LEVICA I DESNICA: POKUSAJ TEORIJSKOG ODREÐENJA I ISKUSTVENE PRIMENE NA SLUCAJU SRBIJE (1990-2014)2/Left and Right: a theoretical definition and its empirical application in the case of Serbia (1990-2014)

Abstract

There are different theoretical understandings and various empirical researches of Left and Right. One can recognize several dimensions of Left and Right: anthropological, i.e. spatial-cognitive; ideological; sociologically-cognitive; theoretical and empirical. There are two basic approaches in studying Left and Right: formalistic, which is ideologically hegemonic and related with political-procedural form, and structural that is ideological underdog related with ideological and social content of the political processes. The first one is strongly empirical, neglects all other dimensions, and considers Left and Right not as concepts, but only as a classification Left-Right, while the second one takes into account all dimensions. The author points out significance of ideological contents: Left is fighting for social equality, and it is necessarily anti-capitalistic (and anti- all previous socioeconomic systems), while Right considers various social hierarchies indispensable for proper function of a society, and it is either pro-capitalist or supports some of previously existing socio-economic systems; Left does not recognize authority of religious dogma or any of churches, while Right needs it; Left is strongly futureoriented, and Right is oriented towards past or present; Left looks for alternatives to existing reality, while Right demands continuation of holy traditions; Left supports multiculturalism, practicing of different life-styles and ways of thinking, while Right prefers national or racial homogeneity, conventional family patterns and sexual behaviour. After theoretical considerations, the paper discusses Left and Right in Serbia in 1990-2014 period, which is divided into three sub-periods: 1990-2000; 2000-2012; and the aftermath of the 2012 elections.

Headnote

APSTRAKT U ovom clanku je rec o razlicitim teorijskim poimanjima i empirijskim istrazivanjima levice i desnice. Izlozene su razlicite dimenzije levice i desnice: antropoloska, tj. prostorno-saznajna; ideoloska; saznajno-socioloska; teorijska i empirijska. U literaturi o ovom problemu razlikuju se dva osnovna poimanja levice i desnice: sadrzinsko i formalisticko. Prvo uzima u obzir sve prethodno navedene dimenzije dvaju pojmova, dok drugo i ne smatra da se radi o pojmovima vec o dihotomiji levica-desnica. U ovoj studiji se poslo od jasnih sadrzinskih idejnih odrednica levice i desnice: levica brani jednakost, pa je nuzno antikapitalisticka (i protivi se svakom prethodno postojecem drustvenom sistemu), a desnica se zalaze za postojanje razlicitih drustvenih hijerarhija, pa je nuzno za kapitalizam ili za neki od prethodnih idealizovanih drustvenih sistema; levica kritikuje religijske i crkvene autoritete, desnica ih pravda; levica je okrenuta buducnosti, desnica sadasnjosti i proslosti; levica trazi alternative tradicijom posvecenom poretku, desnica zahteva nastavljanje svetih tradicija; levica brani visekulturalnost, pravo na razliku zivotnih stilova, misljenja i nacina misljenja, desnica se zalaze za nacionalnu ili rasnu istovrsnost i uobicajeno porodicno i seksualno ponasanje. Nakon ovog teorijskog razmatranja, raspravlja se o levici i desnici u Srbiji u periodu 1990-2014, koji je podeljen na tri razdoblja: 1990-2000; 2000-2012; i period nakon 2012. godine.

KLJUCNE RECI levica, desnica, ideologija, forma, sadrzaj, kapitalizam, jednakost, sloboda.

ABSTRACT There are different theoretical understandings and various empirical researches of Left and Right. One can recognize several dimensions of Left and Right: anthropological, i.e. spatial-cognitive; ideological; sociologically-cognitive; theoretical and empirical. There are two basic approaches in studying Left and Right: formalistic, which is ideologically hegemonic and related with political-procedural form, and structural that is ideological underdog related with ideological and social content of the political processes. The first one is strongly empirical, neglects all other dimensions, and considers Left and Right not as concepts, but only as a classification Left-Right, while the second one takes into account all dimensions. The author points out significance of ideological contents: Left is fighting for social equality, and it is necessarily anti-capitalistic (and anti- all previous socioeconomic systems), while Right considers various social hierarchies indispensable for proper function of a society, and it is either pro-capitalist or supports some of previously existing socio-economic systems; Left does not recognize authority of religious dogma or any of churches, while Right needs it; Left is strongly futureoriented, and Right is oriented towards past or present; Left looks for alternatives to existing reality, while Right demands continuation of holy traditions; Left supports multiculturalism, practicing of different life-styles and ways of thinking, while Right prefers national or racial homogeneity, conventional family patterns and sexual behaviour. After theoretical considerations, the paper discusses Left and Right in Serbia in 1990-2014 period, which is divided into three sub-periods: 1990-2000; 2000-2012; and the aftermath of the 2012 elections.

KEY WORDS left, right, ideology, form, content, capitalism, equality, freedom.

Uvod

U ovom clanku je rec o razlicitim teorijskim poimanjima i empirijskim istrazivanjima levice i desnice. Izlozene su razlicite dimenzije levice i desnice: antropoloska, tj. prostorno-saznajna; ideoloska; saznajno-socioloska; teorijska i empirijska. U literaturi o ovom problemu razlikuju se dva osnovna poimanja levice i desnice: sadrzinsko i formalisticko. Prvo uzima u obzir sve prethodno navedene dimenzije dvaju pojmova, dok drugo i ne smatra da se radi o pojmovima vec o dihotomiji levica-desnica. Nakon ovog teorijskog razmatranja, raspravlja se o levici i desnici u Srbiji u periodu 1990-2014, koji je podeljen na tri razdoblja: 1990-2000; 2000-2012; i period nakon 2012. godine. Razmotrena su poimanja domacih autora o pripadnosti razlicitih stranaka levici i desnici. Naposletku se obrazlaze vlastito sadrzinsko stanoviste.

Antropoloske pretpostavke prostorno-saznajne podele

Prostorna podela na levo i desno, po svemu sudeci, predstavlja jednu od osnovnih antropoloski zasnovanih saznajnih struktura kojima ljudi redukuju slozenost stvarnosti kojom su okruzeni. Ova podela predstavlja pojavu istog reda kao i podela na gore i dole ili ispred i iza (Laponce, 1981: 34, cit. pr. Mihailovic, 2006: 115). No, dok podele levo-desno i ispred-iza predstavljaju horizontalno redukovanje, dotle podela gore-dole predstavlja vertikalnu redukciju haoticne stvarnosti (Ignazi, 2006: 6-7). Naravno, kao i svim dihotomijama i ovoj se moze zameriti da je ogranicenog saznajnog domasaja, te da u izvesnoj meri svet manihejski deli na pozitivne i negativne pojave, tj. da ima jasnu ideolosku funkciju pravdanja napada na neprijateljske ideologije i pokrete. Drustvenoistorijska raznolikost po pravilu je mnogo veca nego sto to dvoclane tipologije priznaju (Bakic, 2006a: 253). S tim u vezi, za svako iskustveno istrazivanje levice i desnice u nekom drustvu, neophodno je odrediti koliko je koja politicka stranka ili pokret smestena levo odnosno desno u odnosu na osnovne idejno-politicke kriterije, ali i u odnosu na druge politicke snage u odreðenom drustvenoistorijskom vremenu i prostoru.

Uistinu, od novozelandskih Maora do "primitivnih" Indijanaca dveju Amerika, desna ruka oznacava zivot, snagu, hrabrost, muzevnost, dok leva predstavlja sve suprotno tome. Otuda se desnom rukom priziva bozanstvo, sahranjuju mrtvi i potpisuju sporazumi (Laponce, 1981, cit. pr. Ignazi, 2006: 7). Isto je vazilo i za anticku Jeladu, dok su jedini bitni izuzeci republikanski i ranoimperijalni Rim, te Kina3 (u kojoj je leva strana, izjednacena s muskim principom Jang, bila sveta, Granet, 2004: 17; Laponce, 1981, cit. pr. Aldrich, 1983: 1044). Hriscanstvo je, takoðe, pripisalo pozitivnu vrednost desnici; jer covek se krsti desnom rukom; Hristos sedi s desne strane svojega oca; bozja desna ruka salje u raj, a leva osuðuje na vecni boravak u paklu (Ignazi, 2006: 7). Ljudi se rukuju i zaklinju desnom rukom, a donedavno su se levoruka deca prisiljavala da pisu desnicom, jer je levorukost toboze nenormalna. Stavise, ova pravilnost se neretko izrazava u jeziku, pa je termin koji izrazava desno istovremeno i rec koja se odnosi na ispravno, pravo, zakonita i politicka prava (right, Recht, droit, derecho, destra, ?pa?o4), dok je levo nesto sto izrazava opasnost, zlocudnost, neodgovornost, nesposobnost, tupavost, pa cak i smrtonosnost (Ignazi, 2006: 7).5

Ovu horizontalnu podelu prati i vertikalna, pa su bozanstva, raj i kralj6, po pravilu, gore, dok su ðavo, pakao i narod smesteni dole (Galeotti 1984: 261, cit. pr. Ignazi, 2006: 7). Zamisljanje drustvene strukture, takoðe, razlikuje gornje ili vise i donje ili nize drustvene slojeve.7 Dve dimenzije prostora, vertikalna i horizontalna, ideoloski su se neretko preplitale, pa je vec na Ustavotvornoj skupstini 1789. levica poistovecena s izrazavanjem interesa donjeg dela staleskog drustva, tj. treceg staleza, u borbi protiv visih delova staleskog drustva, tj. kralja, plemstva i svestenstva.

Prema tome, nisko i levo stapali su se u protivljenju visokom i desnom. Otuda je levica od samih pocetaka moderne politike odstupala od zdravo za gotovo prihvacenog hijerarhijskog drustvenog poretka isticuci vrednost jednakosti nasuprot veri u bogom danu drustvenu hijerarhiju (Ignazi, 2006: 7-8), podrzavala i predvodila sirotinju u njenoj borbi za vecu jednakost, izrazavanje slobodne misli u borbi protiv crkvenog autoriteta, kao i diskontinuitet olicen u podrzavanju inovacija u odnosu na kontinuitet odnosno teznju da se konzervira postojeca institucionalna stvarnost (Laponce, 1981, cit. pr. Aldrich, 1983: 1044). S tim u vezi, u modernom periodu doslo je i do preplitanja dveju horizontalnih saznajno-prostornih podela, levo-desno i ispred-iza, sto je urodilo pozitivnim ishodom za levicu, jer levica se smatra(la) drustvenom avangardom koja vuce napred u na umu zasnovanu svetliju buducnost, a desnica necim zaostalim, okostalim i primitivnim, sto se opire drustvenom napretku i osuðuje drustvo na veciti zivot u sadasnjosti zasnovanoj na svetoj proslosti.8

Istorijsko poreklo ideoloske podele na levicu i desnicu

U Francuskoj revoluciji su prvi put u istoriji levica i desnica postali politicki pojmovi. Naime, 29. VIII 1789. predsedavajuci Ustavotvorne skupstine pozvao je poslanike da glasaju o tome da li kralju treba dopustiti pravo veta na zakone i odluke skupstine. Posto su poslanici koji su glasali za pravo kralja na veto istupili na desnu stranu od predsednika, a oni koji su glasali protiv prava kraljevog veta na levu, ideoloska podela na levicu i desnicu bila je roðena. Pamfletisti tog doba su odmah prepoznali ideolosko-politicko znacenje prostorne suprotstavljenosti (Ignazi, 2006: 4). Poslanici u skupstini koji su nastavili da sede desno u odnosu na predsedavajuceg cinili su desnicu, a oni s njegove leve strane levicu. Potonji su zastupali treci stalez, tj. burzoaziju, i zdusno su nastojali da se drustvo oslobodi nasleðenih staleskih privilegija i uredi prema prosvetiteljskim nacelima slobode, bratstva i jednakosti.

Treba, meðutim, primetiti i cinjenicu da je tokom Termidora doslo do iscezavanja ovih termina, koji se ponovo javljaju tokom Restauracije nakon 1818. godine (Ignazi, 2006: 4). Tada su burzoaski liberali cinili levicu, a aristokratski konzervativci desnicu. Desnica je bila ili za punu restauraciju staleskog drustva ili za delimicne promene u kojem ce plemstvo zadrzati visok drustveni polozaj, pa makar se moralo odreci nekih privilegija, po ugledu na tadasnju Veliku Britaniju.

Vremenom su se od liberala - proces je otpoceo vec sa jakobincima i sankilotima, nastavio se sukobom monarhista i republikanaca u Julskoj monarhiji, da bio bio okoncan tokom revolucije 1848 - odvojili radikalni demokrati, poznati po zahtevima za opste biracko pravo muskaraca, sto je u Francuskoj tada i ostvareno9, bez obzira na imovno stanje i obrazovni nivo, i neposredne oblike demokratije (npr. referendum), meðu kojima je bilo i onih koji su se sve vise okretali uspostavljanju ekonomske i socijalne jednakosti: socijalisti i komunisti. Osim njih, na krajnjoj levici su se javili i anarhisti koji su se borili kako protiv kapitalizma i crkve, sto im je bilo zajednicko sa socijalistima i komunistima, tako protiv drzave. Upravo je Revolucija 1848. godine predstavljala vododelnicu u sirenju i prihvatanju podele na levicu i desnicu, sa jasnim ideoloskim identitetom politickih stranaka i pokreta, bez obzira na razlicite parlamentarne sisteme. Uopste, "ma kakvi bili njen jezik, oblik ili sledbenistvo" levica se drzi "pretpostavke da u svetu postoje neopravdane nejednakosti koje oni na desnici vide kao svete ili nepovredive ili prirodne ili neminovne, i da te nejednakosti valja smanjiti ili ponistiti" (Luks, 2006).

Kako su levicari dovodili u pitanje opravdanost imovinskih nejednakosti koje donosi kapitalizam, tako je i podela na levicu i desnicu oznacavala i klasnu suprotstavljenost izmeðu radnika i kapitalista. Ovo, uslovno govoreci, sociolosko tumacenje podele na levicu i desnicu postalo je tokom XIX i XX veka opste prihvaceno, pa je levica svuda bila zagovornica drustvenih promena prema sto vecoj jednakosti, dok se desnica zalagala za odrzanje i unapreðenje kapitalistickog drustveno-ekonomskog sistema (Ignazi, 2006: 5). Drugim recima, nema levice bez borbe protiv hijerarhije, racionalnog otpora crkvenom autoritetu i religijskom pravdanju vlasti uopste i posebno harizme dinasticke krvi, te protiv drustvenih privilegija, odnosno borbe za prava pripadnika sirih drustvenih slojeva, onih koji zive od svojega rada, sirotinje i nemocnih, i za sto vecu jednakost u drustvu.

S krajem realnog socijalizma u Evropi, meðutim, dolazi i do dovoðenja u pitanje validnosti daljeg insistiranja na podeli ideolosko-politickog spektra na levicu i desnicu, kao da se iz nekog razloga podrazumeva da je komunisticko usmerenje jedino uistinu levicarsko (Bobbio, 1996: 90). Izgleda da je jedan broj teoreticara zakljucio da je sovjetski socijalizam diskvalifikovao levicu usled autoritarnog krsenja ljudskih prava, privredne nekonkurentnosti kapitalizmu i posledicnog istorijskog poraza koji je doziveo, iako je, kako je Bobio ispravno primetio, to sasvim nebitno iz analitickog ugla posmatranja (Bobbio, 1996: 98). Ipak, realni socijalizam je predstavljao istinsku pretnju kapitalizmu, pa su i reforme kapitalizma u cilju njegovog humanizovanja ucinjene tek nakon Oktobarske revolucije i Drugog svetskog rata, kako bi se predupredila socijalisticka revolucija.

Nakon sloma evropskog socijalizma, nekad leve stranke "sve vise prihvataju kapitalisticko ustrojstvo a levicarski intelektualci trzisna nacela i logiku profita, cak dovodeci u pitanje nacelo preraspodele i socijalnog transfera" (Luks, 2006), pravdajuci to navodnom zastareloscu dihotomne ideoloske sheme (Giddens, 1994). Najcesce oni prelaze u leve liberale, sto je socijalna demokratija gotovo u potpunosti ucinila10, gde Gidens i Habermas, kao savetnici Blera odnosno Sredera, predstavljaju najvaznije primere, iako ima i onih koji prave drasticniji rez i prilaze konzervativcima (Bakic, 2011: 527-592). Sem pomenutog razloga vezanog za intelektualce, podela na levicu i desnicu, naglasava Srecko Mihailovic, nebitna je za apoliticne, kao i za one koji politici pristupaju na utilitaran nacin11 (Mihailovic, 2006: 129).12

Pa ipak, sadasnje nezadovoljstvo podelom na levicu i desnicu nije nista novo. Uistinu, skoro otkad se pojavilo ideolosko razlikovanje levice i desnice osporavao se njen teorijski znacaj. Tako je vec u francuskom Dictionaire du politique (Recnik politike) iz 1842. godine tvrðeno da su "ove drevne podele izgubile mnogo od njihove vrednosti" (Crapez, 1998: 44, cit. pr. Ignazi, 2006: 4). Otuda se moze pretpostaviti za povremena rasirena osporavanja podele na levicu i desnicu da se pre radi o prolaznim intelektualnim modama, koje se javljaju najcesce u trenucima kada se citav ideolosko-politicki spektar pomera udesno, tj. kada desnica ubedljivo namece ideolosku hegemoniju usled posebnih istorijskih mogucnosti predstavljanja kapitalizma bezalternativnim, no istinskom krizom razlikovanja levice i desnice bez presedana.

Formalisticko ili instrumentalno (funkcionalisticko) poimanje podele na levicu i desnicu

Dok formalisticki pristup potvrðuje znacaj ideoloske podele na levicu i desnicu u empirijskim istrazivanjima, dotle se sama podela shvata na teorijski ispraznjen, tj. formalan i instrumentalan nacin. Njena funkcija svodi se uglavnom na redukciju haoticne politicke stvarnosti, dok se povezanost ideoloskih opredeljenja i objektivnog na zajednickom drustvenom interesu zasnovanog drustvenog polozaja posebnih drustvenih grupa ne uzima kao predmet vredan istrazivanja.13

Primerice, jedan od najuticajnijih predstavnika formalistickog poimanja podele na levicu i desnicu, Ðovani Sartori (Giovanni Sartori) (Ignazi, 2006: 8)14, smatra da, iako su 'istorijski, levica i desnica stupili u politiku tesko optereceni kulturnim i religijskim znacenjem ... (Ove) oznake se znacenjski lako mogu "rasteretiti" i "nanovo popuniti" usled nedostatka bilo kakve semanticke osnove' (Sartori, 1982: 255-256, cit. pr. Ignazi, 2006: 8), pa se mogu i menjati u razlicitim prostorno-vremenskim okvirima u skladu s osobenim duhom epohe ili nacionalnim politickim kulturama (Ignazi, 2006: 9).15

Uobicajeno se kao ilustracija ovog shvatanja navodi liberalizam, shvacen kao levo usmerena ideologija do sredine XIX veka, koji se nakon toga pomera udesno, usled nastupanja socijalizma i anarhizma. Isto tako, formalisti smatraju da se nacionalizam od emancipatorske doktrine samoopredeljenja naroda pretvorio od kraja XIX veka u agresivnu ideologiju (Ignazi, 2006: 9).

Prema ovom shvatanju, za koje se moze reci da je trenutno ideoloskoteorijski hegemono16, teorijsko znacenje pojmova levica i desnica ne postoji, vec je ono proizvod konkretno-istorijske drustvene konvencije uspostavljene izmeðu politikologa, stranackih voðstava i biraca, sto treba utvrðivati uvek nanovo u odreðenom drustveno-istorijskom kontekstu. Ono sto je najvaznije jeste da graðanstvo "prepoznaje" i usvaja ovu dihotomiju u cilju razumevanja i tumacenja politickog delanja, a funkcija meðusobnog opstenja i pravljenja politickog sistema razumljivim svim ucesnicima politickog zivota upravo i jeste najznacajnija17 (Weber, 2011: 1; Corbetta, Cavazza, Roccato, 2009: 63818).

Cinjenica da preko 85% birackog tela EU, orijentisuci se u politickom haosu, prepoznaje levicu i desnicu (Klingemann, 1995: 192, cit. pr. Ignazi, 2006: 9), i ne odstupa u vecoj meri od strucnjackog misljenja i stranackog samosvrstavanja, dovoljan je razlog da se "dihotomija" prihvati u empirijskim istrazivanjima levice i desnice (De Vries, Hakhverdian, Lancee, 2011; Weber, 2011) bez obzira na cinjenicu da se znacenje ovih pojmova menja zavisno od zemlje i perioda u kojima se istrazivanje sprovodi (De Vries, Hakhverdian, Lancee, 2011; Weber, 2011; Weber, Saris, 2010; Klingemann et all. 2006; Van der Eijk et all. 2005; Gunther, Montero, 2001; Fuchs, Klingemann, 1989; Inglehart, 1985).

Za ovo glediste logicki sledi i uobicajeno se veze i shvatanje da je u dvostranackim sistemima, dovoljno jednostavnim per se, podela na levicu i desnicu nepotrebna, jer su sama imena stranaka dovoljna da izraze ideoloski sukob, dok je u visestranackim evropskim politickim sistemima, koji se odlikuju politickom raznolikoscu, ova podela neophodna zbog potrebe snalazenja u haoticnoj drustvenoj stvarnosti i pribavljanja politickog identiteta (Sartori, 1976: 341 i Butler, Stokes, 1969, cit. pr. Ignazi, 2006: 10; Kroh, 2005: 1; Gauchet, 1994: 274, cit. pr. White, 2012: 200).19 Stavise, argumentuje se da je u SAD i Japanu podela na liberale i konzervativce funkcionalni ekvivalent podele na levicu i desnicu (Kroh, 2005: 1), cime se prazne od sadrzaja ne samo levica i desnica, vec i liberalizam i konzervatizam, a sto po sebi ima jasnu konzervativnu funkciju.

Cini se, meðutim, da dvostranacki sistemi teze marginalizovanju ideoloskih razlika, jer stranke najcesce teze da se oslone na sto siru drustvenu bazu u centru izmeðu desnice i levice, tj. postoji teznja za sirenjem centra izmeðu desnog i levog kraja politickog spektra. Pa ipak, ozbiljnije krize vode produbljivanju drustvenih odnosno ideoloskih razlika, npr. Velika ekonomska kriza 1929. ili Vijetnamski rat i pojava Nove levice, tj. do izostravanja suprotstavljenosti razlicitih drustvenih interesa, pa je razlikovanje desnice i levice bitno i za dvostranacke politicke sisteme, sto se zorno vidi iz pisanja najvecih autoriteta za americku istoriju (Foner, 1998: 287-299; Hofstadter, 1960: 334, 338). Problem je, meðutim, sto formalisticki pristup politici u njoj vidi samo politicko-proceduralne oblike a nikako ne i drustvenu sadrzinu koja je u njih umotana.

Problem sa ovakvim poimanjem levice i desnice, izmeðu ostalog, jeste da je nemoguce praviti istinska uporedno-istorijska istrazivanja, jer ako se znacenje pojmova bitno menja od zemlje do zemlje i od perioda do perioda, onda su poreðenja ne samo trivijalna i formalne prirode, vec i sustinski bespredmetna. Ako se, pak, ne moze stici ni do kakvih opstih saznanja, onda su i sama empirijska formalisticka istrazivanja levice i desnice nepotrebna.

Sadrzinski ili strukturni pristup levici i desnici

Prema zagovornicima ovog shvatanja, od Francuske revolucije 1789. na ovamo, postoje jasno ideoloski odreðena jezgra levice i desnice, prepoznatljiva kroz vreme i prostor, bez obzira na svu drustveno-istorijsku promenljivost. U sustini se radi o odnosu prema bazicnim vrednostima kao sto su jednakost i sloboda, gde je jasno da nijedna od ove dve vrhovne vrednosti ne moze biti ostvarena do krajnjih logickih odnosno drustvenih posledica a da to ne bude na ustrb njene rivalke (Bobbio, 1996: 73-75). Levicar, istorijski gledano, uvek daje prednost jednakosti u odnosu na slobodu, pa cak iako mu je potonja takoðe veoma vazna. Uistinu, za levicare nema bitnije vrednosti od jednakosti, bas kao sto za liberale i liberalne konzervativce nema konacnije vrednosti od slobode.

Prema Ignaciju, pokojni politicki filosof Norberto Bobio (Norberto Bobbio) je najbitniji zastupnik ovog poimanja levice i desnice20 (Ignazi, 2006: 10). U njegovoj knjizi Levica i desnica: znacaj jednog politickog razlikovanja (Bobbio, 1996) dat je osnovni kriterij razlikovanja: na levoj strani ideoloskog spektra su oni koji smatraju da su ljudska bica meðusobno vise jednaka no nejednaka, a na desnoj oni koji smatraju da su ljudi vise nejednaki no jednaki21 (Bobbio, 1996: 67). Da bi naglasio idealno-tipski odnos prema bazicnoj vrednosti jednakosti, Bobio daje primer Rusoa i Nicea. Njih dvojica, naime, predstavljaju idealno-tipske filosofe jednakosti odnosno hijerarhije: Ruso osuðuje drustvenu nejednakost u ime prirodne jednakosti22, dok Nice osuðuje drustvenu jednakost u ime prirodne nejednakosti (Bobbio, 1996: 68).

Dakle, nema levice bez vere u jednakost svega sto nosi ljudski lik i nema desnice bez vere u opravdanost drustvene hijerarhije, bez obzira da li je hijerarhija zasnovana na pravno nejednakom, katkad rasisticki pravdanom polozaju, kao sto je bio slucaj u robovlasnickim ili u stalesko-feudalnim drustvima odnosno u nacistickom obliku kapitalizma; ili na drustveno nejednakom polozaju baziranom na razlikama u porodicno stecenom bogatstvu odnosno nejednakostima u dostupnosti obrazovanja ili nekog drugog retkog dobra; odnosno na koriscenju imperijalnih dividendi u centru svetskog kapitalistickog sistema.

U svakom slucaju, na osnovu kriterija na kojem je bazirana drustvena hijerarhija, kao i meri iracionalnosti u njenom pravdanju, mogu se razlikovati stepeni desne usmerenosti: reakcionarni pokreti i rezimi na krajnjoj desnici traze idejne izvore u dubokoj proslosti i cesto krajnjim rasizmom i nacionalizmom pravdaju svoje pretenzije na vlast23; konzervativci bi konzervirali postojece drustvene nejednakosti u kapitalizmu posredstvom ideoloske upotrebe crkvenog (arhijereji), drzavnog (vlast), porodicnog (otac) i tehnokratskog (menadzer) autoriteta; konzervativni liberali pravdaju drustvene nejednakosti prirodnim razlikama u sposobnostima ljudi; socijalni liberali bi postepenim reformama ublazili drustvene nejednakosti u kapitalizmu u cilju stvaranja meritokratije, tj. drustva sto ravnopravnijih sansi u okviru kapitalistickog sistema.

Levica je nacelno od 1848. antikapitalisticka, jer smatra da kapitalizam usled svojstvene iracionalnosti, ispoljene u periodicnim krizama i u vladavini kapitala i robe nad ljudima, nuzno proizvodi drustvene nejednakosti, pa se ne moze sustinski reformisati. U odnosu na ciljeve i sredstva koja primenjuju u borbi protiv kapitalizma a za ostvarenje jednakosti, mogu se razlikovati sledeci levi pokreti: 1) na krajnjoj levici anarhisti i komunisti (meðu kojima su istorijski postojale razlike izmeðu, s leva na desno, polpotista, maoista, trockista, staljinista, titoista, luksemburgista, evrokomunista) koji ne prezaju od revolucionarnog nasilja i privremenog ukidanja ili ogranicavanja ljudskih sloboda - anarhisti, luksemburgisti i evrokomunisti su, meðutim, najprivrzeniji neophodnosti povezivanja socijalizma i demokratije, shvacene na sadrzinski, tj. drustvenoekonomski a ne formalno-proceduralisticki nacin - zarad ukidanja drustvene podele rada (sto su polpotisti i maoisti pokusali i u praksi izvrsiti); fizickog ili pravno-politickog uklanjanja klasnog neprijatelja; ukidanja kapitalistickih drustveno-ekonomskih odnosa i stvaranja socijalizma odlikovanog nekom merom drustveno-ekonomske jednakosti; 2) radikalni levicari, socijalisti, iako ne spore da je revolucionarno nasilje nekad neophodno, ipak, smatraju da je ono tek ultima ratio u posebnim drustveno-istorijskim prilikama, dok prihvataju parlamentarne metode borbe u cilju osvajanja vlasti na izborima i potonjeg revolucionisanja proizvodnih odnosa24; 3) umereni levicari-reformisti, tj. socijalni demokrati pre pada Berlinskog zida, iako prihvatajuci parlamentarni nacin politicke borbe kao jedini dozvoljeni, smatrali su da je kapitalizam neophodno reformisati, sledeci kejnzijanske mere, u "drzavu socijalnog staranja" (welfare state) i pune zaposlenosti koja ublazava drustveno-ekonomske nejednakosti proizvedene na trzistu i priprema teren za prelazak u socijalizam, kada drustvo postane za to zrelo.

Socijalne demokrate je ovakvo shvatanje smestalo na levi centar, ukoliko kapitalizam smatraju bar nacelno neracionalnim i nepravednim drustvom, cije reformisanje treba da dovede do revolucionarnih ishoda u buducnosti, pa makar i dalekoj25; dok se socijalni liberali nalaze na desnom centru, ukoliko smatraju da je kapitalizam, iako bezalternativan, potrebno usavrsavati u cilju neutralisanja prevelikih drustvenih nejednakosti koje ga mogu ugroziti, jer vode potencijalnom klasnom sukobljavanju. Ovaj centar izmeðu levice i desnice bio je najsiri dok je realni socijalizam bio opazan kao pretnja kapitalizmu, pa je strah od realnog socijalizma doprinosio humanizovanju kapitalistickih drustava posredstvom drzave socijalnog staranja.26

No, nakon pada Berlinskog zida, strah od levice je nestao, krajnji (anarhisti i razlicite komunisticke grupe) i radikalni levicari (razliciti antikapitalisticki pokreti i stranke) su politicki marginalizovani i fragmentisani (Ruzica, 2014: 16)27, a evropski socijalisti i socijalni demokrati ideoloski su se, po pravilu, izgubivsi volju za bilo kakvim dalekoseznijim drustvenim eksperimentima u cilju oslobaðanja graðana od drustvenih hijerarhija (Pavicevic, 2014: 36), poistovetili sa socijalnim liberalima, cemu je znacajno doprinelo i relativno smanjenje ucesca radnistva u strukturi post-industrijskog drustva, pa se tzv. levi centar zajedno s punom zaposlenoscu i drugim tekovinama drzave socijalnog staranja sasvim izgubio, a ceo ideolosko-politicki spektar snazno pomerio udesno. Ovome narocito doprinosi cinjenica da su odbranu tekovina drzave socijalnog staranja preuzeli radikalni desnicari, primenjujuci tzv. welfare chauvinism taktiku "kombinovanja ekonomski levih pozicija28 s autoritarnim i iskljucivim" ksenofobicnim stavom prema pravu graðanstva rasno, religijski, etnicki drugacijih (Kitschelt, 1995: 22), ili prema pravima seksualno "devijantnih" (Ivaldi, 2012: 10). Sa stanovista odrzanja kapitalizma, to je veoma funkcionalno, jer zamagljuje istovetnost interesa radnistva u svetskom kapitalistickom sistemu (Wallerstein, 1990: 83), bas kao sto doprinosi unosenju zamesateljstva u pojmovno odreðenje levice i desnice.29

Treba napomenuti da vera u potrebu drustvene jednakosti ljudi nije istovremeno i egalitarizam, tj. doktrina koja propisuje da su ljudi u svemu jednaki ili da u svemu treba da budu jednaki. Naime, kako Bobio s pravom naglasava, razboriti levicar se bori za sto dalekoseznije "umanjenje drustvenih nejednakosti i ublazavanje posledica prirodnih nejednakosti", dok se vulgarni egalitarci zalazu za "jednakost svakoga u svemu" (Bobbio, 1996: 63). No, uprkos ovoj razlici, kako prvi tako drugi spadaju u levicare, bez obzira na nacin na koji ce ih neko vrednovati.

U svakom slucaju, kao sto Zan Lapons (Jean Laponce) naglasava, u politickoj, religijskoj, privrednoj i vremenskoj ravni levica i desnica se razgranicavaju na taj nacin sto se u nacelu levicari zalazu za jednakost, racionalizam i slobodnu misao u odnosu na religijske autoritete, vecu jednakost za siroke drustvene slojeve i diskontinuitet odnosno spremnost na inovacije u odnosu na tradiciju i ono sto nam je poznato iz proslosti, dok se desnicari zalazu za postovanje drustvene hijerarhije, iracionalnu poslusnost verskim autoritetima (kako crkvenim arhijerejima tako natprirodnim silama koje se ne mogu racionalno spoznati), postovanje vise vrednosti visih drustvenih slojeva i tradicionalizam, te kontinuitet u vremenskom sledu izmeðu proslosti, sadasnjosti i buducnosti (Laponce, 1981: 118-119, cit. pr. Ignazi, 2006: 11). Drugim recima, desnica pristaje uz sile koje odrzavaju kapitalisticki poredak, dvor i crkvu, a u XX veku i naciju, dok ih levica dovodi u pitanje (Ignazi, 2006: 11-12). Upravo stoga sto se liberali nacelno zalazu za racionalno ureðenje kulture i politike, ali ne i privrede, gde je na delu zalaganje za nesputanu spontanost trzista, premda bi socijalni liberali ispravljali njegove nesavrsenosti, oni ne mogu spadati u levicare.

Ekonomska dimenzija je dugo presudno odreðivala sta je levo a sta desno. No, s rastom znacaja post-materijalistickih vrednosti, do cega je doslo s usponom drzave socijalnog staranja i tzv. Nove levice - feminizma, LGBT pokreta, ekoloskog pokreta, liberterskih struja socijalizma, hipi pokreta - krajem 1960-ih i pocetkom 1970-ih godina, doslo je i do toga da kulturna osa, takoðe, odreðuje sta je levo a sta desno. Naime, na ekonomskoj dimenziji pozitivan odnos prema jednakosti i racionalno organizovanoj privredi odlikuje levicara nasuprot naglasavanju hijerarhije i laissez faire principa, sto odreðuje desnicara. Stavise, levicar u kapitalizmu vidi generatora rastucih nejednakosti u drustvu i stoga zauzima nacelan anti-kapitalisticki stav, dok desnicar, s izuzetkom pojedinih reakcionarnih radikalnih ili krajnjih desnicara koji se vracaju u daleku proslost sa idejom da tamo pronaðu idealno drustvo, u nacelu brani kapitalizam kao najbolje ili, bar, najmanje lose od svih postojecih drustava.

Na kulturnoj, pak, dimenziji levicar naglasava slobodnu racionalnu misao nasuprot iracionalnom crkvenom autoritetu; diskontinuitet (kulturnu, pravnu, politicku novinu) nasuprot kontinuitetu (tradicija, zakon, poredak); egalitarni internacionalizam (naglasavaju se prava pojedinaca nezavisno od njihovog drustvenog polozaja i licnih sklonosti, i prava nacija nezavisno od njihove velicine u globalnom svetu) nasuprot nacionalizmu, koji najcesce sputava prava pojedinca, odnosno imperijalnom kosmopolitizmu, koji najcesce, pravdajuci interese odreðenih imperija, ogranicava prava malih, siromasnih i politicki nemocnih nacija. Naposletku, levicar brani pravo na razlikovanje, prava na sopstveni zivotni stil, prava manjina uopste, nasuprot desnicarskom insistiranju na religijskim ili nacionalnim istovrsnostima, kao i tradicionalnim porodicnim i seksualnim obrascima i navikama.

U levicu, prema tome, spada svaka stranka, pokret ili grupacija koja se zalaze za ostvarenje sto vece racionalnosti drustvenog zivota i drustvene jednakosti kao glavne vrednosti. Sve sto smeta ostvarenju racionalnosti i jednakosti (svaka zavisnost coveka od drugog coveka, kapitalizam, crkva, patrijarhalni kulturni obrazac) smatra se neprijateljskim. Jednakost meðu ljudima mora se ispoljiti u svim oblastima drustvenog zivota: privredi, politici, kulturi i svakodnevici. U skladu s tim se insistira na zastiti pojedinacnih prava na razlicitost i na zastiti manjinskih prava u svim sferama drustvenog zivota. Drustvena pravda je ono cemu se tezi, pa se i neuspesi pojedinaca da se snaðu u konkretnom drustvu pripisuju drustvu, a u manjoj meri samom pojedincu. Naposletku, levicu "ne odvaja od desnice zalaganje za sirenjem demokratije, vec insistiranje da je demokratija neodvojiva od drustveno-ekonomske jednakosti" (Kuljic, 2013: 28).

U meðunarodnim odnosima, osim ako se ne radi o levicarima koji vladaju velikom silom, levica se bori za internacionalizam odnosno ravnopravnost malih i velikih nacija i suprotstavlja se imperijalnim nastojanjima. Naposletku, da bi se neka stranka smatrala levom, ona mora i u politickoj praksi, a ne samo na recima zapisanim u stranackom programu ili izgovorenim u predizbornim kampanjama, ako se nalazi na vlasti, voditi nedvosmisleno levicarsku politiku, tj. sprovoditi mere koje ce proizvoditi sve vecu drustvenu jednakost.

Desnica, pak, zagovara neophodnost postojanja drustvenih hijerarhija u svim sferama zivota: privredi, politici, kulturi i porodicnoj ili partnerskoj svakodnevici. Insistira se na potrebi (nacionalne, konfesionalne, rasne) istovrsnosti drustva, jer upravo istovrsnost presudno uslovljava stabilnost. Isticu se prednosti slobode u odnosu na jednakost. Drustvo se gotovo u potpunosti oslobaða odgovornosti za neuspehe pojedinaca, pa cak iako su ovi neuspesi prilicno rasprostranjeni. Kapitalizam se prihvata ili kao najbolji ili, bar, kao najmanje los postojeci drustveni sistem, tj. pravda se bilo posredno bilo neposredno (Kuljic, 2013: 27).

U meðunarodnim odnosima desnica, po pravilu, smatra nuznim, ako ne i pozeljnim, da imperije ili nacije kojima desnicari pripadaju imaju vise prava od drugih, te da male zemlje, pod uslovom da nisu njihove, moraju da se pokoravaju diktatu mocnijih drzava. Imperijalna nastojanja velikih sila se pravdaju bilo cinicnim shvatanjem meðunarodnog prava (pozivamo se na njega kada nam odgovara odnosno ignorisemo ga kada nam ne odgovara) bilo pozivanjem na moralne razloge i odbranu ljudskih prava ("humanitarna intervencija"). Dakako, desnicarska stranka i u politickoj praksi sprovodi politiku koja uvecava drustvene nejednakosti.

Levica i desnica u Srbiji 1990-2014

Kao pocetna vremenska tacka za razlikovanje levice i desnice u Srbiji uzeta je 1990. godina, jer u levicarskom jednostranackom sistemu uspostavljenom 1945. godine postojala je samo jedna stranka, tj. KPJ odnosno SKJ, dok je organizovana desnica bila stavljena van zakona.30 Tek je s uspostavljanjem visestranacja moguce govoriti o obrazovanju desnih politickih stranaka. Treba razlikovati, meðutim, tri faze kroz koje je visestranacka politicka scena u Srbiji dosad prosla: 1) Autoritarni socijalisticki rezim Slobodana Milosevica s jednom hegemonom strankom na periferiji kapitalistickog sistema 1990-ih; 2) Visestranacki oligarhijski rezim na periferiji kapitalistickog sistema 2000-2012; 3) Nakon 2012. se postupno oblikuje autoritarno-oligarhijski visestranacki rezim na periferiji kapitalistickog sistema.

Tokom 1990-ih doslo je do prilicne zbrke u odreðivanju levice i desnice u drustvenim naukama. Ova zbrka dosla je do punog izraza u polemici koju su vodili s jedne strane Srbobran Brankovic, koji je prvi pokusao na osnovu ideoloskog profila pristalica razlicitih stranaka da empirijski istrazi sta je levo a sta desno u srbijanskom politickom prostoru (Brankovic, 1996; 1995; 1993), a s druge Vladimir Ilic (1998; 1995a; 1995b; 1995c) i Mira Bogdanovic (1997), koji nedvosmisleno, uz sve meðusobne razlike, zastupaju sadrzinsko odreðenje levice i desnice.

Uopste, problem je nastao u odreðivanju koje stranke u Srbiji cine levicu a koje desnicu, i posebno u odreðivanju ideoloskog usmerenja SPS-a. Primerice, Srbobran Brankovic (2003; 1996) i Mira Bogdanovic (1997), bez obzira na bitne razlike u poimanju levice i desnice, Socijalisticku partiju Srbije ne smatraju levom strankom, slazuci se da ju je nemoguce ideoloski odrediti (Bogdanovic, 1997)31, dok Vladimir Ilic smatra da je Srbiju tokom 1990-ih vodila "degenerisana levica" odnosno "provincijalni Milosevicev neosocijalisticki rezim" (Ilic, 1998: 143, 152).

Brankovic smatra da SPS nema "nijedno od znacajnih obelezja levice". Prvo, Brankovic navodi da je tokom vladavine SPS-a doslo "do tako brzog i radikalnog socijalnog raslojavanja (na malobrojnu skupinu enormno bogatih i na ogromnu vecinu onih koji su i bukvalno na ivici egzistencije) da je tome tesko naci istorijski pandan, cak i u juznoamerickim desnicarskim vojnim huntama. Pri tome sloj novih bogasa (sic) cine najvisi politicki i privredni rukovodioci i njima (po rodbinskim ili prijateljskim vezama) bliski privatnici. Kako je ovaj smer politike bio radikalno suprotan od jednakosti, to se on moze smatrati desnicarskim obelezjem politike SPS" (Brankovic, 2003).

Odnos prema jednakosti, meðutim, iako na prvi pogled izgleda veoma osnovanim s obzirom na kljucni znacaj koji zagovaranje i borba za ostvarenje drustvene jednakosti ima za levicu, nije odgovarajuce opisan. Naime, najkvalitetnija socioloska istrazivanja drustvene strukture su pokazala da srednji slojevi nisu nestali tokom 1990-ih godina, kako bi se iz gornjeg navoda moglo zakljuciti, iako je to zdravorazumsko opste mesto i iako je tacno da su se KV radnici priblizili prosecnom materijalnom polozaju blagodareci padu opsteg proseka tokom 1990ih. Osim toga, upravo se nakon 2000. rast nejednakosti, zapocet 1990-ih, narocito pojacao, a njegove najvece zrtve su NKV radnici i sitni poljoprivrednici32 (Lazic, 2011: 153, 210, 218). Seljaci i radnici su tokom 1990-ih bili glavna tacka oslonca dveju stranaka izmeðu kojih su se od izbora do izbora prelivali: socijalista i radikala33 (Mihailovic et. all, 2005: 9; Ilic, 1998: 76; Mihailovic, 1996: 86-87). Ovome je svakako doprinosila smesa socijalne i nacionalne demagogije kojoj su obe pomenute stranke pribegavale usled rasirenosti egalitarno-nacionalistickog sindroma u sirokim drustvenim slojevima.

No, SPS je uistinu predstavljao i jemca "socijalne sigurnosti za one grupacije stanovnistva koje su najugrozenije privrednom krizom i siromastvom" (Bacevic, 1994: 10, cit. pr. Ilic, 1998: 78). S tim u vezi je Ilicevo zapazanje o produzetku koalicije vladajuce komunisticke elite, uprkos njenom sve jacem zatvaranju za sire drustvene slojeve (Cvejic, 2006: 135), i najveceg dela radnistva iz perioda jednostranackog socijalizma, o cemu su ranije pisali Josip Zupanov (1983) i Silvano Bolcic (1994), i tokom 1990-ih, jer radnicima je odgovaralo da imaju obezbeðeno radno mesto i malu platu nezavisno od kolicine i kvaliteta ulozenog rada (Ilic, 1998: 89), sto je narocitu tezinu dobijalo u svetlu cinjenice o znacajnom udelu sive ekonomije, u kojoj su formalno zaposleni i zdravstveno osigurani radnici masovno ucestvovali, i nemaloj zastupljenosti polutana, tj. seljaka-radnika u drustvenoj strukturi tokom poslednje decenije XX veka (Cvejic, 2006: 138). Radilo se, prema tome, o vidu konzervativnog socijalizma SPS-a (Tadic, 1996: 542-543).

Drugo, Brankovic tvrdi da su prava radnika bila znacajno suzena, s cime se slaze i Bogdanoviceva (Bogdanovic, 1997), iako ovde predocena argumentacija tako nesto prilicno relativizuje. Naposletku, Brankovic posebno istice da je SPS jos teze smatrati levicom "ako se imaju u vidu obelezja savremene levice: etnicka tolerancija, prava manjinskih i marginalnih grupa, demokratija" (Brankovic, 2003).34

No, poznati su spojevi nacionalizma i levice, od Staljina i Mao Ce Tunga, preko Andrije Hebranga, Envera Hodze, Ho Si Mina, do Fidela Kastra i Uga Cavesa. Stavise, u eri kapitalistickog imperijalizma, socijalisticki nacionalizam malih nacija ni najmanje ne cudi. Osnovno je pitanje da li je socijalizam sustinski sastojak neke ideologije ili je to nacionalizam. Ako je rec o socijalizmu, onda je nacionalizam tek takticko sredstvo, pa iako moze biti veoma naglasen u kriznim trenucima (narocito ratovima) za drzavu ili naciju; ali ako je rec o nacionalizmu, kao sto je, po pravilu, slucaj s krajnjom desnicom, onda je socijalisticka retorika, nekada i veoma naglasena (npr. u kriznim trenucima za kapitalizam), tek takticko sredstvo. No, strateski posmatrano, u uslovima globalizacije i vladavine transnacionalne kapitalisticke klase, levica ima imperativ odbacivanja nacionalizma i stvaranja meðunarodnih organizacija, jer socijalizam u jednoj zemlji ili cak u jednom delu sveta ne moze biti uspesan na dugi rok (Vuletic, 2014: 29).

U vezi s prethodno recenim, vazno je naglasiti da je drustveno-ekonomski sistem u Srbiji 1990-ih godina u osnovi bio, ipak, socijalisticki "bez obzira na nezanemarljivo prisustvo nesocijalistickih elemenata" (Ilic, 1998: 82). Utoliko je i vladajuca stranka, nastala preobrazajem komunista u socijaliste, koja je u tom periodu jedva pristala na visestranacki sistem, a i to vise kao dekor autoritarne vlasti i hegemone partije koja ne samo da nije izbacila drustvenu svojinu iz novog ustava vec je politickom odlukom zadrzala ovaj vid proizvodnih odnosa kao dominantan, morala spadati u leve politicke snage. Uistinu, radilo se o autoritarnom visestranackom socijalizmu sa vodecom strankom35, bez obzira sto se u okviru njega raðao politicki kapitalizam36 (Bakic, 2007), koji je posle 2000. dosao do punog izrazaja, i sto je 2/3 ekonomske elite u prvoj polovini 1990-ih regrutovano iz redova bivse komunisticke elite, tj. sto je doslo do pretvaranja politickog u ekonomski kapital (Lazic, 2011: 74).37

Sve ovo vazi jos vise u svetlu sustinskog neshvatanja Milosevica i njegovih sledbenika da je Berlinski zid pao; pa su, stavise, podrzavali komunisticke puciste u SSSR-u koji su pokusavali smeniti reformistu Gorbacova. Dakako, upravo su zbog ovog i ovakvog protivljenja prodoru kapitalistickih odnosa iz centra kapitalistickog sveta, kao i zbog protivljenja planu za razbijanje Jugoslavije po linijama administrativnih republickih granica, a sto bi posluzilo kao pokazna vezba (demonstracioni efekt) za pozeljni nacin rasturanja SSSR-a, morale doci i jasne poruke neprijateljstva iz centra svetskog kapitalistickog sistema prema socijalistickoj vlasti Srbije (Bakic, 2011).

No, ovde valja istaci da su znacajna zapazanja nekih autora, npr. Srecka Mihailovica, Mire Bogdanovic i Mladena Lazica, o odstupanju SPS-a od levog opredeljenja tokom 1990-ih. Prvi je pokazao kako je odstupanje SPS-a od dosledno levicarske politike pocetkom 1990-ih uslovilo znacajno opadanje udela (sa 86% onih koji su se pronalazili na skali levo-desno 1990, sto je bio posle Istocne Nemacke najveci udeo graðana u istocnoj Evropi, vec 1993, deo onih koji su to bili kadri opao je na 48%) graðana Srbije koji su se mogli pronaci na kontinuumu levica-desnica (Mihailovic, 2006: 128)38, dok su drugo dvoje doveli u pitanje deklarativno levicarsko opredeljenje SPS-a u svetlu zatvaranja drustvene strukture i rasta drustvenih nejednakosti, tj. bogacenja clanova bivse komunisticke elite ("klase kolektivnih vlasnika") pocetkom 1990-ih (Lazic, 2011: 74; Bogdanovic, 1998: 15).

Ipak, ove znacajke, iako veoma vazne, nisu presudne tokom 1990-ih, u svetlu zadrzavanja u osnovi vladajuceg socijalistickog drustveno-ekonomskog sistema, u okviru kojeg je zacet i postupno se razvijao politicki kapitalizam, i suprotstavljanja imperijalizmu najmocnijih kapitalistickih sila. Veci problem nastaje nakon petooktobarskih promena, kada politicki kapitalizam, bez imalo protivljenja SPS-a i uprkos predizbornoj socijalnoj demagogiji, postaje vladajuci drustveno-ekonomski sistem u Srbiji; i kada SPS, iako pred izbore poseze za socijalistickom i nacionalistickom demagogijom, pristaje uz imperijalisticku politiku SAD-a i EU. U tom smislu, SPS, koji je na put pragmatickog labavljenja socijalisticke ideologije krenuo jos tokom 1990-ih39, u drugoj fazi 2000-2012 sve vise je relativizovao socijalisticku ideologiju, da bi u trecoj doslo do skoro potpunog gubljenja ideologije, osim ako to nije "populizam" kao "tanka" ideologija osvajanja i odrzanja vlasti u sistemima koji traze demokratsko pravdanje (Bakic, 2013).

Desnica u Srbiji (1990-2014)40

Nazalost, ne postoji saglasnost o idejno politickim svrstavanjima u ovom periodu, upravo zbog toga sto je vecina istrazivaca primenjivala formalni a ne sadrzinski nacin procenjivanja ideoloske usmerenosti razlicitih politickih stranaka. Tako, osim sto se SPS-u, i za one istrazivace koji su, sto neposredno sto posredno, primenjivali sadrzinski nacin klasifikacije politickih stranaka (Lazic, 2011; Bogdanovic, 1998; 1997), osporava levicarski karakter, nekim izrazito desnim strankama formalisti su pripisivali levicarske odlike. Primerice, za Srbobrana Brankovica je, kada je primenio kriterij zalaganja za promene, krajnja levica konzervativno-monarhisticki DEPOS, posto se zalagao za promenu postojeceg kripto-socijalistickog sistema, dok je krajnja desnica SPS, posto je bio protiv drustvenih promena (Brankovic, 1993: 423)41, cime se u velikoj meri obesmisljava podela politickog prostora na levicu i desnicu.

Nasuprot ovakvom odreðenju desnice, ako se primene sadrzinski kriteriji, tj. odnos prema socijalistickim, liberalnim, konzervativnim i reakcionarnim idejama u ideologijama politickih stranaka (Ilic, 1998: 62), onda je desnica u Srbiji tokom 1990-ih bila olicena u: krajnje desnom nacionalistickom i neoliberalnom SRS-u (Bakic, 2007); konzervativnim strankama, monarhistickom SPO-u (odnosno DEPOS-u), te nacionalistickom i klerikalnom DSS-u; liberalnoj Demokratskoj stranci42 i antinacionalistickom, ali i prokapitalistickom, socijalno-liberalnom Savezu reformskih snaga odnosno Graðanskom savezu Srbije. Sve ove stranke pripadale su desnici blagodareci cinjenici da su bile prokapitalisticke i izrazito antisocijalisticke stranke, bez obzira na druge veoma znacajne razlike meðu njima (Bakic, 2006b).43

Nakon 5. X 2000. dolazi do nekih vaznih promena. Primetni rast drustvenih nejednakosti, zapocet tokom 1990-ih, ubrzao se nakon 2000. (Lazic, 2011: 210), cemu je doprinelo delanje onih stranaka koje su vrsile vlast u periodu 2000-2012, tj. DS-a, DSS-a, G17+ odnosno URS-a, SPS-a, te SPO-a i NS-a.44 Prema tome, SPS-u, vec izbledela leva boja dodatno bledi. Uz to, DS pokusava da se, usled spoljnopolitickih interesa, pomeri ulevo i, usisavajuci u sebe Demokratski centar pod voðstvom Dragoljuba Micunovica i deo voðstva Graðanskog saveza Srbije45, premesti na socijalno-liberalnu poziciju, dok DSS postaje stozer okupljanja konzervativnih snaga. Osim toga, DSS je svoju proevropsku usmerenost odbacio nakon sto su SAD i veci deo EU priznale nezavisnost Kosova.

Pojavili su se i tehnokratski konzervativci u vidu G17+ (docnije Ujedinjeni regioni Srbije), kao i liberali, u vidu Liberalno-demokratske partije, koji su kombinovali neoliberalizam u sferi privrede sa zastitom prava manjina. Ove dve stranke predstavljale su teznju ka privrednoj i kulturnoj modernizaciji Srbije u sklopu sire kapitalisticke usmerenosti, ali im je citav program, nakon 2012, preuzela Srpska napredna stranka, koja se, u odnosu na krajnje desni SRS iz kojeg je potekla, priklonila evropskim integracijama uz otklon od krajnjeg nacionalizma i naslon na demagoski anti-elitizam46, a u cemu su joj, izmeðu ostalog, pomogle i korupcionaske afere duznosnika pomenutih stranaka.47

SRS, pak, zadrzava poziciju krajnje desnice, ali pokusava, posle izlaska Vojislava Seselja pred Haski tribunal, da retoriku umeri u cilju osvajanja vlasti. Posto je Seselj ovaj cilj u nekoliko navrata osujetio svojim naredbama iz Haga, Tomislav Nikolic i Aleksandar Vucic, potonji uz izvesno oklevanje, odlucuju 2008. da napuste SRS i osnuju SNS, kao stranku proevropskih neoliberalnih konzervativaca. Nakon toga, SRS, bez obzira na pomoc krajnje desnih marginalnih pokreta, kao sto su Nasi i Obraz, ne uspeva da se izbori za ulazak u Skupstinu Republike Srbije.

Ono sto ostaje konstanta u ideolosko-politickom zivotu Srbije nakon 2000. godine jeste oligarhijski sistem politickog kapitalizma, uobicajen za periferiju svetskog kapitalistickog sistema, ali i cinjenica da iole snazna levica u Srbiji ne postoji. Naprotiv, ona se svodi na pojedine intelektualce, te ideoloski i licno posvaðane grupice studenata na beogradskom Filozofskom fakultetu.

Zakljucak

Podela ideolosko-politickog prostora na levicu i desnicu nesumnjivo ima antropolosko, istorijsko, ideolosko, teorijsko i empirijsko znacenje i znacaj. U antropoloskom smislu, radi se o jednoj od osnovnih prostorno-saznajnih struktura. U istorijskom smislu, od Francuske revolucije se moze pratiti upotreba pojmova levica i desnica. U ideoloskom smislu, ovi pojmovi obuhvataju razlicite posebne ideologije. Desnica se odnosi na krajnju i radikalnu desnicu, konzervatizam i liberalizam; socijalna demokratija je zauzimala levi centar, dok se nije pretopila u socijalni liberalizam; a levica se odnosi na radikalno socijalisticke, komunisticke i anarhisticke struje. U saznajno-socioloskom smislu, moguce je prepoznati ideoloske sadrzaje levice i desnice, u osnovi kojih lezi idejno-teorijska zamisao drustvene strukture, vizija pozeljnog drustva i shvatanje drustvenih promena odnosno razvoja, te shvatanje neprijatelja. Razume se, ovi idejni sadrzaji povezani su s interesima i vladajucim vrednostima razlicitih drustvenih slojeva, politickih pokreta i stranaka. Naposletku, u empirijskom smislu, istrazivanja treba da pokazu da znacajan deo graðana uocava levicu i desnicu kao ideolosko-politicki koordinatni sistem u okviru kojeg su kadri da smeste sebe i druge politicke delatnike (politicke stranke i njihove voðe).

Ipak, problem najveceg dela empirijskih istrazivanja odnosi se na cinjenicu da su kao proizvod empirizma, filosofsko-naucne zamisli koja zanemaruje teorijske sadrzaje, izrazito formalisticki. Zanemareni su, po pravilu, dublji idejni slojevi levice i desnice, kao i odnos idejno-politickog opredeljenja i interesa razlicitih drustvenih grupa, usled cega dolazi do povrsnosti i beznacajnosti rezultata empirijskih istrazivanja. Drugim recima, ako su levo i desno tek formalne oznake koje sluze za lakse snalazenje pojedinaca u ideoloskom haosu, onda je saznajna korist od takvih empirijskih istrazivanja minimalna i svodi se na utvrðivanje da li je u nekoj politickoj zajednici dihotomija levo-desno u vecoj ili manjoj meri prepoznatljiva. Znacajnost podataka dobijenih ovakvim istrazivanjima je minimalna.

Otuda je sadrzinski pristup istrazivanju levice i desnice saznajno nadmocan. Empirijska istrazivanja treba teorijski zasnovati, jer tek kada se radi o ideoloskim sadrzajima obuhvacenih teorijski odreðenim pojmovima levice i desnice, a ne o kvazi-ideoloskim oznakama za klasifikaciju neznano cega, mogu se porediti konkretne odlike ideolosko-politickih opredeljenja u razlicitim zemljama. Drugim recima, levo i desno bi trebalo da bude jednoznacno odreðeno nezavisno od nacionalnog prostora ili istorijskog perioda, bar kada je kapitalisticko drustvo u pitanju, ako se ocekuju smisleni i uporedivi rezultati iskustvenih istrazivanja.

U ovoj studiji se poslo od jasnih sadrzinskih idejnih odrednica levice i desnice: levica brani jednakost, pa je nuzno antikapitalisticka (i protivi se svakom prethodno postojecem drustvenom sistemu), a desnica se zalaze za postojanje razlicitih drustvenih hijerarhija, pa je nuzno za kapitalizam ili za neki od prethodnih idealizovanih drustvenih sistema; levica kritikuje crkvene autoritete, desnica ih pravda; levica je okrenuta buducnosti, desnica sadasnjosti i proslosti; levica trazi alternative tradicijom posvecenom poretku, desnica zahteva nastavljanje svetih tradicija; levica brani pravo na razliku zivotnih stilova, misljenja i nacina misljenja, desnica se zalaze za nacionalnu ili rasnu istovrsnost i uobicajeno porodicno i seksualno ponasanje.

Kada se ovakvo odreðenje levice i desnice primeni na slucaj Srbije u poslednjih cetvrt veka, onda je jasno da levice jedva da je i bilo. Socijalisticka partija Srbije se, ipak, tokom 1990-ih godina odlikovala konzervativnom vrstom socijalizma, buduci da je nastavljala tradicije socijalistickog rezima, pa je tokom pomenute decenije zadrzala drustvenu svojinu kao vladajuci svojinski oblik, protiveci se globalnom kapitalistickom trendu nametanja privatizacije. No, ona je istovremeno obezbedila skoro iskljucivo svojim vodecim kadrovima da pretvore politicki u ekonomski kapital, pa je i politicki kapitalizam zasnovan upravo u okrilju autoritarnog visestranackog socijalizma s vodecom strankom na cijem celu se nalazio Slobodan Milosevic.

Kada je usled spoljasnjeg mesanja, cinjenice da su dotadasnji kapitalisti shvatili da im je socijalisticki rezim smetnja za dodatnu akumulaciju kapitala, kao i opstedrustvenog nezadovoljstva rezimom, ovaj 5. X 2000. pao, doslo je i do zamene pomenutog drustvenog sistema politickim kapitalizmom, ciji su zameci vec bili stvoreni u protekloj deceniji. Desnica koju su predstavljale stranke nekadasnje opozicije Slobodanu Milosevicu, objedinjene u DOS-u, sastavljena je bila od klasicnih konzervativaca (DSS, DHSS, NS); tehnokratskih konzervativaca (G17); liberala (DS) i levih liberala (GSS). Ova desnica je, oslanjajuci se na imperijalne sile i krupni kapital, zasnovala oligarhijski visestranacki politicki kapitalizam. Do 2012. neke od ovih stranaka bile su u vlasti a neke u opoziciji, zavisno od ishoda izbora, ali sve su bile deo oligarhije.

Ipak, jaka krajnja desnica iz 1990-ih, SRS, ubrzo je postao glavna opoziciona, ali i anti-sistemska stranka. Ovo se promenilo tek 2008, kada su delanjem stranih cinilaca i njihovih domacih savetnika, kao i kapitalista stvorenih tokom 1990-ih a visestruko obogacenih tokom 2000-ih, drugi i treci covek radikala navedeni da istupe iz stranke i osnuju neoliberalni proevropski SNS, koji je 2012, kada su stranke naslednice DOS-a dozivele izbornu katastrofu (u Skupstinu je usao samo DS i novoosnovani NDS s Ligom socijaldemokrata Vojvodine), osvojio vecinu da bi dve godine docnije tu vecinu pretvorio u apsolutnu (sto je u proporcionalnim izbornim sistemima retkost). Iako je u drustvenim naukama nezahvalno predviðati, cini se da je na pomolu autoritarno-oligarhijski politicki kapitalizam na periferiji svetskog kapitalistickog sistema. Krajnja desnica svedena je na marginalne grupe, dok levica jedva da i postoji.

Footnote

2 Ovaj rad je nastao u okviru istrazivanja Izazovi i akteri nove drustvene transformacije u Srbiji: koncepti i akteri, pod brojem 179035, koje podrzava Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije.

3 Ukoliko je kineska civilizacija uticala okolne narode, npr. na Japan, utoliko je ova simbolika preneta i tamo (Lytton, 1989: 288-289).

4 Na ruskom pravo znaci i pravo i desno, a ?pa??a je istina. Izgleda da to vazi i za vecinu slovenskih jezika, npr. poljski i ceski, ali ne i za srpskohrvatski, slovenacki, bugarski i makedonski, pa su Juzni Sloveni izuzetak od pravila.

5 Iako u srpskohrvatskom jeziku rec desno nema veze s pravom i vrlinama, ipak se levakom katkad naziva neki nesposobnjakovic, nespretnjakovic ili neznalica. Za onoga koji nije vican fudbalu veli se da ima dve leve noge. Ovo upucuje i na organsku asimetriju, jer vecina ljudi spada u desnjake (Ignazi, 2006: 7).

6 Nije slucajno sto se Luj XIV nazivao "Kralj Sunce", bez obzira sto se prvobitni smisao odnosi prevashodno na sjaj, jer sunce odozgo obasjava zivot onima dole. Stavise, Stiven Luks (Stephen Lukes) tvrdi da je ova vertikalna dimenzija bila dominantnija od horizontalne u predrevolucionarnoj Evropi (Luks, 2006, http://www.republika.co.rs/372-373/15.html, pristupljeno 22. I 2014).

7 S tim u vezi, uputno je da sociolozi govore o sirim drustvenim slojevima a ne o nizim. Ovo "siri" upucuje vise na brojnost negoli na hijerarhijsku poziciju. Ipak, ovo pravilo ne treba da preraste u politicki korektnu zapovest, jer ako je drustvena stvarnost takva da pripadnici sirih drustvenih slojeva u stvarnosti zauzimaju nize polozaje u drustvenoj hijerarhiji, onda to razlicita upotreba jezika nece izmeniti, pa cak moze i ideoloski maskirati istinski nepovoljan polozaj pripadnika sirih drustvenih slojeva.

8 Prostorna podela ispred-iza povezana je, dakle, sa vremenskom podelom proslost-buducnost, jer ispred se odnosi na ono sto se nalazi u buducnosti, a iza na ono sto je ostalo u proslosti.

9 U Francuskoj ce zene dobiti biracko pravo tek 1944, dok su najdemokraticniji u ovom pogledu bili: Novi Zeland (1893, tada britanska kolonija), Finska (1907, tada u okviru Rusije), Norveska (1913), SSSR (1917) (Jone Johnson Lewis (2015). "International Woman Suffrage Timeline: Winning the Vote for Women Around the World", http://womenshistory. about.com/od/suffrage/a/intl_timeline.htm, pristupljeno 16. II 2015).

10 Izvorno je socijalna demokratija bila vezana za marksizam posto je smatrala socijalisticku revoluciju, ciji ce ishod, izmeðu ostalog, biti podrustvljenje sredstava za proizvodnju, istorijski neizbeznom. Uloga socijalne demokratije bila je da taj strukturno nuzni proces delatno podrzi. Vremenom su se iz socijalne demokratije izdvojili komunisti na osnovu razlika u ova tri fundamentalna pitanja: 1) Da li je moguce kapitalizam reformisati? 2) Da li prihvatiti politicko delanje kroz institucije sistema parlamentarnih monarhija odnosno republika? 3) Da li traziti istorijskog subjekta revolucije u sirem klasnom savezu a ne samo u radnickoj klasi? Nacelno, ako je odgovor na ova pitanja pozitivan, onda revolucija nije ni potrebna; ipak, valja razumeti da su socijalni demokrati u pocetku parlamentarnu borbu prihvatali u cilju poboljsanja sopstvene organizacije i propagande, te da su pocetkom XX veka opredeljenju za parlamentarnu borbu narocito doprineli nekoliki uzastopni neuspesi opstih strajkova: Belgija 1902; Svedska 1909; Francuska 1920; Norveska 1921; Velika Britanija 1926. Stoga su oni prihvatili parlamentarizam kao sredstvo dolaska na vlast i preobrazaja neracionalnog, eksploatatorskog i nepravednog kapitalistickog u socijalisticko drustvo pomocu postupnog zakonodavno-reformskog delanja. Zbog pozitivnog odgovora na sva tri pitanja, socijalni demokrati se nazivaju i reformistima. Komunisti, bas kao i anarhisti pre njih, odgovorili su negativno na sva tri pitanja (Przevorski, 1985).

11 SAD i Srbija su klasicni primeri, uz sve velike razlike meðu njima, prevlasti pragmaticnoutilitarnog odnosa patrona i klijenata, tj. lovaca na plen, u politici (Veber, 1998: 153-159; Hofstadter, 1960).

12 Jedno istrazivanje u Nemackoj pokazalo je da je s ovim ciniocima povezan i opsti nivo obrazovanja: sto je stepen obrazovanja nizi, to je snalazenje na skali levo-desno slabije. Ipak, politicka obavestenost je ovde bitnija od formalnog skolskog obrazovanja (Zuell, Scholz, 2012: 1426). Drugo istrazivanje u Italiji, pokazalo je, takoðe, da nivo skolskog obrazovanja nije presudan, ukoliko postoji potreba snalazenja u ideolosko-politickom prostoru, te da, stavise, apstraktnost drustvenih predstava o levici i desnici (npr. naglasava se u vecoj meri znacaj jednakosti negoli ime neke stranke ili voðe koji olicavaju levicu odnosno desnicu) moze u relativnom smislu rasti sa opadanjem nivoa obrazovanja upravo zbog narocito uvecane potrebe za snalazenjem u promenjenim okolnostima nastalim s raspadom prethodnog politickog sistema (Corbetta, Cavazza, Roccato, 2009: 636).

13 Pjero Ignaci (Piero Ignazi) smatra da je ovo shvatanje pretezno politikolosko, buduci da se odnosi na vezu politickog sistema i sustinski nominalistickog odreðenja pojmova levice i desnice, a ne na povezanost ideoloskog usmerenja i objektivno utvrdivog interesa drustvenih grupa (Ignazi, 2006), dok Dzonatan Uajt (Johnathan White) misli da je ovakav pristup levici i desnici karakteristican za drustvenu empirijsku nauku uopste, a ne samo za politikologiju (White, 2010: 2). Vladimir Ilic je, pak, verovatno neopravdano suzio kritiku na domacu politikologiju zbog empirizma ispraznjenog od teorijskog sadrzaja (Ilic, 1998: 55-97), posto je rasirenost empirizma u razmatranju problema levice i desnice opsta pojava u savremenoj stranoj i domacoj drustvenoj nauci.

14 Politicki filosof po obrazovanju, Sartori je usled tadasnjeg nepostojanja institucionalizovane politikologije na italijanskim univerzitetima bio prvobitno redovni profesor sociologije, a onda se tokom druge polovine 1960-ih izborio za institucionalizaciju politickih nauka na Univerzitetu u Firenci. Imajuci u vidu usklaðenost njegove politikoloske misli sa ideoloskom hegemonijom, ne cudi cinjenica da se u drugoj polovini 1970-ih preselio u centar hegemone hladnoratovske politicke misli, tj. SAD, prvo na Stenford (Stanford) a zatim na Kolambia (Columbia) univerzitet, na kojem je, trenutno, dok se blizi devedestim, profesor emeritus. Ne iznenaðuje ni to sto je Sartori pobornik formalistickog i elitistickog Sumpeter (Schumpeter)-Dalovog (Dahl) odreðenja demokratije, bas kao sto nimalo ne cudi da se radi o stalnom saradniku konzervativnog italijanskog dnevnika Corriere della Sera (Pasquino, 2005: http://www.palgrave-journals.com/eps/journal/v4/n1/full/2210003a. html, pristupljeno 24. II 2014).

15 U Srbiji su zastupnici formalistickog poimanja levice i desnice: Srbobran Brankovic (2003; 1998; 1996; 1995; 1993); Srecko Mihailovic (2006); Aleksandar Molnar (1998); Slobodan Miladinovic (1998); Milos Knezevic (1998).

16 Razume se, ima i sociologa, najcesce empiricara, koji zastupaju formalisticki pristup levici i desnici (npr. Klingeman ili Srecko Mihailovic i Slobodan Miladinovic u Srbiji), iako je u ovom shvatanju zapostavljena veza ideologije s objektivno postojecim interesom drustvenih grupa, na cemu sociolozi, ipak, najcesce s pravom insistiraju. Ovu vezu ideologija s interesima pojedinih drustvenih grupa osporio je u okviru sopstvene mikrosociologije i "interakcionih rituala" - unutar kojih se posebno naglasava znacaj osecanja, meðusobnog opstenja i usaglasavanja, te razlicitih opazaja grupnih interesa - i ugledni profesor sociologije na Univerzitetu Pensilvenija Rendal Kolins (Randall Collins). On izricito tvrdi da su "materijalni interesi dvosmisleni motivi", te da "usredsreðivanje na interakcioni ritual bolje predviða politicko ponasanje", The Sociological Eye, http://sociological-eye.blogspot.com/2012/10/ material-interests-are-ambiguous_770.html, pristupljeno 26. II 2014).

17 To je i objasnjenje cinjenice da Sartori, koji smatra da ideologija vise ne postoji, ipak, smatra korisnom podelu na levicu i desnicu, sto je inace zacudilo Srecka Mihailovica (Mihailovic, 2006: 117). Srbobran Brankovic, pak, navodi da se i ne radi o pojmovima levice i desnice, vec o klasifikaciji, tj. dihotomiji levica-desnica (Brankovic, 1998: 16).

18 Ovo istrazivanje, iako vecim delom formalisticko, odlikuje se, blagodareci stvaralackoj primeni pojma drustvene predstave (social represantation), zanimljivim istrazivackim resenjima koja, barem u perspektivi, mogu premostiti jaz izmeðu formalizma i strukturalizma.

19 Formalisticko misljenje ovog tipa, iako verovatno svestan strukturnih znacajki levice i desnice, brani i Srecko Mihailovic (2006: 129).

20 U srpskoj drustvenoj nauci je sadrzinsko poimanje levice i desnice, oslanjajuci se na radove Vojina Milica (1970), Ljubomira Tadica (1972) i Todora Kuljica (1983), kao i Norberta Bobija (1996), sistematski razvio Vladimir Ilic (1998). Osim nabrojanih autora, sadrzinsko poimanje levice i desnice zagovaraju Mira Bogdanovic (1997) i Misa Ðurkovic (1998), koji se, takoðe, oslanja na Bobija. Treba primetiti da je jedino Ðurkovic po ideoloskom usmerenju konzervativac, dok su svi ostali levicari, iako su kod Ilica primetna povremena idejna vrludanja. Po obrazovanju i strucnim preokupacijama su: filosof Milic, koji je igrao vaznu ulogu pri ustanovljavanju i teorijsko-metodoloskom profilisanju sociologije na Filozofskom fakultetu; pravnik Tadic, koji se najvecma bavio problemima filosofije i sociologije prava i politike, te sociolozi (Kuljic, Bogdanovic, Ilic) odnosno filosof politike Ðurkovic. Prema tome, filosofi politike i sociolozi u Srbiji iskazuju izvesnu sklonost ka sadrzinskom poimanju levice i desnice.

21 Slicno Bobiju, Vladimir Ilic pise da se levica i desnica mogu prepoznati "preko posmatranja odnosa relevantnih politickih subjekata prema temeljnim vrednostima drustveno-ekonomske jednakosti i slobode" (Ilic, 1998: 82).

22 V. Ilic, takoðe, istice "da se upravo odnos prema Rusou moze uzeti kao vrlo diskriminativan pokazatelj konzervativnog ili doslednog karaktera nekog stanovista u okviru opstije (neo) liberalne struje" (Ilic, 1998: 68).

23 Po pravilu, sto je tacka pozeljne vizije drustva dalje u proslosti, pokret odnosno rezim je reakcionarniji.

24 August Bebel je, primerice, strahovao da problem moze nastupiti u onom trenu kada proletarijat osvoji vlast posredstvom izbora (u sta 1905. zbog sirenja prava glasa, rastuce brojnosti proletarijata - trenda koji je zaustavljen jos polovinom XX veka u razvijenim evropskim zemljama [Przeworski, 1985: 23-24, 26] - i sve boljih izbornih ishoda u razlicitim evropskim zemljama nije nimalo sumnjao), jer burzoazija moze osporiti tu pobedu; tada bi revolucionarno nasilje predstavljalo jedini nacin prelaska iz kapitalizma u socijalizam (Przeworski, 1985: 9, 18-19, cit. pr. Schorske, 1955: 43).

25 Prema Przevorskom, prepiska Branta, Palmea i Krajskog, objavljena 1976, pokazuje da su socijalni demokrati, narocito Brant, prestali da budu reformisti, koji se nadaju kumulativnom efektu reformi u buducnosti s ciljem konacnog preobrazaja kapitalistickog u socijalisticko drustvo, jos 1970-ih, pre neoliberalne ofanzive Tacerove i Regana (Przeworski, 1985: 40), pa su vec tada u stvari postali socijalni liberali.

26 Za dijalekticko misljenje nema iznenaðenja ako reforma sistema u cilju njegove konacne promene zapravo doprinese njegovom jacanju i odlaganju sistemskih promena (Wallerstein, 1990: 73-74), bas kao sto i naizgled stabilni drustveno-ekonomski sistem moze propasti u nedostatku vecih izazova koji bi zahtevali dalekosezne reforme. Naime, tek opasni izazovi doprinose ozbiljnom traganju za odgovorima koji bi sustinski usavrsili sistem. Ako na opasne izazove nema odgovarajucih odgovora, onda preti revolucija. U tom svetlu, socijalna demokratija je predstavljala najozbiljniji odgovor kapitalizma na izazov realnog socijalizma.

27 Izborno, u poslednjih desetak godina radikalni levicari stoje najbolje u Ceskoj, Grckoj, Kipru, Nemackoj, Rusiji, te u Francuskoj.

28 U odnosu prema zastiti radnika, nezaposlenih i penzionisanih belih hriscana, te prema finansijskom trzistu, multinacionalnim kompanijama i politickom 'establismentu' (Ivaldi, 2012: 11).

29 Ovom zamesateljstvu doprinosi i iz teorija o totalitarizmu izveden model potkovice ili grckog slova omega (Ω). Njegova primena ukazuje na sustinski formalisticki pristup razlikovanju levice i desnice: "(...) posto na krajnjim polovima levi i desni ekstremisti dele zajednicki afinitet prema represivnim i autoritarnim, cak totalitarnim formama vladavine, daleko je upotrebljiviji analiticki model potkovice (nego uobicajeno razlikovanje levice i desnice, pr. J.B) koji reljefno pokazuje priblizavanje krajnje levice i desnice. Primera radi, fasizam na krajnjoj desnici se, poput ekstremne levice, zalaze za upotrebu radikalnih, nasilnih sredstava, okrenut je buducnosti i zalaze se za drzavnu kontrolu i upravljanje ekonomijom." (Stojiljkovic, 2011: 121, u: Stojiljkovic et all). Prema tome, ovakvim viðenjem sasvim se zanemaruju sustinske ideoloske razlike krajnje levice i desnice (Kuljic, 1983). Ipak, treba naglasiti da su druge teskoce modela potkovice i njegove pristalice uputile na teorijski oprez: "No, i model potkovice ima svojih nesavrsenosti i nekonzistentnosti. Tako, anarhizam uz insistiranje na jednakosti, odbija istovremeno svaki oblik vlade i diktata nad ekonomijom (Stojiljkovic, 2011: 121, u: Stojiljkovic et all)".

30 Dakako, pojedinci su mogli privatno biti desnicari, bas kao sto su u teoriji mogli zagovarati i disidentske oblike levice (npr. anarhisti, luksemburgisti); mogli su, cak, i teoretisati s nelevicarskih pozicija (npr. Mihailo Ðuric i Stanisa Novakovic), ali im nije bilo dozvoljeno prakticno politicko organizovanje.

31 Takav stav deli i Misa Ðurkovic (1998: 47-48).

32 Tokom 1990-ih, meðutim, materijalni polozaj sitnih poljoprivrednika bio je bolji no NKV radnika (potonji su umeli prelaziti u poljoprivrednike), pa cak i nesto malo bolji no KV radnika (Cvejic, 2006: 145), sto govori da je relativna deprivacija proizvoðaca hrane bila manja no drugih drustvenih slojeva tokom privredne katastrofe. Istovremeno, to objasnjava natprosecnu naklonost seljaka SPS-u tokom 1990-ih.

33 U drugoj polovini 1990-ih dolazi do postupnog okretanja radnistva SRS-u, da bi tokom 2000-ih tek neznatan deo radnistva glasao za SPS (3%), a gotovo petina radnika (19%) glasala je 2005. za SRS (Stojiljkovic, 2006: 25). Drugo istrazivanje iz 2003. godine pokazuje da je 40% NKV i 30% KV radnika simpatisalo SRS (Lazic, 2011: 223). Danas se sa velikom verovatnocom moze pretpostaviti da vecina njih zbog "antitajkunske" demagogije glasa za SNS, ali i da ce najverovatnije, ako se ispune neoliberalna obecanja A. Vucica, a s obzirom na naglasenu sklonost tzv. redistributivnom etatizmu (Lazic, 2011: 230), morati uskoro da potraze novu stranku ili da se upasive.

34 Slicno misli i Mladen Lazic: "Lazno se predstavljajuci kao stranka levice (koja zastupa radnicke interese), a uz pomoc radikalnog (populistickog) potiskivanja drustvenoekonomskih ciljeva (ekonomskog i drustvenog razvoja) na racun drzavno-nacionalnih, SPS je uspeo da tokom devedesetih marginalizuje pokusaje konstituisanja neke znacajnije stranke socijaldemokratske ili druge socijalisticke orijentacije" (Lazic, 2011: 222).

35 Upravo ove znacajke su, meðutim, podstakle Misu Ðurkovica na misljenje da se u Milosevicevoj Srbiji nije moglo govoriti o levici ili desnici, jer ova podela "podrazumeva izgraðen politicki i ekonomski prostor kao osnovu", a to autoritaran sistem ne dozvoljava (Ðurkovic, 1998: 47-48); slicno misljenje zastupao je i Slobodan Samardzic pisuci o "sistemu cinicnog pluralizma" (Samardzic, 1998: 83-84). Ipak, pisac ovih redaka smatra da i autoritarni jednostranacki sistemi mogu biti levicarski (Staljin, Broz, Hodza, itd) ili desnicarski (Hitler, Franko, Pinoce itd), pa to ipso facto vazi i za autoritarne visestranacke rezime.

36 Pisuci o antickom kapitalizmu, Veber veli da je on bio "politicki orijentisan na isporuke drzavi, drzavnu gradnju i naoruzavanje, na drzavne zajmove (...) ekspanziju drzave i sticanje plena: robova, zemlje, tributa, na privilegije za sticanje i davanje zajma radi kupovine zemljista, na trgovinu i isporuke u gradovima podanika" (Veber, 1976: II: 402). Dok je trzisni kapitalizam ekonomski racionalniji i usredsreðen na formalno miroljubivo koriscenje trzisnih prilika, dotle politicki kapitalizam koristi prilike za izvlacenje profita iz primene politicke moci, pa i nasilja. Prema tome, politicki kapitalizam se moze odrediti kao vrsta kapitalizma u kojem se profit ostvaruje na osnovu najcesce patronazno-klijentelistickog (uvozno-izvozne kvote, nezvanicne dozvole za sverc u Milosevicevo doba ili donosenje antimonopolskog zakona tek 2008. u post-milosevicevskom periodu) odnosa vlasti i kapitalista - sto donosi politicki (navala novog clanstva u pobednicku stranku, prodaja drzavnih sluzbi stranackim finansijerima i aktivistima), ratni (ratni profiteri) i privredni plen (npr. pranje novca od trgovine drogom i oruzjem) - a ne na osnovu racionalne i miroljubive privredne delatnosti. Politicki kapitalizam zaprecava razvoj trzisnome posredstvom politicki motivisanih i nepredvidljivih nameta preduzetnicima, te racunicom da je veza s politicarima odnosno zadovoljenje njihovih potreba unosnija od usmerenosti ka trzistu odnosno zadovoljenja potreba potrosaca. Kapitalizam u kasnoj Rimskoj republici najvise se priblizava idealnom tipu politickog kapitalizma (Love, 1991: 3, 34-35, 37, 39, 141, 146-147, 149-150, 168, 202, 236), ali to vazi i za danasnji periferijski kapitalizam uopste, pa i za Srbiju. Naposletku, mnoge crte americkog drustva odgovaraju politickom kapitalizmu (od robovlasnistva u proslosti, preko lobiranja u Kongresu, patronazno-klijentelistickih odnosa u politici i diplomatiji, finansiranja kandidata za najvise politicke funkcije, do veza krupnog kapitala, imperijalne ekspanzije i politike).

37 Uistinu, do 2000. bilo je privatizovano manje od 10% drustvenog kapitala (Lazic, 2011: 207, cit. pr. Begovic et all, 2000: 12). Mira Bogdanovic, meðutim, pomenute cinjenice smatra kljucnim za osporavanje leve ideologije SPS-u: "Antikapitalizam SPS je lazan jer je egoistican: to je sloboda i kapitalizam za sebe i svoje, kao sto je uostalom i socijalizam SPS lazan jer predstavlja tek autoritarnu jednaku raspodelu bede na ogromnu vecinu ostalih" (Bogdanovic, 1998: 15). Moze se primetiti da, ako je, usled navedenog razloga, socijalizam SPS-a bio lazan, onda je to bio i socijalizam vecine real-socijalistickih rezima u XX veku.

38 Danas je taj procenat jos manji, pa je tek trecina graðana Srbije kadra da prepozna svoju desnicarsku odnosno levicarsku usmerenost (Stojiljkovic, Mladenovic, 2014: 9). Razlog tome treba traziti u cinjenici da su sve stranke patronaznog tipa, te u nepostojanju leve politicke stranke u Srbiji.

39 Ruku na srce, ovo je, uz sve nacionalne osobenosti, bio evropski post-socijalisticki proces.

40 Ovaj odeljak oslanja se na ranije objavljen clanak u kojem su stranke klasifikovane na osnovu njihovih partijskih programa i idejno-politicke profilisanosti njihovih pristalica (Bakic, 2006b). Ovde se u obzir uzimaju i posledice njihovog prakticno-politickog delanja dok su na vlasti.

41 Aleksandar Molnar je, pak, predlozio kriterij odnosa prema socijalistickom rezimu (koji je formalno uporedio sa starim staleskim rezimom predrevolucionarne Francuske) i prema 'demokratski' "osvemocenoj vlasti". Ishod primene ovakvog kriterija, takoðe, tesko moze zadovoljiti, jer za ovog autora je JUL "ekstremno desnicarska partija", a SPS "nesto umerenija desnicarska partija", dok su "preostale dve desnicarske partije u Srbiji" Demokratska partija Kosova Ibrahima Rugove i SRS. Naposletku, levicarskom je oznacena prokapitalisticka koalicija Zajedno (SPO, DS i GSS) (Molnar, 1998: 77-78).

42 Osnovna vrednost u tadasnjem programu bila je sloboda, dok su jednakost i socijalna pravda imale drugorazrednu ulogu (Bakic, 2006b), a tako je i danas (Vreme je za novi program, http://www.ds.org.rs/dokumenti/ds-program.pdf., pristupljeno 25. IV 2014).

43 Jedan od razloga pometnje u ideolosko-politickom prosuðivanju graðana Srbije tokom 1990-ih bio je upravo u cinjenici da je odnos prema nacionalizmu (etnickoj istovrsnosti), a ne prema kapitalizmu (socijalnoj jednakosti), postao osnovna osa ideoloskog prosuðivanja necijeg ideolosko-politickog polozaja, cemu je znacajno doprinela pomenuta ideoloska nepostojanost SPS-a. Problem je, meðutim, kada istrazivaci politike u Srbiji slede stranke i javnost u njihovim nedoslednostima umesto da se drze relativno postojanih teorijskih kriterija.

44 Ovde treba dodati i levo liberalnu stranku Rasima Ljajica SDPS, u cijem programu i prakticnom delanju se, uprkos insistiranju na jednakosti, socijalnoj pravdi, solidarnosti i drzavnom intervencionizmu, izricito navodi da SDPS ne namerava da odstupi od "osnovnog modela kapitalistickog privreðivanja" (Program SDPS, http://www.sdpsrbije.org.rs/programsocijaldemokratske-partije-srbije/, pristupljeno 25. IV 2014).

45 Nestao sa politicke scene (jedan deo voðstva i clanstva otisao je u DS, a drugi u LDP).

46 Aleksandar Vucic je u predizbornoj kampanji 2014. porucivao: "Moramo pobediti da ne bi vladali tajkuni" (Politika, 13. III 2014).

47 Nacionalna stedionica, SIEPA, Fidelinka itd.

References

Literatura

Aldrich, John, H. (1983). "Left and Right: The Topography of Political Perceptions. By J. A. Laponce" (Review Article). Journal of Politics, Vol. 45/ No. 4, pp. 1044-1045.

Bacevic, Ljiljana (1994). "Izborna opredeljenja - medijska naspram psiholoske i socioloske uslovljenosti", Socioloski pregled, Vol. 28/No. 1, str. 3-13.

Bakic, Jovo (2013). "Populizam ili demagogija u politickom zivotu Srbije?" U: (ur) Mladen Lazic i Slobodan Cvejic Promene osnovnih struktura drustva Srbije u periodu ubrzane transformacije, Beograd: ISIFF i Cigoja.

Bakic, Jovo (2011). Jugoslavija: razaranje i njegovi tumaci. Beograd: Sluzbeni glasnik i Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu.

Bakic, Jovo (2007). "Radikalne ideolosko-politicke krajnosti savremene Srbije". Hereticus, Vol. V / No. 2, pp. 31-66.

Bakic, Jovo (2006a). "Teorijsko-istrazivacki pristupi etnickoj vezanosti (ethnicity), nacionalizmu i naciji", Sociologija, Vol. XLVIII/No. 3, str. 231-264.

Bakic, Jovo (2006b). "Politicke stranke umerene i krajnje desnice u Srbiji". Nova srpska politicka misao, Vol. 11/No. 1-4, str. 21-43.

Begovic, Boris, Zivkovic, Bosko, Mijatovic, Bosko (2000). Novi model privatizacije u Srbiji. Beograd: CLDS.

Bobbio, Norberto (1996). Left and Right: The Significance of a Political Distinction. Chicago & Cambridge: The University of Chicago Press & Polity Press.

Bogdanovic, Mira (1998). "Levica u Evropi: smisao i perspektive s osvrtom na Srbiju". Nova srpska politicka misao, Vol. V/No. 1, str. 7-15.

Bogdanovic, Mira (1997). "Prilog polemici o levici". Sociologija, Vol. XXXIX/No. 2, str. 297-313.

Bolcic, Silvano (1994). Tegobe prelaza u preduzetnicko drustvo - sociologija tranzicije u Srbiji pocetkom devedesetih. Beograd: ISIFF.

Brankovic, Srbobran (2003). "Levica i desnica u Srbiji", http://www.srbobranbrankovic.com/?page_id=181, pristupljeno 17. IV 2014.

Brankovic, Srbobran (1998). "Ideologija i demagogija". Nova srpska politicka misao, Vol. V/No. 1, str. 16-19.

Brankovic, Srbobran (1996). "Jos jednom o pitanju levice i desnice u politickom prostoru Srbije". Sociologija, V. XXXVIII/No. 2, str. 315-326.

Brankovic, Srbobran (1995). "Metodoloski pseudorigorizam ili nepodnosljiva lakoca teoretisanja". Sociologija, V. XXXVII/No. 2, str. 203-206.

Brankovic, Srbobran (1993). "Levica i desnica u politickom prostoru Srbije". Sociologija, V. XXXV/No. 3, str. 419-424.

Butler, David, Stokes, Donald (1969). Political Change in Britain: Forces shaping electoral choice. London: Macmillan.

Collins, Randall (2012). "The Sociological Eye: Writings by the Sociologist Randall Collins", http://sociological-eye.blogspot.com/2012/10/material-interestsare-ambiguous_770.html, pristupljeno 26. II 2014.

Corbetta, Piergiorgio, Cavazza, Nicoletta, Roccato, Michele (2009). "Between ideology and social representations: Four theses plus (a new) one on the relevance and the meaning of the political left and right". European Journal of Political Research, vol. 48/No. 5, 622-641.

Crapez, Marc (1998). "De quand date le clivage gauche/droite en France ? " Revue Française de Science Politique, 48: 42-75.

Cvejic, Slobodan (2006). Korak u mestu: drustvena pokretljivost u Srbiji u procesu post-socijalisticke transformacije. Beograd: ISIFF.

De Vries, Catherine E., Hakhverdian, Armèn, Lancee, Bram, (2011). "The Dynamics of Voters' Left/Right Identification: The Role of Economic and Cultural Attitudes." Paper Prepared for the ECPR General Conference.

Foner, Eric (1998). The Story of American Freedom. New York&London: W.W. Norton.

Fuchs, D., & Klingemann, H. D. (1989). "The left-right schema." In M. K. Jennings & J. W. Van Deth (Eds.), Continuities in political action: A longitudinal study of political orientations in three western democracies. Berlin: Walter de Gruyter.

Ðurkovic, Misa (1998). "Levo-desno-centar". Nova srpska politicka misao, Vol. V/No. 1, str. 44-48.

Giddens, Anthony (1994). Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics. Stanford: Stanford University Press.

Granet, Marcel (2004). "La droite et la gauche en Chine", u: Trois études sociologiques sur la Chine, http://classiques.uqac.ca/classiques/granet_marcel/A09_remarques_sur_le_taoisme/trois_etudes_sociologiques.pdf, pristupljeno 24. VII 2014.

Gunther, R., & Montero, J. R. (2001). "The anchors of partisanship: A comparative analysis of voting behavior in four southern European countries." In P. N. Diamandouros & R. Gunther (Eds.), Parties, politics, and democracy in new southern Europe. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

Hofstadter, Richard (1960). The American Political Tradition: And the Men Who Made It. New York: Vintage Books.

Ignazi, Piero (2006). Extreme Right Parties in Western Europe. Oxford/New York: Oxford University Press.

Ilic, Vladimir (1998). "Empirizam", u: Oblici kritike socijalizma. Zrenjanin: GNB "Zarko Zrenjanin, str. 55-97.

Ilic, Vladimir (1995a). "Desnica u danasnjoj Srbiji". Srpska politicka misao, Vol. 2/No. 4, str. 89-100.

Ilic, Vladimir (1995b). "Prilog raspravi o politickoj levici i desnici". Sociologija, Vol. XXXVII/No. 3, str. 399-405.

Ilic, Vladimir (1995c). "Neki pojmovni problemi u nasoj sociologiji politike". Sociologija, Vol. XXXVII/No. 1, str. 61-70.

Inglehart, R. (1985). "New perspectives on value change: Response to Lafferty and Knutsen, Savage, and Böltken and Jagodzinski". Comparative Political Studies, 17(4), 485-532.

Ivaldi, Gilles (2012). "The Successful Welfare-Chauvinist Party? The Front Nacional in the 2012 elections in France", European Sociological Association's Research Network on Political Sociology, http://halshs.archives-ouvertes.fr/ docs/00/76/54/28/PDF/Paper_Ivaldi_ESA_RN32_Milano_2012.pdf, pristupljeno 4. V 2014.

Kitschelt, Herbert (1995). The Radical Right in Western Europe: A Comparative Analysis. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Klingemann, H. D., Volkens, A., Bara, J. L., Budge, I., & McDonald, M. D. (2006). Mapping policy preferences II. Estimates for parties, electors, and governments in Eastern Europe, European Union, and OECD 1990-2003. Oxford: Oxford University Press.

Klingemann, Hans-Dieter (1995). "Party Positions and Voter Orientations", in Klingemann, H-D. and Fuchs, D. (eds.) Citizens and the State. Oxford: Oxford University Press, 183-205.

Knezevic, Milos (1998). "Politicki krticnjak tegobnog pluralizma". Nova srpska politicka misao, Vol. V/No. 1, str. 49-68.

Kroh, Martin (2005). "Surveying the Left-Right Dimension: The Choice of a Response Format", DIW Berlin - German Institute for Economic Research Socio-Economic Panel Study (SOEP), http://www.diw.de/documents/ publikationen/73/diw_01.c.43287.de/dp491.pdf, pristupljeno 20. IV 2014.

Kuljic, Todor (2013). Anatomija desnice: Izbor iz publicistickih radova 1978-2013. Beograd: Cigoja.

Kuljic, Todor (1983). Teorije o totalitarizmu. Beograd: IIC.

Laponce, Jean (1981). Left and Right: The Topography of Political Perceptions. Toronto: University of Toronto Press.

Lazic, Mladen (2011). Cekajuci kapitalizam: nastanak novih klasnih odnosa u Srbiji. Beograd: Sluzbeni glasnik.

Lewis, Johnson, Jone (2015). "International Woman Suffrage Timeline: Winning the Vote for Women Around the World", http://womenshistory.about.com/ od/suffrage/a/intl_timeline.htm, pristupljeno 16. II 2015.

Love, John, R. (1991). Antiquity and Capitalism: Max Weber and the sociological foundations of Roman civilization. London & New York: Routledge.

Luks, Stiven (2006). "Levica i desnica - velika dihotomija dvadesetog veka". Republika, Vol. XVIII, str. 372-373.

Lytton, Ursula (1989). "Aspects of Dual Symbolic Classification: Right and Left in a Japanese Kyu-Dojo". Asian Folklore Studies, Vol. 48, pp. 277-291.

Mihailovic, Srecko (2006). "Levica i desnica u Srbiji", u: (ur.) Zoran Lutovac, Politicke stranke i biraci u drzavama bivse Jugoslavije, Beograd: Friedrich Ebert Schtiftung i IDN.

Mihailovic, Srecko, Stojiljkovic Zoran, Vukovic Ðorðe, Paunovic Zarko,Mojsilovic Milos i Ivkovic Marko (2005). Politicke podele Srbije u kontekstu civilnog drustva (elektronska verzija). Beograd: CESID. (http://www.cesid.org/ programi/istrazivanja/index.jsp)

Mihailovic, Srecko (1996). "Stranacki identitet i izborne orijentacije graðana Jugoslavije". Gledista. Vol. XXXVII/ No. 1-2, str. 69-89.

Miladinovic, Slobodan (1998). "O relativnosti pojmova: levica i desnica". Nova srpska politicka misao, Vol. V/No. 1, str. 69-72.

Milic, Vojin (1970). "Burzoaski konzervatizam u savremenoj socioloskoj teoriji". Filosofija, V. 14/ No. 2-3.

Molnar, Aleksandar (1998). "Istorija pojmova i srpski slucaj". Nova srpska politicka misao, V. V/No. 1, str. 73-78.

Pasquino, Gianfranco (2005). "The political science of Giovanni Sartori". European Political Science, 4, 33-41. doi:10.1057/palgrave.eps.2210003, http://www.palgrave-journals.com/eps/journal/v4/n1/full/2210003a.html, pristupljeno 24. II 2014).

Pavicevic, Ðorðe (2014). "Leva skretanja", u: (ur.) Zoran Stojiljkovic, Socijaldemokratska levica u Srbiji, FES i Centar za demokratiju FPN, 2014.

Przeworski, Adam (1985). Capitalism and Social Democracy. Cambridge: Cambridge University Press.

Ruzica, Miroslav (2014). "Kriza i mogucnost obnove evropske socijaldemokratije", u: (ur.) Zoran Stojiljkovic, Socijaldemokratska levica u Srbiji, FES i Centar za demokratiju FPN, 2014.

Samardzic, Slobodan (1998). "Levica i desnica kao politicki surogati". Nova srpska politicka misao, Vol. V/No. 1. str. 79-85.

Sartori, Giovanni (1982). Teoria dei partiti e caso italiano. Milano: Sugarco.

Sartori, Giovanni (1976). Parties and Party Systems. Cambridge: Cambridge University Press.

Schorske, Carl, E. (1955). German Social Democracy 1905-1917: The Development of the Great Schism. Cambridge: Harvard University Press.

Stojiljkovic, Zoran, Mladenovic, Ivica (2014). "(Nedostajuca) socijaldemokratska levica u Srbiji: postizborna analiza." U: (ur.) Zoran Stojiljkovic, Socijaldemokratska levica u Srbiji, FES i Centar za demokratiju FPN, 2014.

Stojiljkovic, Zoran (2011). "Politicke familije u Evropskom parlamentu", u: Stojiljkovic, Zoran, Bobic, Maja, Dragojlovic, Natasa, Pilipovic, Gordana, Stojiljkovic, Ana. Politicke grupacije u Evropi. Beograd: Fondacija Konrad Adenauer i Evropski pokret u Srbiji, str. 101-254.

Stojiljkovic, Zoran (2006). "Socijalni rascepi i linije politickih podela u Srbiji", u: (ur.) Zoran Lutovac, Politicke stranke i biraci u drzavama bivse Jugoslavije, Beograd: Friedrich Ebert Schtiftung i IDN.

Tadic, Ljubomir (1996). Nauka o politici. Beograd: BIGZ.

Tadic, Ljubomir (1972). Tradicija i revolucija. Beograd: SKZ.

Van der Eijk, C., Schmitt, H. and Binder, T. (2005) "Left-Right Orientations and Party Choice", in J. Thomassen (ed.) The European Voter A Comparative Study of Modern Democracies (Oxford: Oxford University Press/ECPR).

Veber, Maks (1998). Duhovni rad kao poziv. Sremski Karlovci/Novi Sad: Izdavacka knjizarnica Zorana Stojanovica.

Veber, Maks (1976). Privreda i drustvo (2. tom). Beograd: Prosveta.

Vuletic, Vladimir (2014). "Sta je danas levica?" U: (ur.) Zoran Stojiljkovic, Socijaldemokratska levica u Srbiji, FES i Centar za demokratiju FPN, 2014.

Wallerstein, Immanuel (1990). Kapitalizam: istorijski sistem. Titograd: CID.

Weber, Wiebke (2011). "Testing for measurement equivalence of individuals' left-right orientation". Survey Research Methods, Vol. 5/No. 1, pp. 1-10.

Weber, Wiebke, Saris, Willem (2010). "The relationship between issues and individuals' left-right orientation." RECSM Working Paper 15.

White, Jonathan (2012). "Community, transnationalism, and the Left-Right metaphor". European Journal of Social Theory, Vol. 15/No. 2, pp. 197-219.

White, Jonathan (2010). "Left, Right and Beyond: the Pragmatics of Political Mapping". LSE 'Europe in Question' Discussion Paper Series, No. 24, http:// www.lse.ac.uk/europeanInstitute/LEQS/LEQSPaper24.pdf, pristupljeno 17. IV 2014.

Zuell, Cornelia, Scholz, Eva (2012). "Item non-response in open-ended questions: Who does not answer on the meaning of left and right?" Social Science Research 41(6):1415-28.

Zupanov, Josip (1983). Marginalije o drustvenoj krizi. Zagreb: Globus.