaleye bizzat gitti. Arnavud birliklerinin öldürülen eski lideri Tahir Pasa'nin taraftarlari, ayni zamanda Mehmet Ali'nin de hasimlari, Hüsrev Pasa'yi, 15 Mart'da Resid'e kaçirmisti. Fakat süreç gene Mehmet Ali'nin lehine sonuçlanacakti. Zira Mehmet Ali'nin gizli telkinleri üzerine, seyhler hemen Iskenderiye valisi Hursid Ahmed Pasa (ö.1822)'yi yönetimi devralmak üzere bir Arnavut heyeti araciligiyla Kahire'ye davet ettiler. Bu hengâmede Mehmet Ali, kaymakam olarak vali yardimciligi görevini aldi.106

Hursid Pasa 3 Nisan 1804'de Kahire'ye geldiginde107, bir taraftan Memlüklerle mücadele etmek, diger taraftan kendi birliklerini kontrol etmek ve Arabistan'da yayilan isyani bastirmak mecburiyetindeydi. Ancak birliklerinin ulufelerinin ödenmesi için mirî vergiyi bir yilligina pesin olarak tahsil etmek yoluna gitmesi halkin tepkisine yol açacaktir. (20 Hazira 1804).108 Yine de Hursid Pasa askerini, Memlüklerle savasmaya ikna etmisti. Meydana gelen çatismalarda Memlükler ve müttefikleri bedevi Araplar da öldürülmüstü. Memlükler o sirada Kahire yakinlarinda Sakkara'da mevzilenmislerdi. Buradaki bedevi Araplarla ittifak halinde Kahire'ye tekrar dönme umudundaydilar. 109 Bedevilerin memlüklerin yeni müttefikleri olmalari da enteresandir. Bu dönemde ayrica Ingilizler Elfi Bey, Fransizlar da Osman Bey el-Bardisi hizbiyle temas halindedir.110 Diger taraftan 16 Mart 1804'de Lesseps, Iki Memlük beyinin rekabetinden bahsederken gelecege yönelik adeta kehanetlerde bulunmustur: "Osman Bey ve Elfi Bey arasinda sulh olamayacagi gibi, bu beylerden birinin iktidari tekrar elde edecegi de kesin degildir."111

11 Mart 1804'de Kahire'deki Fransiz Komiseri Lesseps, Mehmed Ali Bey'den bir mektup alir. Mektupta, Mehmet Ali Bey'in Fransiz yetkiliye son derece saygi ve baglilik ifade eden cümlelerle hitap eder, uzlasmaya ve is birligine açik bir zemin yaratmaya çalisir.112 Bu Mehmet Ali'nin Fransiz komiserle dogrudan iliski kuracak kadar güçlü bir siyasî ve askeri bir figür haline geldiginin de göstergesidir. Mehmet Ali için Fransa makul alternafi olusturmaktadir; zira ortak düsman, Ingiltere'nin aksine, farkli hesaplarla da olsa memlüklerdir.

15 Mart 1804'de Bâbiâli'den Misir'in hayattaki son beylerine, suçlarinin afvedildigi ve münasip bir mahalde ikamet etmelerine müsaade olundugu bildirilmistir. 113 Öyle görünüyor ki Istanbul Memlük meselesinin tamamen çözülmesini ertelemistir. Büyük ihtimalle Misir valisi'nin Arabistan'daki VehhâbîSuud ayaklanmasiyla ilgilenmek mecburiyetinde olmasi Bâbiâli için öncelikli hale gelmisti.114

26 Nisan 1804'de Arnavud ordusuyla, Gize ve Imbaba arasinda meydana gelen savasta Memlük ve Araplardan mürekkep ordu yenilgiye ugradi.115 Lesseps, 21 Mayis 1804'de Iskenderiye'den Talleyrand'a göderdigi mektubunda, Memlüklerin 20 bin bedeviyi hizmetlerine aldiklari, karsiliginda ise Kahire'yi aldiktan sonra yagmalamalarina müsaade ettiklerini bildirmisti. Aslinda Memlüklerin, bedevilerin potansiyel gücünden istifade etmeleri sasirtici degildi, zira bunlar Yukari-Misir'da, özellikle de Balbeis'le Dimyat arasinda, nüfuz sahibiydiler. Hatta bu dönemde Araplar Yukari-Misir'da da ilerleme kaydetmis ve Resid'de de gece baskinlar yaparak hayvan kaçirma olaylarina karismislardi. 116 Mayis 1804'de Kahire'deki vaziyete dair detayli bilgileri Lesseps'den ögrenmeye devam ediyoruz: "Arnavutlarin lideri Hasan Bey, Memlük hizbinin bir üyesi gibi davranmaktadir; kitlik, Arnavudlarin ödenmemis ulufelerini talep etmeleri ve Kahire dahilindeki meseleler disaridaki Memlük beylerinin ilerleyisini tesvik eder sekildedir."117

5 Ma yis 1804'de Osman Bey Bardisi ve ona tabi diger beyler, Kahire'ye giden yollari yagmaladilar ve bu sirada merkezlerini de Birket'e tasidilar. Araplari daha sik yagma için Kahire önlerine gönderdiler ve Araplarla Arnavudlar arasinda meydana gelen çatismalari desteklediler.118

Diger taraftan Hursid Pasa ve Elfi Bey arasindaki müzakereler sürmesine ragmen kesin bir netice de alinamamisti. Komuta ettikleri askerî güçler kiyaslandiginda, Osman Bey Bardisi'nin 700 adamdan mürekkep bir ordusu vardi. Bunlardan 400 adami Memlük, digerleri içinde Yunanli ve Misir'in sair yerlerinden siyahi askerlerdi. Ayrica Osman Bey, 6 bin bedevi Arap'dan olusan bir askeri gücün destegine de sahipti. Osman Bey'in hizbine yakin olan Süleyman Bey'in 150 Memlük askerinin yani sira 3 bin kisilik bedevi Arap gücüne hükmettigi görülmektedir. Muhammed Bey Elfi'nin hizbinde yer alan Küçük Elfi'nin 300 kisilik bir Memlük askeri vardi. Muhammed Elfi'nin de 24 Memlük askerinden baska 3000 bin kisiden mürekkep bedevi ordusu bulunmaktaydi.

Her h alukarda Memlüklerin Osman Bey el -Bardisi ve Muhammed Bey ElElfi'nin liderligini yaptigi iki rakip hizbe ayrilmis olmasi, Kahire'deki Osmanli valisi'nin içinde bulundugu sartlari daha iyi hale getirmemisti. Zira Kahire'de ulufelerini alamayan Arnavutlar 1804 yazinda isyan ettiler. Kahire'deki Arnavut birlikleri iki gruba ayrildi: Birinci grup Kahire'deki valiye tâbi Mehmed Ali Bey'in komutasindaydi, ikinci grup her ne kadar ayni bayragin altinda olsalar da, Abdi ve Arnavutlarin öldürülmüs komutani Tahir Pasa'nin yegeni Hasan Beylerden emir almaktaydi. Arnavutlarin bu sekilde gruplasmasi birbirlerini etkisizlestirecekti. Arnavut birliklerine Kahire disina gitmeleri ve Memlüklere karsi savasmalari emredildiginde, onlar ya gizlendi ya da ulufelerini alamadiklari için savasmayi reddettiler. Bu dönemde Mehmed Ali'nin kampinda yaklasik 2 bin, Kahire'nin tamaminda ise 6-7 bin Arnavut askeri oldugu kabul edilirse bunlara ödenecek maaslar için külliyetli bir gelir gerekmekteydi. 119

20 Temmuz 1804 tarihi itibariyle Kahire'nin kuzeyinde Arnavut askeri ve Memlükler arasindaki çatismalarda Memlük beyleri yenildiler. 30 Temmuz - 18 Agustos 1804 tarihleri arasinda Kahire önlerinde Memlüklerle Arnavutlar arasinda çatismalar gene de devam etmistir. Arnavutlar, diger Memlük grubu Osman Bey Bardisi ile Ibrahim Bey'in kampina saldirmistir. Bunun üzerine Memlük hizipleri Mokattam arkasindaki çöle çekilme karari aldilar. Erzak tedarikinden sonra beyler tamamen Yukari Misir'a çekildiler.120

28 Agustos - 12 Eylül arasinda ön plana çikan olaylar, Kahire'deki Arnavut askerinin sebep oldugu asayis problemleri ve kisa süre önce kendi içinde bir uzlasma veya baris yapmis olan Memlük beylerinin tekrar hiziplesmesi ve bunlardan özellikle Osman Bey el-Bardisi ve hizbinin, Elfi Bey, Ibrahim Bey ve Osman Bey Hasan'in diger Memlüklerle gerçeklesen ittifaktan ayrilmis olmasidir. Osman Bey Bardisi ve hizbinin Yukari Misir'da güçlenmeye çalistigi görülmektedir.121

12 Eylül- 23 Eylül 1804 tarihleri arasinda Kahire'de bir isyanda, Arnavut liderler halki teskin etmek için 9 Arnavut askerini idam etti. Bu arada Hursid Pasa Arnavudlara iki seçenek sundu; Memlük beylerine karsi savasmalari ya da kendi ülkelerine dönmeleri. Bu esnada Memlük Beyleri'nin durumuna bakilacak olursa, Osman Bey el-Bardisi, Yukari Misir'da Asyût, Elfi Bey Fayyum, diger Memlük Beyi Osman Bey Hasan ise Assuan'da yerlesmislerdi. 8 Ekim 1804'de Hursid Pasa, 4 bin kisilik bir ordu ile Memlüklere karsi harekete geçti. Kasim'in ilk günlerinde Elfi Bey üzerine gönderilen ilk birlikler Fayyum'da yenilgiye ugradi. Kasim ayi ortalarinda, Mehmed Ali'nin emrindeki 3 bin kisilik kuvvet de arkalarindan gitmis ve Memlükler bu kez el-Minye'de yenilgiye ugramistir.122 Bu savas sürecinde Hursid Pasa'nin Arnavut birlikler ile Mehmet Ali Bey'i kurtulmasi gereken bir mesele olarak gördügü anlasiliyor. Bu sebeple Arnavutlari Misir'dan çekmesi ve onlarin saldirilarina karsi kendini korumasi için Anadolu'dan delil askeri göndermesi için Bâbiâli'ye talepte bulunmustu. Bu amaçla Mehmet Ali'ye ve Arnavutlarin diger komutanlarina Memlük beyleriyle mücadelede basarisiz olmalari sebebiyle, Misir'dan ayrilmalarini emreden bir ferman gönderildi. Ferman da Mehmed Hüsrev Pasa zamaninda yasananlarin unutulacagindan ve affedildiklerinden de bahsedilmekteydi. 123 Ancak Kahireliler Mehmet Ali'nin gitmesine karsi çikti.124 Zira gerek Memlüklere karsi ve gerekse asayisi bozan diger unsurlara karsi Mehmet Ali'nin düzeni saglayan bir itibar insa ettigi anlasilmaktadir. Fakat Hursid Pasa maslahati uygulayarak, ulema ve seyhleri Kahire Kalesi'nde toplayarak, Mehmed Ali ve Arnavut askerinin Yukari Misir'dan izinsiz ayrildiklari ve Memlüklere tekrar hareket firsati verdikleri gerekçesiyle, Memlüklere karsi savasmaya devam etmeyeceklerse Misir'i terketmelerini emretmisti.125

12 Mayis 1805'de Kahire mesayihi, kadiya Hursid Pasa'yi azletmek ve yerine Mehmed Ali'ye biat etmek niyetinde olduklarini bildirdi. Hursid Pasa kaleyi terketmeyecegini açikladi. 126 Kahire ulemasi Hursid Pasa'nin azli ve yerine Mehmet Ali'nin tayinini mesru bir zemine dayandirmak için Istanbul'a bir ariza gönderdi. 19 Mayis 1805'de Mehmed Ali Kahire Kalesi'ni kusatma altina aldi. Haziran 1805'de Divan-i Hümâyûn Kapicibasisi Istanbul'un kararini Misir'a ulastirdi: Seyhler, ulema ve kadi tarafindan seçilen yeni vali onaylanmisti.127

Bâbiâli'nin Mehmed Ali Pasa'dan beklentisi açikti: Asi birlikler arasinda düzeni tesis etmesi ve Memlüklerin gücünü tamamen kirmasi. Bâbiâli'nin tabiriyle "Misir'da ihtilalin def' ve ref'i"ne memur oldugu asikârdi. 128 Fakat öncelikle yapmasi gereken sey, para bulmakti. Mehmed Ali Pasa'nin Memlüklerle mücadelesinde ilk hareketi, Memlüklerin bir kisminin Kahire'nin kenar mahallerine gelmelerini saglamak oldu. Burada kusatilan Memlükler öldürüldü veya esir alinanlar idam edildi. Fakat bu Memlüklerin sonunu getirmedi. Muhammed Elfî ve Osman Bardisi Beyler Memlüklerin gücünü ve muhalefetini hâlâ temsil etmekteydi.129 Fakat ilginç olan husus, Temmuz 1805'de Bâbiâli'nin "ecnebi ve Arnavud askerinin" özellikle de Selanik iskelesinden Misir'a dogru gidisini tespit ederek bu minvalde bunlarin derhal geri dönmeleri emrini vermesidir. 130 Öyle anlasiliyor ki Bâbiâli Mehmed Ali Pasa'nin Arnavut askerinden istifade edip Misir'da yeni bir mütegallibe haline gelmesini istememektedir.

Diger taraftan Bâbiâli'nin kati Memlük aleyhdari tutumu, Mehmed Ali Pasa güçlendikçe zayiflayacaktir. Dersaadet'in asil derdi Memlükler degil, otoritesine meydan okuyacak güçlü rakiplerdi. Dolayisyla muktedir bir Arnavut pasasi yerine, birbirleriyle kavgali Memlükler ehven-i ser olacaktir. Ancak Mehmet Ali usta bir siyaset adami olarak, Bâbiâli'nin endiselerini gidermenin yollarini da bulacakti. Nitekim (21 Cemaziyelevvel 1221) 6 Agustos 1806 tarihinde Mehmed Ali Pasa tarafindan Bâbiâli'ye gönderilen sukkada Yukari Misir'da Memlüklere karsi kazandigi zaferi müjdelemektedir.131 Bâbiâli ise Misir'da tek adam endisesinden bu kez eski düsmani Elfi Bey'i Kahire seyhü'l beledligine tayin etmistir.132

11 Muharrem 1227 (26 Ocak 1812) tarihinde Mehmed Ali Pasa'nin Istanbul'a yazdigi kaimeden, bölgedeki meseleleri adim adim çözerek hem merkezin güvenini kazandigi ve hem de Misir'daki otoritesini pekistirdigini görmekteyiz. Onun için ilk madde Misir ümerasi yani Memlüklerin tamamen ortadan kaldirilmasiydi. Ikincisi 1807'de Misir'a askerî bir hamlede bulunan Ingilizlerin Iskenderiye'den kovulmalariydi. Sonunculardan biri de uzun müddetten beri Misir ve çevresini etkileyen Necid'de zuhur etmis Harici ya da Vehhâbî isyanina son vermekti.133

Mehmet Ali Pasa'nin Misir'da iktidarini pekistirmesinin önündeki en ciddi engel Memlük beyleriydi. Fakat onun siyaseti 1 Mart 1811'de Kahire Kalesi'nde beyleri tamamen ortadan kaldirincaya kadar Memlük taifesinin tedricen zayiflamasini saglamakti. 134 Memlüklerin sayilarinin azalmasi ve bitmeyen iç mücadeleleriyle yok olmanin esiginde olduklari açikti.

2 Haziran 1806'da tarihinde Bâbiâli, "Misir gibi bir cesim memleket-i pâdisâhanemi defaten yed-i agyara reslim eylemeniz" diyerek beylere, Napolyon yenilgisini hatirlatmaktaydi. Diger taraftan Elfi Bey, Mehmed Ali Pasa vasitasiyla Bâbiâli'ye affedilmeleri talebini iletmistir. Sultanin karari affedilmeleri yönündedir, ancak itaat etmeleri sartiyla. 135 Bu arada Osman Bey Bardisi 12 Kasim 1806'da zehirlenerek, 28 Subat 1807'de de Elfî Bey sebebi bilinmeyen bir sekilde ölmüstür. Elfi Bey öldükten sonra Sahin Bey halefi Memlüklerin var olma mücadelesinde yer almistir. Sahin Bey Yukari Misir'a giderek diger Memlüklere katilmistir. 136 Al-Jabarti, Mehmed Ali Pasa'nin Elfi Bey hakkindaki "Elfî yasadikça, hayatim rahat olmayacak, O ve ben ipte yürüyen iki cambaz gibiyiz, fakat O tahtadan ayakkabilar giyor" ifadelerine yer verir. Ayrica Elfî Bey'in ölüm haberi Kahire'ye ulastiginda da Mehmed Ali "Simdi Misir benim için daha huzurlu bir yer. Bundan sonra endise edecegim kimse yok" demistir. 137 Artik Memlük beylerinin geleneksel bir askerî ve idarî güç olmaktan çiktigi görülmektedir. Liderlik ve buna bagli olarak gelisen Memlük hane yapisinin gücü azalmisti. En azindan Bâbiâli için Memlükler "zararsiz bir düsman" konumuna gelmistir. Mehmet Ali Pasa'nin Misir valisi tayin edilmesinden sonra Bâbiâli'nin degisen siyasetini 21 Subat 1807'de Iskenderiye'deki E. Misset anlatmistir: "Bâbiâli Kahire'deki valiye Memlük beyleriyle sulh olmasini ve onlarin sahsî mal ve mülklerini onlara iade etmesini emretti. Disaridaki düsmanlarina karsi Misir'in müdafaasinda Memlük kuvvetinden istifade etmek" 138 için bu politika degisikligini yapmisti.

Sonuç

Memlük meselesi özelinde Misir, Dersaadet'in, merkeziyetçilik tahayyülüne meydan okuyan periferik bir tepki olarak görülür. Ancak 1 Temmuz 1798'de Fransiz askerinin Iskenderiye'ye ayak basmasindan itibaren Misir, Fransiz - Ingiliz kolonyal rekabetinin önemli sahnelerinden birine dönüserek, Nizam-i Cedid'te ifadesini bulan Osmanli degisim arzusuna haklilik saglar. Stanford Shaw'in döneme iliskin esasli kitabinin da ima ettigi gibi, Imparatorluk eski ile yeni arasinda salinmaktadir. Istanbul'da yeniçeriler Misir'da Memlükler eskiyi, miadini doldurmus olani, modern devletin tasfiye etmesi gerekeni temsil ederler. Nitekim Memlükler için Mehmet Ali Pasa ne ise, yeniçeriler için de Mahmud-i Sani o olacaktir.

Memlükler için son tarih ve mekân 1 Mart 1811 ve Kahire Kalesi'dir. Belirtilen gün ve mekânda, artik Misir Valisi olan Mehmed Ali Pasa sayilari takriben yirmi dördü bulan Memlük beyini, Oglu Tosun Ahmed'in asi Vehhabileri tenkil için Hicaz seferine çikmasindan önce, güya desteklerini almak için Kahire Kalesi'ne davet eder. Memlük beyleri davete uyarlar ve kaleye geldiklerinde üzerlerine ates açilir. Bu olay "Kale katliami" olarak Misir tarihinde kendine bir yer bulmustur. Katliamdan kurtulan Misir'daki Memlük bakiyesi ise Sudan'a kaçarlar ve böylelikle 1517'den beri "Firavunlar Ülkesi"nde bir sekilde varlik ve etkinligini sürdüren kadim-arkaik bir unsur tasfiye edilmis olur. Misir tarihi artik bundan sonra Memlükler olmadan kendi isikametinde seyredecektir.

Bu çalismanin kronolojik araligini olusturan 1801-1806 yillari arasinda ise Memlük zümresi, Fransiz tehdidinin birlestirdigi Osmanli ve Ingiliz siyasetlerinin ana tartisma ve ihtilaf konusunu olusturur. Britanya hükümetinin Memlük siyaseti dostanedir, onlarin vücudunu müttefik Osmanlilarin gazabindan korumaya çalismaktadir. Babiâli'nin ise Memlüklerin statüsü hakkinda tereddütü yoktur: Onlar yok edilmesi gereken 'asi' lerdir, belki de sultan III. Selim ve islahatçi ricali, Misir'i nizam-i cedid'i tecrübe edecekleri bir mekân olarak tasavvur etmisler ve onlarin Napolyon karsisindaki hezimetlerinden etkili bir gerekçe üretmislerdir. Ancak Misir'daki Osmanli kuvvetleri Memlüklere yönelik her askeri tesebbüslerinde yenilgiye ugramislardir.

Galip Memlükler ise askeri üstünlüklerini garanti edecek bir yapisal dönüsümü, kisaca sadece Memlüklerin yönettigi bir Misir tahayyülünü kuvveden file geçirememislerdir. Bunun bir sebebi Memlüklerin her zaman sekter bir sosyolojiyle malul olmalari, muhtelif oligarsiler (haneler) etrafinda örgütlenmeleridir. Ihtirasli Memlük beyleri için Kahire seyhü'l-beledligi gibi gayriresmi bir posta sahip olmanin her seferinde önemli oldugu görülmektedir. Bu dönem zarfinda aralarinda ciddi bir liderlik kavgasinin sürdügü iki isim, Osman Bardisi ve Elfi Mehmed Bey son büyük Memlük beyleri olarak temayüz etmislerdi. Onlarin bir yil arayla ölmelerinden sonra (1806/1807) etkili önderler yetistiremediler. Memlüklerin siyasî nüfuzlarinin tamamen sona ermesi için ise, belirtildigi üzere, 1811 Marti'ni beklemek gerekecektir.

Footnote

1 E. Ziya Karal, Fransa- Misir ve Osmanli Imparatorlugu (1797-1802), Istanbul Üniversitesi Yayinlari Milli Mecmua Basimevi, Istanbul: 1938, s. 74-75.

2 Edward Ingram, "The Geopolitics of the First British Expedititon to Egypt-IV: Occupation and Withdrawal, 1801-3", Middle Eastern Studies , 31, 2, 1995, s. 327 Napolyon'un kolonyal hedeflerinden bahseden Lord Elgin'in Hawkesbury'e 22 Kasim 1801 tarihli mektubu için bkz. National Archive Foreign Office (NA FO) 78/33.

3 Jane Hathaway, "The Household: An Alternative Framework for the Military Society Of Eighteenth-Century Ottoman Egypt", Oriente Moderno, 18, 79, s. 57-58, Jane Hathaway, "Osmanli Misiri'nda Yerli ve Askerî Unsurlar ve Yeniçeriler", Türkler Ansiklopedisi, c. 10, Yeni Türkiye Yayinlari, Ankara, 2002, Jane Hathaway, Osmanli Misiri'nda Hane Politikalari Kazdaglilarin Yükselisi, Çev. N. Özsoy, Tarih Vakfi Yurt Yay., Istanbul, 2002, s. 50, Seyyid Muhammed es-Seyyid, XVI. Asirda Misir Eyaleti , Edebiyat Fakültesi Yayinevi, Istanbul, 1990, s. 182, A. Goldschmidt - Robert Johnston, Historical Dictionary of Egypt , Scarecrow Press, Oxfod, 2003, s. 251-252.

4 Ömer Lütfü Barkan XV ve XVI inci Asirlarda Osmanli Imparatorlugu'nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esaslari, Kanunlar , c. 1, Bürhaneddin Matbaasi, Istanbul, 1943, ss. LXV, 356 -387, A. S. Tveritinova, "XVI. Yüzyil Osmanli Imparatorlugu'nun Malî ve Idarî Sistemini Ilgilendiren Bazi Belgeler", Ankara Üniversitesi SBF Dergisi , 25, 2, 1970, ss. 65-88, Stanford J. Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt , 1517-1798, Princeton, 1962, ss. 33-37, 186. Memlûk ve Osmanli dönemi görev ve kurumlarinin paralelligi hakkindaki tartismalar için bkz. P. M. Holt, "The Beylicate in Ottoman Egypt during the Seventeenth Century", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 24, 1961, s. 223, P. M. Holt, Studies in the History of the Near East , Frank Cass, London, 1973, s. 181-184, Hathaway, Osmanli Misiri'nda Hane..., s. 50-51, Daniel Crecelius, The Roots of Modern Egypt: A Study of the Regimes of Ali Bey al-Kabir and Muhammad Bey Abu al-Dhahab, 1760-1775, Chicago, 1981, s. 22-23, Gabriel Piterberg, "The Formation of an Ottoman Egyptian Elite in the Eighteenth Century", International Journal of Middle East Studies, 22, 1990, s. 281-282.

5 Özellikle XVII. yüzyilda birbirine rakip iki Memlük grubu, Kasimiyye ile Zulfikariyye firkalari ortaya çikti. Bu iki firka, XVIII. yüzyilin ikinci yarisina kadar Misir'da siyasî ve iktisadî hayatta kontrolü ele geçirmek için rekabete girdiler. Fakat Kasimiyye XVIII. yüzyil ortasindan itibaren üstünlügü ele geçirecektir. Zira, Kasimiyye içinden çikan Kazdagli Ibrahim Kethuda liderliginde ortaya çikan Kazdagli hizbi Misir'da güçlenmis ve eyalette önemli mansiplari ele geçirmisti.. Mesela Kazdaglilar 1760'da Bulutkapan Ali Bey'i seyhu'l -beledlige tayin edince Ali Bey Misir'daki rakiplerini bertaraf ederek mevkilere kend i adamlarini getirdi ve hanesinden yetistirdigi memluk lerini umera sinifina dahil etti (1768). Bu minvalde Bulutkapan, diger Memlük hanelerinden rakiplerini ortadan kaldirmis, Misir'da, Kazdagli Beyligi'nin nüfuzunu pekistirmisti. Kendi adina para bastirip ve hutbe okutan ve Memlük bagimsizligini ilan eden Ali Bey, bugün oldukça sik kullanilan bir tabirle, Neo - Memlûk beyligini kurmustu (1763-1773). Hathaway, Osmanli Misiri'nda.., s. 50, Hathaway, "The Household: An Alternative Framework ...", s. 57-66, Hath away, "An Agenda for Historical Study of the Ottoman Arab Provinces", Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, SOTAYeni Türkiye, Ankara, 2001, s. 786 -787, Michael Winter, "Turks, Arabs and Mamluks in the Army of Ottoman Egypt", Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlades, 72, 1980, ss. 97-122, Michael Winter, "A Statute for the Mercantile Fleet in Eighteenth Century Egypt", Mediterranean Historical Review, 3, 2, 2008, ss. 118-122, Seyyid Muhammed Es-Seyyid, a.g.e., s. 563, Zeinab A. Abul-Magd, Empire and its Discontents: Modernity and Subaltern Revolt in Upper Egypt, 1700-1920, Basilmamis Doktora Tezi, Georgetown University, Washington, 2008, Selda Güner, "Bulutkapan Ali Bey (el - kebîr) Isyani (1768/69-1773)", Dil ve Tarih Cografya Fakültesi Dergisi, 53, 2013, ss. 155-182), J. Philips, A History of the Revolt of Ali Bey Against the Ottoman Porte , London, ty..

6 Johann W. Zinkeisen, Osmanli Imparatorlugu Tarihi (1774-1802), Çev. N. Epçeli, c. 6, Yeditepe Yay., Istanbu l, 2011, s. 39-40, 18. yüzyil sonunda Murad ve Ibrahim Beyler'in isyani Selim III ün selefi Sultan I. Abdulhamid'i de öfkelendirmisti: O "Ibrahim Bey ve sâniyen Murad dedikleri hemen bî - dîn olan kâfirden esed dense câyiz", ayrica Memlûk hizipleri arasindaki bu mücadeleyle alakali olarak da "Kölemen mel'ûnlari âsî ve adem -i itâ'atleri ma'lûm ve ma'lûm -i âlemiyândir" demektedir. Fikret Saricaoglu, Kendi Kaleminden Bir Padisahin Portresi Sultan I. Abdlhamid (1774-1789), Tarih ve Tabiat Vakfi, Istanbul, 2001, s. 185.

7 Memlük nüfuzunun iktisadî saikleriyle alakali olarak bkz. Seyyid Muhammed Es-Seyyid, a.g.e., s. 567.

8 Daniel Crecelius, "Russia's Relations with the Memluk Beys of Egypt in the Eighteenth Century", A Way Prepared: Essays on Islamic Culture in Honor of Richard Bayly Winder , Ed. F. Kazemi ve R. D. Mc Chesney, University Press Newyork, 1988, ss. 55-67.

9 Seyyid Muhammed Es-Seyyid, a.g.e., s. 565, Necmi Ülker, "XVIII. Yüzyilda Misir ve Cezayirli Hasan Pasa'nin Misir Seferi", Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Incelemeleri Dergisi, 9, 1994, ss. 1-30 Bu dönemde Cezzâr Ahmed Pasa'nin Dersaadet'e gönderdigi Misir'a dair mufassal bir raporda, muhtemel bir te'dip hareketine karsi Memlük cevabinin ana hatlari açiklanmisti. Buna göre, Misir üzerine asker sevk edilirse, birbiriyle rekabet halinde olan beyler hemen ittifak ederler. Ayrica urbanla bir olup tüccar ve halkin malini ve esyasini yagma ederler, sonra da Said taraflarina çekilerek Misir'a gelen zahire yollarini keserler. Detayli bilgi için bkz. Karal, a.g.e., s. 26-27, Midhat Sertoglu, Mufassal Osmanli Tarihi, c.5, 1971, s. 2630-2631, Cezzar Ahmed Pasa, Ottoman Egypt in the Eighteenth Century, The Nizâmnâme - i Misir of Cezzâr Ahmed Pasha, Ed. ve Çev. Stanford J. Shaw, Harvard University Press, Cambridge 1962, Cezzar Ahmed Pasa'nin Misir'a dair raporu hakkinda ayrica bkz. Ayse Emecen, Suriye Bölgesinde Bir Osmanli Valisi ve Imaji: Cezzar Ahmed Pasa TSMA nr. E. 4079'daki Takrir ve Nizam -Name-i Misr adli iki raporun Nesir ve Tahlil Denemesi, Yayinlanmamis Master Tezi, Istanbul, 1994, Andre Raymond, "Soldiers in Trade: the Case of Ottoman Cairo", British Journal of Middle Eastern Studies , 18, 1, 1991, ss. 16-37.

10 Bkz. Crecelius, The Roots of Modern Egypt: A Study of the Regimes of Ali Bey al-Kabir..., Daniel Crecelius ve Gotcha Djaparidze, "Relations of the Georgian Mamluks of Egypt with Their Homeland in the Last Decades of the Eighteenth Century", Journal of the Economic and Social History of the Orient , 45, 3, 2002, ss. 320-341, George Baldwin, Political Recollections Relative to Egypt , London, 1802, s. 223.

11 13 Eylül 1798 (2 Rebiulahir 1213) tarihli Sayda ve Akkâ valisi Cezzar Ahmed Pasa'ya Bonapart tarafindan gönderilen Arabiyü'l-ibare kâgidinin tercümesinde, seferin amaci "kölemenlerin Misir'dan ihraci" olarak anlatilmaktadir. Bkz. Basbakanlik Osmanli Arsivi Hatt -i Hümâyûn 165/6901, ayrica bkz. Thomas Naff, Ottoman Diplomacy and the Great European Powers, 1797-1802, Yayinlanmis Doktora Tezi, London University, 1960, s. 174, 184 .

12 BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 10, s. 379/886, Sertoglu, a.g.e., s. 2632, Ilk defa bu dönemde Osmanli Devleti, Memlük nüfusunu kesmek için, Istanbul'dan Misir'a Gürcü köle satisini durdurmaya tesebbüs etmistir. 9 Eylül 1786 tarihli Istanbul'daki Ingiliz konsolosunun raporu için bkz. NA FO 261/2 ayrica bkz. Gabriel Guémard, Aventuriers Mameluks d'Egypte, Imp. J. Bonnet, Alexandria, 1929, s. 15, Daniel Crecelius, "The Mamluk Beylicate of Egypt in the Last Decades before its Destruction by Muhammad Ali Pasha in 1811", The Mamluks in Egyptian Politics and Society , Ed. T. Philipp ve U. Haarmann, Cambridge, Cambridge University Press, 1998, s. 130.

13 Napolyon'un Avrupa'daki savaslari için bkz. David G. Chandler, The Campaigns of Napoleon, Macmillan, New York 1966.

14 Christopher Herold, Bonaparte in Egypt , Harper ve Row, New York, 1962.

15 Sultan III. Selim hakkinda yapilmis en kapsamli tetkik için bkz. Stanford Shaw, Between Old and New, the Ottoman Empire under Sultan Selim III 1789-1807, Harvard University Press, Harvard, 1971.

16 Sultan Selim dönemi ordu islahati ve semptomlari için bkz. Fatih Yesil, Nizam-i Cedit'ten Yeniçeriligin Kaldirilisina Osmanli Kara Ordusunda Degisim 1793-1826, Basilmamis Doktora Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi, 2009, Savas organizasyonun politik ve mali yönlerine dair majör okumalar için ayrica bkz. Michael Mann, Devletler, Savas ve Kapitalizm, Politik Sosyoloji Incelemeleri. Çev. Semih Türkoglu, Tarih Vakfi Yurt Yay., Istanbul 2013.

17 Virginia H. Aksan, "Küçülen Osmanli Dünyasinda Askeri Reform ve Sinirlari 1800-1840", Erken Modern Osmanlilar , Ed. Virginia H. Aksan, Daniel Goffman, Timas Yay., Istanbul, 2011, ss. 161-182.

18 Enes Kabakci, "Napoléon Bonaparte'in Misir Seferi (1798 -1801)", Nizâm-i Kâdîm'den Nizâm-i Cedîd'e III. Selim ve Dönemi , Ed. Seyfi Kenan, ISAM Yayinlari, Istanbul, 2010, s. 343, Herold, a.g.e., s. 85, Sertoglu, a.g.e., s. 2785, ayrica Napoleon'un Misir seferinin askerî detaylari için bkz. Oliver Warner, The Battle of the Nile . B.T. Batsford Ltd. London, 1960, Enver Z. Karal, Osmanli Tarihi , c. 5, TTK, Ankara, 1988, s. 27.

19 Ibrahim Bey Muhammed, 1798'de Napolyon Misir'a geldiginde önde gelen Memlük liderlerinden Muhammed Ebu Zeheb'in halefiydi ve 1775-1798 tarihleri arasinda seyhülbeled olarak Misir'da nüfuz sahibi olan Murad Bey Muhammed'in en önemli rakibiydi. Napolyon Misir'i isgal ettiginde Suriye'ye kaçti ve daha sonra Osmanli valisi Hüsrev Pasa'yla çatisti. Misir tarihinde bundan baska bir rol üstlenmedi. Ibrahim Bey ve takipçisi olan Memlükleri bugünkü ismiyle Dangola'ya yakin bir yerde ordugâh kurdu, böylece Mart 1811'de Mehmet Ali Pasa'nin Memlük beylerine uyguladigi katliamdan kurtulmus oldu. Mart 1816'da ölmüstür. Bkz. Goldschmidt ve Johnston, a.g.e ., s. 197.

20 Al-Jabarti, Al- Jabarti's Chronicle of the First Seven Months of the French Occupation of Egypt, Brill, Leiden, 1997, s. 37. Bâbiâli, Misir'in isgalini müteakip Memlük beylerini Fransa'nin harekatiyla ilgili haberdar edip, Misir'in müdafaasi için müzakere etmesi için mektupçu hulefasindan Ahmed Erip Efendi'yi Misir'a görevlendirmistir. Fakat Bâbiâli'nin bu memuru Misir'a ulastiginda Fransizlar Kahire'ye ulasmislardi. Detayli bilgi için bkz. Ahmed Cevdet Pasa, Tarih-i Cevdet, c.6, Matbaa-i Osmani, Dersaadet, 1309 s. 291, Karal, Fransa-Misir ve Osmanli Imparatorlugu..., s. 70, 79, Azmi Süslü, "Osmanli-Fransiz Diplomatik Iliskileri, 1798-1807", Belleten, XLVII, 185, 1984, s. 259-279.

21 Piéces Diverses et Correspondance Relatives aux Opérations de l'armée d'Orient en Egypte , Paris, Messidor An IX, 1801, s. 152-154, Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., c.7, ss. 126-127, 132-133.

22 Bkz. Sertoglu, a.g.e., s. 2785, Al-Jabart, a.g.e., s. 38, Herold, Memlüklerin askerî gücü hakkinda, üç ya da dört bin süvari ve biç kaç bin piyade bilgisini vermektedir. Muhammed Bey Elfi'nin 300 süvarisi vardir. Bkz. Herold, a.g.e., s. 89-90. Karal'a göre, Memlük beylerinin maiyetindeki asker on bes bindir. Bunlara az sayida yeniçeri gücü ve halktan toplanan kisler de ilave edilirse Misir ordusu 20-25 bin civarindadir. Bkz. Karal, a.g.e, s. 80.

23 Andre Clot, Kölelerin Imparatorlugu Memlûklerin Misir'i , Çev. Turhan Ilgaz, Epsilon Yayincilik, Istanbul, 2005, s. 244-245.

24 Bkz. Juan Cole, Napoleon's Egypt Invading the Middle East , Palgrave Macmillan, New York, 2007, s. 242.

25 Bkz. Kamil Çolak, "Misir'in Fransizlar Tarafindan Isgali ve Tahliyesi (1798 -1801)", SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, 2, 2008, s.151-152, J. H. Rose, "The Political Reactions of Bonaparte's Eastern Expedition", English Historical Review , 44, 1929, ss. 48-58, Ayrica bkz. Lord Elgin- J. H. Rose, "Lord Elgin's Report on Levantine Affairs and Malta, 28 February 1803", The English Historical Review , 36, 142, 1921.

26 Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., c.7, ss. 35-37, 39-41, Karal, Osmanli Tarihi, s. 41.

27 Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., s. 70-77, Ismail Soysal, Fransiz Ihtilali ve Türk -Fransiz Diplomasi Münasebetleri (1789-1802) , TTK, Ankara, s. 298.

28 Çolak, a.g.m., ss. 164-167.

29 Kabakci, a.g.m., s. 340-341.

30 L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1801-1803), Ed. Douin, George, Fawtier-Jones, E. C., c. 1, Cairo, 1929 s. 44, ayrica bkz. NA WO 1/345, ayrica bkz. J. P. Morier, Memoir of A Campaign With the Ottoman Army in Egypt, from February to July 1800 , London.

31 L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s.10, The Observer, 3 Mayis 1801, s. 2. Ayrica bkz. Naff, a.g.e., s. 384. General Hutchinson'un Osman Bey'e bir mektup yazdigi ve Osman Bey'in de cevaben, Ingilizlerin verdigi sözleri kutsal kabul ettiklerini ve Memlüklerin Ingiltere'(nin himay esine girmeyi arzuladiklari ve onlarla birlikte savasabileceklerini yazdigi görülmektedir. Bkz. NA FO 78/37.

32 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s.17-18, NA WO 1/345.

33 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke , s.27-28, NA FO 78/32. XVII. Yüzyil basinda Misir, idarî merkezi Kahire olmak üzere on iki vilayet (Sarkiye, Garbiye, Menu?fiye, Buhayre, Terrane, Katya, Cize, (Gize), Atfihiye, Feyyum, Behnesaviye, Usmuneyn, Menfelutiye, Vahat) ve yedi sancaktan (Iskenderiye, Dimyat, Resid, Suveys, Cidde, Asyut ve Ibrim) ibaretti. Bu idari yapisini genel olarak XVIII. Yüzyilda da korumustur . Seyyid Muhammed es-seyyid, "Misir" IA, 29, 2004, ss. 565-566.

34 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 31.

35 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 41.

36 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., c. 7, s. 81.

37 Müzakereler neticesinde Divân -i Hümâyûn, Memlük beylerinin yok edilmesine karar vermistir. Bu arada uzlasmayi seçen Memlük beylerine 40 bin akçeye kadar münasib bir yillik ücret ödenecek, kalacaklari yeri serbestçe seçmelerine ve Istanbul'a gelmeleri halinde, örnegin kapicibasi veya mirahur olarak, Bâbiâli'nin rütbeli makamlarina girmelerine izin verilecekti. Aksi halde hemen zincire vurulacak veya öldürülerek ortadan kaldirilacaklardi. Zinkeisen, a.g.e., c. 7. s. 81-82 Fakat Babiâli ilk önce Kahire iç kalesi ve etraf kalelerine göre tertib ve tanzim, ayrica civar tabyalara ve etraf kalelelere nizamin zabt olunmasi gerektigine vurgu yapmistir. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 10, s. 386/895.

38 Bkz. Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e. , c.7, s. 266-267, Zinkeisen, a.g.e., c. 7, s. 82, Câbî Ömer Efendi, Câbî Târihi. c. 1, Haz. Mehmet Ali Beyhan, TTK, Ankara, 2003, c. 1, s. 68-69, William Wittman, Osmanli'ya Yolculuk 1799 -1800-1801, Çev. Belkis Disbudak, ODTÜ Yayincilik, Ankara, 2011, s. 73 - 74.

39 Khaled Fahmy, "The Era of Muhammad Ali Pasa, 1805 -1848", The Cambridge History of Egypt , Ed. M. W. Daly, c. 2, Cambridge University Press, Cambridge, 1998, s. 140 Douin'e göre Iskenderiye'deki Ingiliz isgali yaklasik 4500 askerle gerçeklesirken, bu dönemde eyaletin tamamindaki Osmanli asker miktari 20 bindir. George Douin, L'Egypte de 1802 A 1804, Société Royale de Geographie d'Egypte, Le Caire, 1925, s. 9, ayrica bkz. FO NA 30/29/5/1 .

40 Alti büyük Ingiliz gemisi Misir sahillerini gözetim altinda tutarken, Misir eyaletinde, Müslüman olduklari için Misir halkinin tepkisini çekmeyecek 5 bin kisilik Hint birlikleri getirilmisti. Nicolae Jorga, Osmanli Imparatorlugu Tarihi. Çev. Nilüfer Epçeli, Kemal Beydilli, 5, Istanbu l, Yeditepe Yayinevi, 2005, s. 129, Ingitere'nin Misir'daki üslerinderinden Iskenderiye yakinlarindaki Birket (Bürket) ve Hus'a yerlesmelerine dair bkz. BOA HAT 89/3638-D.

41 Bkz. Zinkeisen, a.g.e. , c.7, s. 82.

42 Bkz. Darendeli Izzet Hasan Efendi, Ziyânâme, Sadrazam Yusuf Ziya Pasa'nin Napolyon'a Karsi Misir Seferi (1798-1802), Haz. M. Ilkin Erkutun Kitabevi Yay., Istanbul, 2009, s. 236, Bâbiâli Memlük beylerinden topluca kurtulma planlari yapmaktaydi. Daha sonra Mehmet Ali Pasa'nin planina benzer bir biçimde, Memlük beyleri muayyen bir yere davet edilecek ve akabinde de topluca tutuklanacak ve yok edilecklerdi.. Memlük beylerinin top yekun ortadan kaldirilmasi meselesinin öncelikle Serdariekrem Yusuf Ziya Pasa, Kaptaniderya Küçük Hüseyin Pasa ve Sadaret kethüdasi Osman Efendi arasinda görüsüldügü anlasilmaktadir. Bkz. BOA HAT 6501, HAT 3457, HAT 3586.

43 Bkz. Câbî Ömer Efendi, a.g.e., s. 75, Zinkeisen, a.g.e., s. 83, Comte de Noé, Mémoires Relatifs a l'Expedition Anglaise Parti edu Bengale en 1800 pour Combatrre en Egypte l'armee d'Orient, 1, Paris,1823, s. 9.

44 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 80-82.

45 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 101, NA FO 78/33, Darendeli Izzet Hasan Efendi, a.g.e ., s. 236-237.

46 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s.102, NA WO 1/345, NA FO 78/33, BOA HAT 87/5386-J.

47 Öldürülen Memlük beylerinden Osman Bey el -Askar, Ibrahim Kâhya'nin cesetleri parçalandigi için alinamamis ancak Muhammed Hazadai, Murad ve Salih Agalarin cesetleri de denize atilmisti. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke , s. 102, BOA HAT 1337/52162.

48 Bkz. Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., c. 7, s. 134-135, BOA HAT 3497, HAT 3602, NA FO 78/30, Yüksel Çelik, "III. Selim Devrinde Misir'da Osmanli Ingiliz Rekabeti (1798-1807)", Nizâm-i Kâdim'den Nizâm-i Cedîd'e III. Selim ve Dönemi , Ed. S. Kenan, ISAM Yayinlari, Istanbul, s. 354 -355, Zinkeisen, a.g.e., s. 84.

49 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 84, Comte de Noé, a.g.e., s. 211-240.

50 Bkz. BOA HAT 157/6537, 26 Ekim 1801(18 Cemaziyelahir 1216).

51 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., c. 7, s. 85, Ingram, a.g.m., s. 330.

52 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke , s. 102-103 Bundan daha önce (20 Haziran 1801) Gize'de bulunan General Stuart, Reisülküttab'dan, Beylere ve kölemenlerine her gün yiyecek ve develerine zahire gönderilmesine himmet ve inayet buyurmasini istemisti. Bkz. BOA HAT 3586 - C, BOA HAT 87/3586-J.

53 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 119-120, NA WO 1/345.

54 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 149, NA FO 78/32, FO 78/33.

55 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 157-159.

56 Bkz. Fahmy, a.g.m, s. 142 Misir meselesinde Hüsrev Pasa'yi önemli kilan hususlardan biri de onun valiligi zamaninda Misir'da Nizâm-i Cedîd'in teskiline baslanmasiydi. Enver Z. Karal, Selim III'ün Hatt - ti Hümayunlari Nizam - i Cedit 1789-1807, TTK, Ankara 1946, s. 59.

57 Korsikali bir asker olan Horace François Bastien Sebastiani (1772-1851), 1799'da Bonaparte'in 18. Brumaire hükümet darbesinde onun tarafinda yer almisti. 9 Ekim 1801'de Paris'de Talleyrand ile Osmanli elçisi Ali Efendi'nin imzaladigi ilk baris anlasmasini Bâbiâli'ye sunmak için, Bonaparte Albay Sebastiani'yi fevkalâde temsilci sifatiyla, Istanbul'a göndermisti. Sebastiani bu misyonu yerine getirmede basarisiz olmustu. Detayli bilgi için bkz. Soysal, a.g.e., s. 352-353.

58 Bkz. Zinkeisen, a.g.e. , c. 7, s. 86.

59 Amiens Antlasmasi'na (27 Mart 1802) göre, Padisahin memalikinde savastan önceki yapinin muhafaza edilmesi, Misir'in Imparatorlugun diger eyaletleri gibi yönetilmesi, Memlük beylerinin nüfuzunun kirilmasi, Fransa ve Osmanli arasinda eski kapitülasyonlar, bilhassa en imtiyazli devletlerin kismen sahip olduklari kismen de gelecekte sahip olacaklari ve Fransa'ya da taninacak ticarî avantajlar açisindan geçerli olacakti. Amiens imzalanmasina ragmen Fransa ve Ingiltere arasinda ihtilaf devam etmistir. Bu sirada Reisiülküttapligin birinci katibi Mehmed Said Galib Efendi, Paris'te Amiens baris antlasmasi imzalandiktan sonra Fransa ile Osmanli arasindaki baris akdini 25 Haziran 1802'de imzalamisti. Böylece Osmanli imparatorlugu'nun toprak bütünlügünün muhafazasi (8. Madde) saglanmisti. Amiens Antlasmasi'nda Misir'in dahili vaziyeti ve münhasiran Memlük beylerinin Bâbiâli nezdindeki statüsüne dair detayli bilgi verilmemistir. Bu sartlarda Ingiltere'nin hâlâ Misir'dan ne zaman çekilecegi ve Memlüklerle iliskileri de meraka sayandir. Bkz. NA FO 78/32, Zinkeisen, a.g.e., s. 88-91, 95-96, Enver Z. Karal, Halet Efendi'nin Paris Büyük Elçiligi (1802-1806), Istanbul Üniversitesi Yayinlari, Kenan Basimevi, Istanbul 1940, ss. 5-8, Karal, Selim III'ün Hatt-ti Hümayunlari, s. 179- 180, Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., c. 7, s. 175, Carter V. Findley, "The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II", International Journal of Middle East Studies , 3, 4, 1972, s. 399.

60 Browne 1790'lardaki büyük vebaya kadar memlük nüfusunun yaklasik 8 bin oldugunu belirtirken, General Missett 1804 senesinde 3 binden daha fazla olmadiklarini söylemistir. Ayalon ise Caberti'ye referans vererek, 1805 senesinde sayilarinin 2 bin oldugunu belirtmistir. Bkz. William G. Browne, Travels in Africa, Egypt and Syria from the Year 1792 to 1798 , London, 1799, s. 70, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), Ed. George Douin Cairo, 1930, s. 110 Ayrica bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke s. 430, David Ayalon, "Studies in al-Jabarti I. Notes on the Transformation of Mamluk Society in Egypt under the Ottomans", Journal of the Economic and Social History of the Orient , 3, 2, 1960, s. 163.

61 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 167.

62 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke , s. 168, T. Walsh, Journal of the Late Campaign in Egypt, Luke Hansard, London 1803, 14. Ek.

63 Bkz. BOA HAT 87/3573 Ayrica yine bu dönemde Ingilizlerin dikkatini bir baska Memlük beyi, Muhammed Elfi'nin de çektigini görmekteyiz. Kahire'deki Ingiliz temsilcisi Alexander Straton, Lord Elgin'e, Yukari Misir'da bulunan Elfi Bey'in hatiri sayilir bir askeri gücün basinda oldugunu, Gize'deki Beylerin Elfi'ye katilmalarini engellemenin imkânsiz oldugunu anlatmaktadir. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, s. 182.

64 Ingiltere'nin Memlük beylerine verdigi vaatler arasinda, beylerin can ve mallarinin bagislanmasi ve eger gerekiyorsa Bâbiâli'nin belirledigi bir bölgeye gönderilmeleri için ricada bulunacaklari yer aliyordu. Bkz. BOA HAT 1337/52162.

65 Zinkeisen, a.g.e., s. 96-97, BOA HAT 84/3449-L.

66 BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 10, s. 341-342/755.

67 Bkz. BOA HAT 86/3542, 27 Rebiulevvel 1217 (28 Temmuz 1802), Zinkeisen, a.g.e., s. 97-98.

68 Fransiz isgali zamaninda Memlük lideri Murad Bey, Ingilizlerle isbirligine yakin davranmis, bunun yani sira Murad Bey'in ölümünden sonraki karisiklik döneminde beyler, Ingiltere lehine davranacaklarini ilan etmislerdi. Bunu dogrulayan rapor Kolonel Robert Anstruther'in kaleminden çikmisti: "Murad Bey'in ölümünden sonra Memlüklerin lideri olan Osman Bey Bardisi'nin bir adami Mayis'in ilk günlerinde (1802) Rosetta'daki kampa geldi. Osman Bey, Fransizlarin ülkeden çikarilmalarindan sonra tüm ayricaliklarinin ve mallarinin eski durumuna getirilmesi güvencesinin verilmesi sartiyla, emrindeki tüm Memlük askeriyle bize katilmak için Kahire'ye geleceklerini bildirmistir." demektedir. 8 Mayis 1802 tarihli Kolonel Robert Anstruther'in Raporu için bkz. NA, WO 1/346, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke , s. 241, 243-244. Fakat Sultanin Memlükler hakkindaki karari su sekilde tezahür edecektir: "Hal böyle iken bir müddetten beri ekalim-i Misriyye'de mütegallibane hareket -birle türlü türlü fesad ve ihtilale sebep olan Ibrahim Bey'in ve Elfi Muhammed Bey ve Bardisi Osman Bey ve Selim Ziyab Bey'in ve onlara tâbi ümera ve kussâfin feyme -bâd arz-i Misir'da ikametleri caiz olmadigina mebni ... ziyade maas ve kemâl -i emniyet ... ile bilâd -i Islâm'dan diledikleri mahalde ikametlerine ve ... Kölemen zümresinin asâkir-i pâdisâhi olmak üzere Misir valileri maiyyetlerinde istihdam olunmalarina" BOA HAT 1483/51, HAT 1365/54069.

69 Bu sartlar Memlük beyleri tarafindan kabul edilmisti. Kolonel Robert Anstruther raporunda vezirin, çesitli bahaneler öne sürerek bu maddelerin uygulanmasini geciktirdigini, kisa bir süre sonra da Osmanli ordusunun Iskenderiye'yi kusatarak buradaki Memlüklerin bir kismini öldürdügünü yazmistir. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke , s. 244, NA WO 1/346.

70 Ingiltere'nin Misir'daki askerini ne zaman çekecegi konusunda Hursid Pasa'nin da dahil oldugu müzakereler için bkz. BOA HAT 84/3449-C, Zinkeisen, a.g.e., s. 99, Comte de Noé, a.g.e., s. 459.

71 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 98.

72 Bkz. BOA HAT 89/3638-E, BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 90/244 Misir valisinin bildirdigi üzere, Ingiltere bu vakitler sadece Memlük beylerinin müdafaasiyla ilgilenmiyor ayni zamanda Damanhur, Hûs, Feyyum ve Iskenderiye'deki sair ümera ve urbani kendi tarafina çekmeye çalisiyordu. Bkz. BOA HAT 89/3638-K.

73 Bonapart'i Misir'i isgali Osmanli Imparatorlugu'nun dis siyasetinde degisimi de zorunlu kildi. Zira Misir'i Fransizlar'dan almak gayesi, Osmanli Imparatorlugu'nu yeni ittifak arayislarina sevk etti. Öyle ki Fransa'ya karsi, eski hasmi Rusya ile ittifak yapti ve Karal'in da belirttigi gibi o vakte kadar ticarî ve iktisadî iliskilerin oldugu Ingiltere bu ittifaka dahil edildi. Fransiz birliklerinin Misir'i terk etmelerinden sonra Bonapart'in tekrar Fransiz Osmanli dostlugunu ins a etme gayreti de bu baglamda önemi haizdir. Dolayisiyla Misir'in isgali sebebiyle yasananlar, Osmanli dis politikasinda "denge" siyasetinin benimsedigini göstermektedir. Bkz. Karal, Selim III'ün Hatt-ti Hümayunlari, s. 160-161.

74 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 99-100, J. A. R. Marriot, The Eastern Question an Historical Study in European Diplomacy, The Clarendon Press, Oxford, 1917, s. 153 Hüsrev Pasa, Sebastiani'nin Misir ziyaretini Istanbul'a detayli olarak bildirmistir. Bkz. BOA HAT 89/3638-F.

75 Bkz. Karal, Halet Efendi'nin Paris Büyük Elçiligi ..., s. 49.

76 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke , s. 317, NA WO 1/346, BOA HAT 1364/53948.

77 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 10, s. 337-337/749-750 Bu anlasmadan sonra, Lord Elgin sadrazama Misir'i bosaltacaklarini resmen bildirdi; askerî birlikler, Amiens Baris Antlasmasinin aksi yöndeki hükmüne ragmen, Ingiltere'nin kendisi ve Fransa arasinda akd edilen barisin muhafaza edileceginden emin olana kadar isgal altinda tutacagi Malta'ya götürülmek üzere gemil ere bindirilecekti. Zinkeisen, a.g.e. , s. 101, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 29-32, Temmuz 7 ve 17 Agustos, 18 Ekim tarihli Stuart'dan Hobart'a giden mektuplar ve 10 Ocak 1803 tarihli rapor için bkz. NA WO 1/346, Ingram, a.g.m., s. 335.

78 L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 22.

79 L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 26.

80 Abd al-Rahman Al-Jabarti, History of Egypt: Ajaib al-Atharfi'l-Tarajim wa'l-Akhbar. Çev. C. Peycheff- T. Philipp- D. P. Little, c. 4, Franz Steiner, Stuttgart 1994, s. 46.

81 Bkz. BOA HAT 226/12584-E Ayni zamanda Muhammed Elfi de 15 kisilik maiyeti ile Londra'ya dogru yola çikti. Bu neticesi olmayan bir yolculuk olacakti. Ahmed Cevdet Pasa, "Ingilizlerin Iskenderiye'den çiktiklari ve Fransa ile beyinlerinde birudet zuhur ettigi"ni anlatirken, "Hilâl-i Zilkade'de Ingilizlerin Iskenderiye'yi tahliye ile Malta canibine gittikleri ve devlete muhâlif olan güruhtan Elfî Mehmed Bey ile on bes kadar Kölemenlerin birlikte azîmet ettikleri"ni söylemektedir. Bkz. Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., s. 178. Elfi Bey'in Londra seyahati için bkz. George Douin, "L'Ambassade D'Elfî Bey A Londres Octobre-Decembre 1803", Bulletin of Egyptian Institute , 7, 1924-1925, ss. 95-120 Bu makaleyi Fransizca'dan Türkçe'ye çevirerek istifade etmemi saglayan Tugçe Elif Tasdan'a mütesekkirim.

82 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 114.

83 Arnavut askerinin isyan gerekçesi uluflerini alamamakti. Meselenin halli konusunda Bâbiâli, "ulufeleri derhal Misir hazinesinden verilsin, borçlari ödendikten sonra cümlesinin Misir'an ihraç edilmesi" ne karar vermistir. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 12/16.

84 Bkz. BOA HAT 86/3523, Zinkeisen, a.g.e. , s. 116, Câbî Ömer Efendi, a.g.e., s. 88.

85 Bu dönemde Misir'daki Arnavut askerinin sayisi 7 bindi. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 48.

86 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 117.

87 Bkz. NA WO 1/346.

88 Ahmed Cevdet Pasa bu vaziyeti söyle yorumlamaktadir: "...ve egerçe Misir'da Rumeli askeri onlara mukabil bir azim kuvvet idiyse de Bardisî'nin Mehmet Ali'ye emniyet -i kâmilesi oldugu ve Misir'a duhulleri bu asker sayesinde idügü cihetlerle bu askeri ken di kuvve-i askeriyelerinden ma'dûd bilirler idi..." Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., c. 7, s. 24 .

89 Bu süreç hakkinda detayli bilgi için Bkz. Felix Mengin, Histoire de l'Égypte sous le Gouvernement de Mohammed-Aly, c.1, Arthus Bertrand, Paris, 1823, s. 27-40, Zinkeisen, a.g.e., s. 117, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 47.

90 Bkz. BOA HAT 154/6493.

91 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 118, BOA HAT 83/3447-P, 29 Rebiülahir 1218 (18 Agustos 1803).

92 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 100/262.

93 Bkz. BOA HAT 85/3480, HAT 89/3643.

94 Bkz. Zinkeisen, a.g.e ., s. 118, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 51, BOA HAT 84/3459, HAT 152/6425, HAT 217/11914.

95 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 35/93, Zinkeisen, a.g.e, s. 120.

96 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 119, Mengin, a.g.e., s. 51-55.

97 Bkz. Mengin, a.g.e. s. 56, Zinkeisen, a.g.e., s. 120 Aslinda Aralik 1803 tarihinde Memlük beyleri ve Arnavut askerine yönelik bir ferman Misir'a gönderildi. Fermanda öncelikle Memlüklere geçmisi unutmalari tavsiye edilmis ve Fransa'nin isgali öncesi durum hatirlatilmistir. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 21, 108-109, 122-123.

98 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 26-27/62-66, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 143.

99 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 121-122, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 158.

100 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 123.

101 Bkz. Ahmed Cevdet Pasa, a.g.e., s. 247.

102 Bkz. Zinkeisen, a.g.e ., s. 123, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 167, 170-171.

103 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 172-173.

104 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 123-124.

105 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 124-125 Arnavud birliklerinin öldürülen lideri Tahir Pasa'nin biraderi Hasan Bey, Osman Bey'in hanesine baskin niteliginde gerçeklesen saldiriyla, Memlük taifesinin bir daha Kahire'ye giremeyecegini bildirmistir. Bkz. BOA HAT 80/3329, HAT 89/3649-A, 23 Mart 1804 (11 Zilhicce 1218).

106 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 125, Goldschmidt ve Johnston, a.g.e., s. 224, Cevdet Küçük, "Hursid Ahmed Pasa", IA, c. 18, s. 395.

107 20 Nisan'da da Hursid Pasa'nin Misir valiligini resmen onaylayan ferman gelmis, 12 Mayis'da da Kahire Kalesi'ni resmen devralmistir. Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 125, Câbî Ömer Efendi, a.g.e., s. 88, Jorga, a.g.e ., s. 132.

108 Bkz. BOA HAT 169/7212, Zinkeisen, a.g.e., s. 126.

109 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 212, 215.

110 Napolyon'un el-Bardisi'yi ikna etmek için para, silah ve top göndermeyi teklif ettigi anlasilmaktadir. El- Bardisi Fransa'dan, 100 bin Talari, 12 top ve 6 bin tüfek talep etmisti. Bkz. Zinkeisen, a.g.e ., s. 126, Mengin, a.g.e., s. 106.

111 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 192.

112 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 201.

113 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 114/290.

114 Selda Güner, Osmanli Arabistani'nda Kiyam ve Tenkil Vehhâbî Suudiler (1744 -1819). Tarih Vakfi Yurt Yay., Istanbul, 2013.

115 "Mehmed Ali yedi aded Memlük kafasini Babü'l Zuveyle'de sergilemistir." Bkz. L'Angleterre Et L'Egy pte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 216.

116 L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 218-219.

117 L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 219.

118 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 219-221.

119 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807) s. 222-223, 231.

120 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 233, 236.

121 Bkz. L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 238.

122 L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803 -1807), s. 240, 244-245, Zinkeisen, a.g.e., s. 126, Mengin, a.g.e., s. 137-156.

123 Hursid Pasa'nin askerin ulufesini ödeme konusunda selefi vailer gibi sorun yasadigi açiktir. Bâbiâli bu konuda Süveys'den gelen kahvenin bir miktarina el konulup askere ulufe bedeli olarak verilmesini teblig etmistir. Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 173-174/490.

124 Bkz. Zinkeisen, a.g.e ., s. 127-128.

125 Bkz. Küçük, a.g.m., s. 395, Zinkeisen, a.g.e., s. 129, L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), s. 247.

126 Bkz. Zinkeisen, a.g.e ., s. 130.

127 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 12, s. 2-3/4-5, Küçük, a.g.m., s. 395, Zinkeisen, a.g.e., s. 131-132.

128 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 12, s. 6/12.

129 Bkz. Zinkeisen, a.g.e., s. 133-134.

130 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 11, s. 60/147.

131 Bkz. BOA HAT 88/3594.

132 Bkz. BOA HAT 274/16132, BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 12, s. 50-51/119 Ayrica 1806 Hazirani'nda Bâbiâli Mehmed Ali Pasa'yi Selanik valisi tayin ederek yerine Musa Pasa'yi getirmisti. Fakat Mehmed Ali, Misir'da Istanbul'un düsündügünden daha güçlü bir destege sahipti ve Misir'dan çekilmedi. Bkz. Fahmy, a.g.m, s. 145.

133 BOA HAT 344/19635-I, ayrica bkz. A. A. Paton, A History of Egyptian Revoulution From the Period of the Mamelukes to the Death of Mohammed Ali, c.2, London, Trübner and Co., Paternoster Row 1863, s. 21-22.

134 Prince Omar Toussoun, "La Fin des Mamlouks", Bulletin de l'Institut d'Egypte, 15, 19321933, ss. 187-205 Bu makaleye ulasmami saglayan Cumhur Bekar'a tesekkür ederim.

135 Bkz. BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 12, s. 49-50/118.

136 Bkz. NA FO 78/55, NA FO 142/1, BOA HAT 172/7426. Guémard ise Bardisi'nin ölüm tarihini 19 Kasim olarak vermistir. Bkz. Guémard, a.g.e., s. 27.

137 Al-Jabarti, History of Egypt... , 1994, s. 56.

138 8 ve 14 Subat 1807, E. Missett ve Charles Arbuthnot'un mektuplari için bkz. NA FO 142/1.

References

Kaynaklar

Basbakanlik Osmanli Arsivi (BOA) Hatt-i Hümayun Tasnifi (HAT)

(HAT 88/3594), (HAT 89/3643), (HAT 89/3649-A), (HAT 165/6901), (HAT 89/3638D), (HAT 6501), (HAT 3457), (HAT 3586), (HAT 87/5386-J), (HAT 3497), (HAT 3602), (HAT 157/6537), (HAT 3586-C), (HAT 87/3573), (HAT 1337/52162), (HAT 84/3449L), (HAT 86/3542), (HAT 1483/51), (HAT 84/3449-C), (HAT 89/3638-E), (HAT 89/3638-K), (HAT 89/3638-F), (HAT 226/12584-E), (HAT 86/3523), (HAT 154/6493), (HAT 83/3447-P), (HAT 85/3480), (HAT 84/3459), (HAT 80/3329), (HAT 152/6425), (HAT 169/7212), (HAT 172/7426), (HAT 217/11914), (HAT 226/12584), (HAT 226/12584-D), (HAT 274/16132), (HAT 342/19574), (HAT 344/19635-I), (HAT 1364/53948), (HAT 1365/54069)

(Mühimme-i Misriyye Defteri) BOA A.DVNS.MSR.MHM.d 10, 11, 12

National Archive (NA) Foreign Office (FO), War Office (WO)

NA (FO 78/30), (FO 78/37), (FO 78/32), (FO 78/33), (FO 78/40), (FO 78/55), (FO 78/56), (FO 142/1), NA (FO 261/2)

NA (WO 1/345) (WO 1/346), (WO 1/348)

NA (30/29/5/1)

The Observer, 3 Mayis 1801 (ProQuest Historical Newspapers: The Guardian (1821-2003) and The Observer (1791-2003) s. 2)

ABUL-MAGD, Zeinab A. (2008) Empire and its Discontents: Modernity and Subaltern Revolt in Upper Egypt, 1700-1920, Basilmamis Doktora Tezi, Georgetown University, Washington.

AHMED CEVDET PASA (1309) Tarih-i Cevdet, c.7, Matbaa-i Osmani, Dersaadet.

AKSAN Virginia H. (2011) Küçülen Osmanli Dünyasinda Askeri Reform ve Sinirlari 1800-1840, Erken Modern Osmanlilar, Ed. Virginia H. Aksan, D. Goffman Timas Yay., Istanbul, ss. 161-182.

AL-JABARTI Abd al-Rahman (1994) History of Egypt: Ajaib al-Atharfi'l-Tarajim wa'lAkhbar, Çev. C. Peycheff- T. Philipp- D. P. Little, c. 4, Franz Steiner, Stuttgart.

AL-JABARTI (1997) Al-Jabarti's Chronicle of the First Seven Months of the French Occupation of Egypt, Brill, Leiden

AYALON David (1949) The Circassians in the Mamluk Kingdom, Journal of the American Oriental Society, 69 (3), ss. 135-147.

AYALON David (1960) Studies in al-Jabarti I. Notes on the Transformation of Mamluk Society in Egypt under the Ottomans, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 3, 2, ss. 148-174.

AYALON David (1960) Studies in al-Jabarti I. Notes on the Transformation of Mamluk Society in Egypt under the Ottomans (Continued), Journal of the Economic and Social History of the Orient, 3, 3, ss. 275-325.

BALDWIN George (1801) Political Recollections Relative to Egypt, London.

BARKAN Ömer Lütfü (1943) XV ve XVI inci Asirlarda Osmanli Imparatorlugu'nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esaslari, Kanunlar, c. 1, Bürhaneddin Matbaasi, Istanbul.

BROWNE William G. (1799) Travels in Africa, Egypt and Syria from the Year 1792 to 1798 , London.

CÂBÎ ÖMER EFENDI (2003) Câbî Târihi. c. 1, Haz. Mehmet Ali Beyhan, TTK, Ankara.

CEZZAR AHMED PASA (1962) Ottoman Egypt in the Eighteenth Century, The Nizâmnâmei i of Cezzâr Ahmed Pasha, Ed. ve Çev. Stanford J. Shaw, Harvard University Press, Cambridge.

CHANDLER David G. (1966) The Campaigns of Napoleon, Macmillan, New York.

CLOT Andre (2005) Kölelerin Imparatorlugu Memlûklerin Misir'i, Çev. Turhan Ilgaz, Epsilon Yayincilik, Istanbul.

COLE Juan (2007) Napoleon's Egypt Invading the Middle East, Palgrave Macmillan, New York.

CRECELIUS Daniel (1981) The Roots of Modern Egypt: A Study of the Regimes of Ali Bey alKabir and Muhammad Bey Abu al-Dhahab, 1760-1775, Chicago.

CRECELIUS Daniel (1988) Russia's Relations with the Memluk Beys of Egypt in the Eighteenth Century, A Way Prepared: Essays on Islamic Culture in Honor of Richard Bayly Winder, Ed. F. Kazemi ve R. D. Mc Chesney, University Press, Newyork, ss. 55-67.

CRECELIUS Daniel (1998) The Mamluk Beylicate of Egypt in the Last Decades before its Destruction by Muhammad Ali Pasha in 1811, The Mamluks in Egyptian Politics and Society, Ed. T. Philipp ve U. Haarmann, Cambridge University Press, Cambridge, ss. 128-149.

CRECELIUS Daniel - DJAPARIDZE, Gotcha (2002) Relations of the Georgian Mamluks of Egypt with Their Homeland in the Last Decades of the Eighteenth Century, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 45, 3, ss. 320-341.

ÇELIK Y. (2010) III. Selim Devrinde Misir'da Osmanli Ingiliz Rekabeti (1798-1807), Nizâm-i Kâdim'den Nizâm-i Cedîd'e III. Selim ve Dönemi. Ed. S. Kenan, ISAM Yayinlari, Istanbul, ss. 351-366.

ÇOLAK Kamil (2008) Misir'in Fransizlar Tarafindan Isgali ve Tahliyesi (1798-1801), SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, 2, ss. 141-183.

DARENDELI IZZET HASAN EFENDI (2009) Ziyânâme, Sadrazam Yusuf Ziya Pasa'nin Napolyon'a Karsi Misir Seferi (1798-1802), Haz. M. Ilkin Erkutun, Kitabevi Yay., Istanbul.

DOUIN George (1925) L'Egypte de 1802 A 1804, Société Royale de Geographie d'Egypte, Le Caire.

DOUIN George (1924-1925) L'Ambassade D'Elfî Bey A Londres Octobre-Decembre 1803, Bulletin of Egyptian Institute, 7, ss. 95-120.

EMECEN, Ayse (1994) Suriye Bölgesinde Bir Osmanli Valisi ve Imaji: Cezzar Ahmed Pasa (TSMA nr. E. 4079'daki Takrir ve Nizam-Name-i Misr adli iki raporun Nesir ve Tahlil Denemesi), Yayinlanmamis Master Tezi, Istanbul.

FAHMY Khaled (1998) The Era of Muhammad Ali Pasa, 1805-1848, The Cambridge History of Egypt, Ed. M. W. Daly, c. 2, Cambridge University Press, Cambridge, ss. 139-179

FINDLEY Carter V. (1972) The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II, International Journal of Middle East Studies, 3, 4, ss. 388-416.

GOLDSCHMIDT Arthur Jr., JOHNSTON, Robert (2003) Historical Dictionary of Egypt, Scarecrow Press, Oxfod.

GUEMARD Gabriel (1929) Aventuriers Mameluks d'Egypte, Imp. J. Bonnet, Alexandria.

GÜNER Selda (2013) Bulutkapan Ali Bey (el-kebîr) Isyani (1768/69-1773), Dil ve Tarih Cografya Fakültesi Dergisi, 53, ss. 155-182.

GÜNER Selda (2013) Osmanli Arabistani'nda Kiyam ve Tenkil Vehhâbî Suudiler (1744-1819), Tarih Vakfi Yurt Yay., Istanbul.

HATHAWAY Jane (1999) The Household: An Alternative Framework for the Military Society Of Eighteenth-Century Ottoman Egypt, Oriente Moderno, 18, 79, ss. 57-66.

HATHAWAY Jane (2001) An Agenda for Historical Study of the Ottoman Arab Provinces, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, SOTA-Yeni Türkiye, Ankara, ss. 783-792.

HATHAWAY Jane (2002) Osmanli Misiri'nda Yerli ve Askerî Unsurlar ve Yeniçeriler, Türkler Ansiklopedisi, c. 10, Yeni Türkiye Yayinlari, Ankara, ss. 316-329.

HATHAWAY Jane (2002) Osmanli Misiri'nda Hane Politikalari Kazdaglilarin Yükselisi, Çev. Nalan Özsoy, Tarih Vakfi Yurt Yay., Istanbul.

HEROLD Christopher (1962) Bonaparte in Egypt, Harper ve Row, New York.

HOLT P. M. (1961) The Beylicate in Ottoman Egypt during the Seventeenth Century, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 24, ss. 214-248.

HOLT P. M. (1973) Studies in the History of the Near East, Frank Cass, London.

INGRAM Edward (1995) The Geopolitics of the First British Expedititon to Egypt-IV: Occupation and Withdrawal, 1801-3. Middle Eastern Studies, 31, 2, ss. 317-346.

JORGA Nicolae (2012) Osmanli Imparatorlugu Tarihi, Çev. Nilüfer Epçeli, Kemal Beydilli, 5, Istanbul, Yeditepe Yayinevi.

KABAKCI Enes (2010) Napoléon Bonaparte'in Misir Seferi (1798-1801), Nizâm-i Kâdîm'den Nizâm-i Cedîd'e III. Selim ve Dönemi, Ed. Seyfi Kenan, ISAM Yayinlari, Istanbul, ss. 339-350.

KARAL Enver Z. (1938) Fransa-Misir ve Osmanli Imparatorlugu (1797-1802), Istanbul Üniversitesi Yayinlari Milli Mecmua Basimevi, Istanbul.

KARAL Enver Z. (1940) Halet Efendi'nin Paris Büyük Elçiligi (1802-1806), Istanbul Üniversitesi Yayinlari Kenan Basimevi, Istanbul.

KARAL Enver Z. (1946) Selim III'ün Hatt-ti Hümayunlari Nizam-i Cedit 1789-1807, TTK, Ankara.

KARAL Enver Z. (1988) Osmanli Tarihi, c. 5, TTK, Ankara.

L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1801-1803), Ed. Douin, George, FawtierJones, E. C., c. 1, Cairo, 1929.

L'Angleterre Et L'Egypte La Politique Mameluke, (1803-1807), Ed. George Douin, Cairo, 1930

KÜÇÜK Cevdet (1998) Hursid Ahmed Pasa, IA, c. 18, ss. 395 - 396.

LORD ELGIN- ROSE, J. H. (1921) Lord Elgin's Report on Levantine Affairs and Malta, 28 February 1803, The English Historical Review, 36, 142, ss. 234-236.

MANN Michael (2013) Devletler, Savas ve Kapitalizm, Politik Sosyoloji Incelemeleri, Çev. Semih Türkoglu, Tarih Vakfi Yurt Yay., Istanbul.

MARRIOT J.A.R. (1917) The Eastern Question an Historical Study in European Diplomacy, The Clarendon Press, Oxford.

MENGIN Felix (1823) Histoire de l'Égypte sous le Gouvernement de Mohammed-Aly, c.1, Paris: Arthus Bertrand.

MORIER J. P. (1801) Memoir of A Campaign With the Ottoman Army in Egypt, from February to July 1800, London.

NAFF Thomas (1960) Ottoman Diplomacy and the Great European Powers, 1797-1802, Yayinlanmis Doktora Tezi, London University.

NOÉ COMTE DE (1826) Mémoires Relatifs a l'Expedition Anglaise Parti edu Bengale en 1800 pour Combatrre en Egypte l'armee d'Orient, Paris.

PATON A. A. (1863) A History of Egyptian Revoulution From the Period of the Mamelukes to the Death of Mohammed Ali, c.2, London, Trübner and Co., Paternoster Row

Philips, J. (TY.) A History of the Revolt of Ali Bey Against the Ottoman Porte , London.

Piéces Diverses et Correspondance Relatives aux Opérations de l'armée d'Orient en Egypte. Paris, Messidor An IX 1801.

PITERBERG Gabriel (1990) The Formation of an Ottoman Egyptian Elite in the Eighteenth Century, International Journal of Middle East Studies, 22, ss. 275-289.

RAYMOND Andre (1991) Soldiers in Trade: the Case of Ottoman Cairo, British Journal of Middle Eastern Studies, 18, 1, ss. 16-37.

ROSE J. H. (1929) The Political Reactions of Bonaparte's Eastern Expedition, English Historical Review, 44, ss. 48-58.

SERTOGLU M. (1971) Mufassal Osmanli Tarihi, c.5, Güven Basimevi, Istanbul.

SEYYID MUHAMMED ES-SEYYID (1990) XVI. Asirda Misir Eyaleti, Edebiyat Fakültesi Yayinevi, Istanbul.

SEYYID MUHAMMED ES-SEYYID (2002) Osmanli Askeriyesinde ve Askerî Tarihinde Misir'in Yeri, Türkler Ansiklopedisi, c.10, Yeni Türkiye Yayinlari, Ankara, ss. 294-315.

SEYYID MUHAMMED ES-SEYYID (2003) XVIII. Asir Baslarinda Misir Eyaletinin Idarî ve Malî Nizaminda 'Düsturu'l-Amel', Firat Üniversitesi Orta Dogu Arastirmalari Dergisi, 1, ss. 53-67.

SEYYID MUHAMMED ES-SEYYID, Misir IA, 29, 2004, ss. 565-566.

SHAW Stanforf J. (1962) The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt, 1517-1798, Princeton.

SHAW Stanforf J. (1971) Between Old and New, the Ottoman Empire under Sultan Selim III 1789-1807, Harvard University Press, Harvard.

SOYSAL Ismail (1964) Fransiz Ihtilali ve Türk-Fransiz Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), TTK, Ankara.

SÜSLÜ Azmi (1984) Osmanli-Fransiz Diplomatik Iliskileri, 1798-1807, Belleten, XLVII, 185, ss. 259-279.

TOUSSOUN Prince Omar (1932-1933) La Fin des Mamlouks, Bulletin de l'Institut d'Egypte, 15, ss. 187-205.

TVERITINOVA A. S. (1970) XVI. Yüzyil Osmanli Imparatorlugu'nun Malî ve Idarî Sistemini Ilgilendiren Bazi Belgeler, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 25, 2, ss. 65-88.

ÜLKER Necmi (1994) XVIII. Yüzyilda Misir ve Cezayirli Hasan Pasa'nin Misir Seferi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Incelemeleri Dergisi, 9, ss. 1-30.

WALSH, T. (1803) Journal of the Late Campaign in Egypt, Luke Hansard, London.

WARNER Oliver (1960) The Battle of the Nile, B.T. Batsford Ltd., London.

WINTER Michael (1980) Turks, Arabs and Mamluks in the Army of Ottoman Egypt, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlades, 72, ss. 97-122.

WINTER Michael (2008) A Statute for the Mercantile Fleet in Eighteenth Century Egypt, Mediterranean Historical Review, 3, 2, ss. 118-122.

WITTMAN William (2011) Osmanli'ya Yolculuk 1799-1800-1801, Çev. Belkis Disbudak, ODTÜ Yayincilik, Ankara

YESIL Fatih (2009) Nizam- Cedit'ten Yeniçeriligin Kaldirilisina Osmanli Kara Ordusunda Degisim 1793-1826, Basilmamis Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

Zinkeisen Johann W. (2011) Osmanli Imparatorlugu Tarihi (1774-1802), Çev. Nilüfer Epçeli, 7, Yeditepe Yay., Istanbul.