Kimlik Gelisimi ve Kimlik Biçimlenmesi: Kuramsal Bir Degerlendirme/Identity Development and Identity Formation: A Theoretical Assessment

Headnote

ÖZET

Insan yasam?nda degisimlerin yogun olarak yasand?g? dönemlerden biri olan ergenligin temel görevinin kimlik gelisimi oldugu ileri sürülmektedir. Son y?llardaki gelisim psikolojisi çal?smalar?, kimlik gelisiminin ergenlikte baslamas?na kars?n, yetiskinlige geçis y?llar?nda yogunlast?g?n? önermektedir. Bu yaz?da, kimlik konusu kuramsal olarak ve deneysel çal?smalar baglam?nda ayr?nt?l? olarak ele al?nm?st?r. Literatürde, kimlik konusunda birkaç temel kuram?n yan?nda oldukça farkl? aç?klamalar ve modeller dikkati çekmektedir. Kimlik konusuyla ilgili arast?rmalar?n da diger psikososyal çal?sma konular?na göre daha fazla oldugu söylenebilir. Bu yaz?da kimlikle ilgili temel aç?klamalar? yapan kuramlarla (Erikson, Marcia, Berzonsky, Waterman gibi), içerisinde kimlige deginen kuramlara (Blos, Arnett, Kegan gibi) yer verilmistir. Kimlikle ilgili kuramlar kimlik kesfi, kimlik statüleri ve kimlik stilleri ana basl?klar?nda alt?nda ele al?nm?st?r. Türkiye'deki kimlik çal?smalar?na bak?ld?g?nda neredeyse tüm çal?smalar?n kimlik statüleri ile ilgilidir. Kimlik gelisimi konusunda Türkiye'de yap?lacak çal?smalarda, yeni kuramlar?n ve yönelimlerin dikkate al?nmas? gerekli görünmektedir.

Anahtar Sözcükler: kimlik, yetiskinlige geçis, kimlik biçimlenmesi, ergenlik

ABSTRACT

Basic function of adolescence -one of the human life periods when physical and mental changes are experienced most heavily- is suggested to be identity development. Recent developmental psychology studies hypothesized that identity development starts during adolescence but intensifies during transition to adulthood. This study addresses identity concept, in detail, from a theoretical point of view and in the scope of empirical studies. Literature offers quite different explanations and models as well as a few basic theories in this framework. The number of studies on identity subject is higher than the number of studies on other psycho-social study subjects. This study presents the theories offering basic explanations about identity (such as the works of Erikson, Marcia, Berzonsky, Waterman) and the theories referring to identity (such as the works of Blos, Arnett, Kegan). Theories related to identity are addressed under the titles of identity exploration, identity status and identity styles. Almost all of the identity studies conducted in Turkey focused on identity status. In this context, new theories and tendencies may be taken into consideration in the studies to be made in Turkey on identity development.

Keywords: identity, transition to adulthood, identity formation, adolescence

Insanlar yasamlar? boyunca sürekli olarak degisir ve gelisirler. Bu degisimlerin yogun olarak yasand?g? dönemlerden biri de ergenlik dönemidir. Ergenlik döneminin ortalama 10-18 yas aras?nda oldugu ve erken, orta ve ileri ergenlik olmak üzere üç alt evreden olustugu öne sürülmektedir.[1] Erikson'a [2] göre ergenlikte kazan?lmas? gereken temel özellik kimlik gelisimidir. Kimlik, farkl? alanlarda farkl? sekillerde tan?mlanan kavramlardan biridir. Kimlik kavram?n?n tan?m?nda ortak bir noktada bulusulamamas?n?n nedeni kavram?n fiziksel, bilissel ve toplumsal ögeleri içeriyor olmas?d?r. Erikson [2] kimlik kavram?n? aç?klarken bazen bir duyguya, bazen de psikolojik bir yap?ya isaret etmekte ve kimlik olusum sürecini bilinç ve bilinç-d?s? mekanizmalar?n bilesimi olarak aç?klamaktad?r. Marcia'ya göre kimlik, bireyin dürtülerinin, inançlar?n?n ve kisisel geçmisinin dinamik bir örgütlenmesinden olusmaktad?r.[3] Kimlik literatürde en genel anlam?yla, bireyin "ben kimim?" sorusuna verdigi yan?t olarak tan?mlanmaktad?r.

Bu çal?smada insan gelisiminde önemli bir dönem olan ergenlikte baslayan, yasam?n diger dönemlerini de etkileyen, genis bir yelpazede ele al?nan ve günümüzde önemi gittikçe artan kimlik konusu, Türkçe literatürde bu konudaki eksikligin farkedilmesinden dolay? çok boyutlu olarak ele al?nm?st?r.

Kimlik ile ?lgili Tan?mlamalar

Literatürde kimlik gelisimi kavram?, kimlik kesfi kavram?yla ayn? anlamda kullan?lmaktad?r ve bu kavramlar karmas?k ve çok yönlüdür. Erikson, kimlik kesfi konusunda ergenin ask, is ve dünya görüsü olmak üzere üç temel alanda denemelerde bulundugunu ve bu denemelerin kimlik kesfi sürecinin motoru oldugunu ifade etmistir. Erikson, kimlik kesfinin yönü ve zamanlamas? olmak üzere kimlik kesfinin iki bilesenine dikkat çeker. Kimlik kesfinin yönü ile kimligin zaman içindeki degisiminin hangi sekillerde görüldügü ve ne yönde gelistigi; zamanlamas?yla da, kimligin ilk kez bask?n bir ugras? alan? olarak belirlenmesi kastedilmektedir.[3] Arnett [4], Erikson gibi kimlik kesfi konusuna egilmis; ancak Erikson'dan farkl? olarak kimlik kesfi sürecinin ergenligin sonunda bitmedigini, ergenin is, ask ve dünya görüsü olmak üzere üç temel alanda denemelerde bulundugunu ve bu denemelerin "beliren yetiskinlik (emerging adulthood)" döneminde yogunluk kazand?g?n? ifade etmistir.

Marcia, kimlik statüleri kavram?n? önermistir ve adanm?sl?k/içsel yat?r?m (commitment) ve kesif (exploration) boyutlar?n?n varl?k ya da yokluguna göre kimlik statüleri tan?mlam?st?r. Baska bir deyisle, Marcia için kimlik kesfi belli bir statü ile sonlanmakta ve statüler aras?nda da geçisler olabilmektedir. Marcia dag?n?k kimlik, ipotekli kimlik, basar?l? kimlik ve morotoryum olmak üzere dört kimlik statüsü öne sürmüstür.[3] K?saca ifade etmek gerekirse; dag?n?k kimlik (düsük kesif, düsük baglanma) kimlik konular? ile ilgilenmemeyi; ipotekli kimlik (düsük kesif, yüksek baglanma) kimlik biçimlenmesinde kat?l?g? ve mevcut yap?ya uymay?; moratoryum (yüksek kesif, düsük baglanma) benlik için güçlü bir aray?s?; basar?l? kimlik (yüksek kesif, yüksek baglanma) farkl? parçalar? içeren tutarl? bir kimlik olusturmay? temsil etmektedir. Basar?l? kimlik ve dag?n?k kimlik Erikson'un kimlige kars? kimlik kargasas?n? temsil etmektedir. Kelly'nin "bir bilim adam? olarak kisi" bak?s aç?s?na dayanarak, kimlik islemleme yönelimi kisinin kimlikle ilgili konular? ve ikilemleri yorumlama biçimlerini temsil etmektedir.

Kimlik gelisiminde bilissel ögeleri de dikkate alan Berzonsky, kimlik konusunda yeni bir yaklas?m olan kimlik stilleri kavram?n? önermistir. Berzonsky bilgi yönelimli, norm yönelimli ve kaç?nma yönelimli olmak üzere üç tür kimlik stili önermistir.[5] Bilgi yönelimli bireylerin birçok alternatifi dikkate al?d?g?; norm yönelimli bireylerin toplumun ve ailenin beklentilerine uyma egilimi gösterdikleri ve son olarak kaç?nma yönelimli bireylerin ise kimlikle ilgili kararlardan kaç?nmay? tercih ettikleri vurgulanmaktad?r.[5]

Kimlik biçimlenmesi (Identity formation) kavram?, kimligin zaman içinde çesitli degiskenlerden etkilenerek sekillenme sürecine isaret eden bir kavramd?r. Bu baglamda, kimligin zaman içinde üç sekilde biçimlendigi vurgulanmaktad?r.[ 6] Bunlardan birincisi kesif/esnek baglanmad?r ve farkl? parçalar? içeren tutarl? bir kimlik olusturmak anlam?na gelmektedir. ?kincisi ipotek/ uymad?r ve kimlik biçimlenmesinde kat?l?g? ve baskalar?na uymay? içermektedir. Sonuncusu ise kaç?nmad?r. Kaç?nma, kimlik için güçlü bir aray?s olmas?na kars?n, kimlik konular? ile ilgilenmemeyi içermektedir.

Kimlikle ilgili literatür incelendiginde, kimlik konusunda birkaç temel kuram?n yan?nda oldukça farkl? modellerin dikkati çektigi görülmektedir. Kim lik konusuyla ilgili arast?rmalar?n da diger psikososyal çal?sma konular?na göre oldukça fazla oldugu söylenebilir. Bununla birlikte, kimlikle ilgili tüm aç?klamalar?n, asl?nda bir sekilde Erikson'un aç?klamalar?n? temel ald?g? ve Erikson'un aç?klamalar?na gönderme yapt?g? da söylenebilir. Bu yaz?da kimlikle ilgili temel aç?klamalar? yapan kuramlarla (Erikson, Marcia, Berzonsky, Waterman, Kunnen ve Bosma), içerisinde kimlige deginen kuramlara (Blos, Arnett, Kegan, Grotevant, Kerperman gibi) yer verilmistir. Kimlikle ilgili kuramlar kimlik kesfi, kimlik statüleri ve kimlik stilleri ana basl?klar?nda alt?nda ele al?nm?st?r. Bu kuramlar?n bu alanlardan sadece birine iliskin aç?klama yapm?yor olmalar?na kars?n, ayn? kuramda bu alanlardan birine diger alanlara oranla daha fazla yer verildigi görülmektedir.

Kimlik Kesfi ile ?lgili Kuramlar

Erikson'un Psikososyal Gelisim Kuram?nda Kimlik Kesfi

Erikson, Freud'un psikanaliz kuram?n?n kavramlar?n? temel alarak sekiz evreli bir psikososyal gelisim kuram? önermistir.[2] Erikson'un kuram?n?n toplumsal ögeler ve yasam?n tüm dönemlerini kapsamas?, bu kuram? diger psikanalitik kuramlardan ay?rmaktad?r. Psikososyal bak?s aç?s?na göre olgunlasma, bireye yeni yeterlilikler kazand?r?rken, ayn? zamanda yeni sorumluluklar da yükler. Olgunlasman?n her basamag?nda toplum çocugun gereksinimlerini kars?lar ve olgunlasmada anababan?n bak?m?, okul, toplumsal örgütler, meslekler ve degerler önemlidir. Psikososyal gelisimde çocuk, kendi yasam döngüsünü toplumsal yasam döngüsünün içinde bulur ve kültür çocugun gelisiminde önemli etkiye sahiptir.[7] Her kültür çocugun psikososyal gelisimini her yasa uygun sekilde yönlendirir, art?r?r ve bir kültür içerisinde degisimin zaman? konusunda görelilik gösterir.[2] Bu baglamda kimlik kesfi süreci, kendini ve toplumu kabul etmeyi içermektedir. Yasam?n her döneminde "ben kimim?" sorusu sorulmakla birlikte bu soru ergenlikte yogunluk kazanmaktad?r.[2] Bununla birlikte, kimligin bir dönemden digerine aktar?ld?g? ve önceki kimlik formunun sonrakini etkiledigi söylenebilir.

Erikson, psikososyal gelisim kuram?n? klinik gözlemlerine dayanarak ortaya atm?st?r.[2] Bu kuram, yasam?n tüm dönemlerini kapsad?g? için insan gelisiminde bugüne kadar öne sürülmüs olan en kapsaml? aç?klamad?r. Erikson'un psikososyal gelisim kuram? yasam boyunca gelisimin bilissel, duygusal ve toplumsal yönlerini dikkate alan, bunlar aras?nda baglant?lar kuran ve disiplinleraras? bir bak?s aç?s?na sahip bir kuramd?r. Erikson'a göre, birey çevreyle etkilesim içerisinde yasam boyunca gelisir. Erikson, bireyin gelisimini biyolojik degiskenler, toplumsal-çevresel etkiler ve ego süreci olarak belirtilen kisisel deneyimler olmak üzere üç degisken aras?ndaki iliski olarak görür.[2] Erikson'un kuram?nda temel kavramlar sunlard?r;

1. Asamal? olusum ilkesi (Epigenetic principle): Erikson'un gelisim kuram?n?n kavramlar?ndan ilki asamal? olusum ilkesidir. Asamal? olusum ilkesine göre birey önceden belirlenmis ad?mlarla, belli bir tasar?ma göre gelisir. Fetüs gibi, kisilik de zamanla gelisir ve olgunlas?r, bu yaklas?ma epigenetik ilke ad? verilmektedir. Erikson'a göre asamal? olusum ilkesi, "epi" üstünde "genetik" [genesis] ise ortaya ç?kma anlam?ndad?r. Bu yüzden, epigenetic [epigenesis] zaman ve mekan içerisinde bir parçan?n diger parça üzerinde gelismesi anlam?ndad?r. Erikson'un kuram?nda söz edilen temel tasar?m plan? evresel ve hiyerarsik bir gelisimi içermektedir. [2,3]

2. Psikososyal bunal?m: Erikson'un diger kavram? psikososyal bunal?md?r. Temel tasar?m plan?nda birey, sekiz evredeki kars?t çat?smalar? çözmek zorundad?r. Olgunlasma ve toplumsal beklentiler, çocugun ya da bireyin çözmesi gereken krizleri olusturur. Erikson, krizleri özerklige kars? utanç ve süphe gibi olumlu ve olumsuz sonuçlar?yla ele alm?st?r. Çözülemeyen krizlerle yasam boyu ugrasma söz konusudur. Her bir gelisim dönemi bir önceki üzerine kuruludur ve diger dönemleri etkiler.[2,3]

3. Bölge (zone), organ islev biçimi (organ mode): Bölge, organizman?n gelisim evresine uygun bedenin bir bölümünü temsil eder. Organ islev biçimi, gelisim evresine uygun beden bölgesinin davran?s?n? ve kisileraras? iliski örüntüsünü belirtir. Örnegin, yasam?n ilk dönemlerinde bebegin gelisimsel evresine uygun beden bölgesi ag?z ve bu bölgenin organ islev biçimi içe almad?r. Bu organ islev biçimi zamanla tüm beden bölgelerine yay?larak bir davran?s örüntüsüne dönüsür. Bebek yaln?zca ag?z yoluyla degil, gözleriyle de çevresini izler, hatta temel bir refleks olan yakalama refleksiyle de dokunma duyusunu kullanarak avucuna degen nesneyi yakalayarak içine alma isini yapar.

4. Toplumsal islev örüntüsü (social modality): Toplumsal islev örüntüsü, gelisim evresine uygun beden bölgesinin davran?s biçiminin ve kisileraras? iliski örüntüsünün belirlenmesidir. Bu evrenin toplumsal islev örüntüsü ise bebek ve bak?c?s? aras?ndaki alma verme iliskisinin niteligidir. Bu iliskisel nitelik sayesinde bebek toplumsal al?sveris anlam?ndaki ego yetilerini kazan?r.[2]

5. Ego kimligi: Ego kimligi, öznel bir deneyim ve dinamik bir gerçekliktir. Yasam?n ilk zamanlar?nda bebege bakan kisiyle bebek aras?nda alma verme niteliginde bir iliski vard?r. Bu iliski içerisinde bebek kendisiyle ilgili çesitli alg?lar olusturur. Bu da egosunun ilk tasar?mlar?n? ve ego kimliginin ilkel formlar?n? olusturur.[8]

6. Ego kimligi duygusu: Erikson, ego kimligi duygusunu kisisel ayn?l?k ve tarihsel süreklilik duygusu olarak tan?mlam?st?r.[2] Ego kimligi duygusu, bir bireyin yasam?n?n ilk evrelerinde ilkel ve henüz gelismemis olan, daha sonra yeni roller ve kosullarla yeniden biçimlenen kendi kimligine olan güveni ve buna iliskin bireyin kendilik alg?lamalar?n?n ayn?l?k ve sürekliligidir. Erikson'un tan?mlamas?nda kisinin içsel bütünlügünü deneyimlemesi, içsel ayn?l?k duygusunun zaman içerisinde süregitmesi ve toplumdaki önemli degerlerin deneyimlenmesi olmak üzere üç yap? kimlik duygusunun olusmas? için gereklidir.

7. Sosyal kimlik: Bireyin, sosyal alanla iletisimi sonucunda edindigi, baskalar?n?n gözünde ayn?l?k ve süreklilik duygusunu test etmesi ve gözlemesidir.[ 2]

8. Kisisel kimlik: Kisisel kimlik, insan?n geçmisi ve gelecegi ile ilgili beklentileri üzerine kurulan bir ayn?l?k ve süreklilik alg?s?d?r.[2] Erikson'un kisisel kimlik ve sosyal kimlik yap?lar? farkl? kavramlar olarak degil, ego kimliginin bilesenleri olarak ele al?nmaktad?r.

Psiko-Sosyal Gelisim Evreleri

Erikson, psikanalitik gelisim kuram?n?n temel kavramlar?n? alarak sekiz evreli bir gelisim kuram? olusturmustur. Psikanalitik gelisim kuram?n?n odak noktas? çocukluk yasant?lar? ve cinselliktir. Erikson ise, gelisim kuram?nda toplumsal ögelerden ve yasam?n tüm dönemlerinden söz etmektedir.[2] Erikson, her evreye özgü iki kars?t özellik tan?mlayarak, yasam? 8 evreye ay?rm?st?r. Her evrede özgül bir bunal?mdan geçerek, o evreye özgü bunal?m çözülmekte ve temel bir nitelik kazan?lmaktad?r. Her evrede iki kars?t benlik özelliligi bulunmaktad?r. Burada önemli olan, iki kars?t özelligin ne kadar olumlu yöne dogru gelistigidir. Psikososyal gelisim kuram?na göre, bir evrede yasanan çat?smalar, daha sonraki evrelerden birinde yeniden yasanarak as?labilmektedir.

Erikson, Freud gibi çocukluk gelisimine ag?rl?k vermektedir ve kuram?n ilk dört evresi büyük ölçüde Freud' un çocukluk evrelerinin genisletilmis biçimidir. Alt?nc?, yedinci ve sekizinci evreler ise, yetiskinlik ve yasl?l?kla ilgilidir. Bu yüzden, burada sadece beliren yetiskinlikle ilgili olan besinci evreden söz edilmektedir. Tablo 1'de Erikson'un sekiz evresine ait ortalama yasam evreleri, psikososyal gelisim evresi ve bunlara kars?l?k gelen kimlik duygusu sunulmaktad?r.

Tablo.1'de de görüldügü gibi Erikson ergenlik dönemini kimlik duygusuna kars? kimlik kar?s?kl?g? olarak tan?mlam?st?r. Bu dönemdeki kimlik duygusu ise "ben kimim?" sorusuyla aç?klanmaktad?r. Aç?klay?c? olmas? aç?s?ndan kuram?n ergenlik dönemini karakterize eden besinci evresinden söz etmekte yarar vard?r.

Kimlik Duygusuna kars?l?k Kimlik Kargasas?

Erikson'un psikososyal gelisim kuram?nda her evrede çözülmesi gereken çat?smalar vard?r. Ergenlik evresinde kimlik duygusuna kars? kimlik kargasas? (identity confusion) temel çat?smay? olusturur. Kimlik, Erikson'a göre ergenlik evresinde kazan?lmas? gereken temel özelliktir ve grup kimligi, mesleki kimlik, ulusal kimlik, kültürel kimlik, cinsel kimlik gibi statülerin bir bilesimidir. Erikson'a göre kimlik duygusu, bedeninde kendini evinde hissetme, nereye dogru gidiyor oldugunu bilme ve kendisi için önemli olan insanlar?n onu kabul ettigi duygusudur.[2] Erikson'a göre, kimlik gelisimi ne ergenlikle baslayan bir süreç, ne de ergenlikle biten bir süreçtir; tüm yasam boyunca gelisir ve degisir. Ergenlikte kimlikle ilgili kesif davran?s?n?n yogunlasmas?n?n; fiziksel görünüste meydana gelen degisiklikler, gelisen bilissel kapasite ve ergenligin is, evlilik ve gelecege yönelik önemli kararlar? alma zaman? olmas? olmak üzere üç nedeni vard?r.

Ergenlik döneminde bireyler bilissel, bedensel ve psikolojik degisimler sonucunda toplumun beklentileri ile kars? kars?ya kal?rlar. Bir yandan çocukluk özdesimlerinin ve kendilik alg?lamalar?n?n sürdürülmesi ve var olan dengeyi sürdürme çabalar?, öte yandan toplumsal beklentiler, ergendeki degisimi zorunlu k?lmaktad?r. Bu durumda ergen kendi kimligini yeniden tan?mlayarak toplum içinde yer edinmek zorunda kal?r. Böylece kimlik bunal?m? (identity crisis) ortaya ç?kar. Ergenlik döneminde ergenlerin yasad?g? kimlik bunal?m?, bir sonraki evreye olumlu geçis saglayan kimlik duygusunun kazan?lmas?yla sonuçlanabilir. Kimlik bunal?m? ayr?ca ask?ya alma (psychosocial moratorium), kimlik dag?n?kl?g? (identity diffusion) ya da olumsuz/ters kimlik (negative identity) ile sonuçlanabilir. Ask?ya alma gencin yetiskin sorumluluklar?n? almaya geçiste bir tür haz?rlanma ve zaman kazanma dönemidir. Erikson'a göre toplum, ergenlere ask?ya alma dönemini bilinçli olarak verir. Ergen bu dönmede kesinlesmis baglanmalar yapmadan önce, çesitli olas?l?klar? dener. Erikson'a göre ask?ya alma, henüz sorumluluk almaya haz?r olmayan kisiye tan?nan ve toplum taraf?ndan kisiye sunulan bir erteleme dönemidir.[2]

Ergen seçenekleri deneyimleme sürecinde toplum taraf?ndan engellemelerle kars?las?rsa kimlik kargasas? yasayabilir. Kimlik kargasas?, genç insan?n çesitli roller ve yasant?lar aras?nda bütünlestirme yapamamas?, egoya aktar?lan yogun bilgileri örgütleyememesi sonucunda ortaya ç?kar. Kimlik kargasas? durumunda bireylerde kümelesme ve bu kümelerin norm ve kurallar?na s?k? s?k?ya baglanma egilimi ortaya ç?kabilmektedir. Kimlik duygusunun kazan?lmas? belirli bir çabay? gerektirir. Ergenin farkl? rolleri ve yasant?lar? bütünlestirememesi, d?sar?dan gelen bilgileri örgütleyememesi sonucunda baz? klinik belirtiler ortaya ç?kabilir. Bu durumun daha da ag?rlasmas? kimlik kargasas? durumunu ortaya ç?kar?r.[2]

Ergenlikte kimlik bunal?m?n?n neden oldugu baska bir sonuç ise ters kimliktir. Ters kimlik statüsündeki ergenler toplumun ondan bekledigi rollere kars? gelerek as?r? uç (marjinal) rolleri ve davran?slar? benimser. Erikson'a göre, kimlik gelisimini olumlu ve kabul gören bir ortamda tamamlamayan ergenler, hiçbir sey olmamak yerine, babas? polis olan bir k?z?n kanunlar? çigneyen biri olmas? ya da basar?l? bir ailenin k?z?n?n okula gitmeyi reddetmesi örneklerindeki gibi istenmedik ya da toplumun kabul etmedigi bir seçenege yönelebilirler.[ 2, 6]

Erikson, çocuklar?n dogrudan gözlenmesi, kültürler aras? kars?last?rmalar ve psiko-tarihçe yöntemi olmak üzere çal?smas?nda üç yöntem kullanm?st?r. Miller'a göre, Erikson'un kuram? baz? temel kuramlara dayanmaktad?r.[7] Bunlardan ilki Darwin'in evrimsel modelidir. Darwin, toplumsal kurumlar?n, türlerin fiziksel ve psikolojik olarak yasamda kalmalar?na yard?mc? oldugunu savunur. ?kinci kuram olan tarihsel diyalektik modeli ise kars?t güçlerin çat?s mas?n?n gelisim dönemlerine yans?d?g?n? savunmaktad?r. Bu baglamda Erikson, çocugun davran?s?n?n geçmis ve simdiki tarihsel süreci ile kültürün tarihsel sürecinden etkilendigini ve toplumun farkl? kesimlerinde insan davran?s?n?n toplumdan etkilendigini dile getirmistir.

Erikson'un kuram? psikososyal gelisimi aç?klayan en iyi kuramlardan bir tanesi olmas?na kars?n, baz? alanlarda elestirilmistir.[7] Erikson'un kuram?n?n zay?f yanlar?ndan biri kuram?n gözlemlerden ampirik anlamdaki genellestirmelerden ve soyut kuramsal aç?klamalardan uzak olmas?d?r. Ayr?ca Erikson, çocugun bir dönemden digerine nas?l geçtigine iliskin detayl? bilgi sunmamaktad?r. Ayr?ca, Erikson, kuram?nda nadir olarak belirli yas dilimleri üzerinde durarak aç?klamalarda bulunmustur. Erikson, sekiz psikososyal bunal?m?n içsel-biyolojik ve kültürel-sosyolojik güçlerle birlikte belirlenmesini vurgulayan ilk yazarlardan biridir; ancak organizman?n neden evreden evreye geçerek gelistigini aç?klamakta yeterince basar?l? olamam?st?r. Ek olarak, yetiskin gelisimini boylamsal yaklas?mla ele alan arast?rmac?lar, Erikson'un çizdigi gelisim tablosunun yaln?zca bireyciligin egemen oldugu ve bireysel rollerin toplum taraf?ndan s?k?ca denetlenmedigi kültürlerde geçerli oldugunu düsünmektedirler. Bu elestirilere kars?n, Erikson'un kuram? psikososyal gelisimi en iyi aç?klayan kuramlardan biridir; ergenligi anlamak konusunda en önemli kuramlardan biri olmustur. Sonraki kuramlar?n ya da modellerin bir sekilde Erikson'un aç?klamalar?na degindigi de söylenebilir. Bu kuramlardan biri de Arnett'in beliren yetiskinlik (emerging adulthood) kuram?d?r.[4]

Arnett'in Beliren Yetiskinlik (Emerging Adulthood) Kuram?nda Kimlik Kesfi

Arnett taraf?ndan ortaya at?lan bu kuram, yetiskinlige geçis sürecini aç?klayan bir kuram olmas?na kars?n, sadece ergenlik sonundan [18-19 yas] otuzlu yaslar?n bas?na kadar olan dönemi ele almakta; ergenlige ve genç yetiskinlige göndermeler yapmaktad?r. Beliren yetiskinligin, ergenlik ve genç yetiskinlik aras?nda kendine özgü özellikleri olan ve hem ergenlikten, hem de genç yetiskinlikten farkl? bir gelisim dönemi oldugu öne sürülmektedir. Bu dönem, kendisinden önce gelen ergenlikten ve kendisinden sonra gelen genç yetiskinlikten ask, is ve dünya görüsü olmak üzere kimlik kesfi konusunda üç temel boyutta farkl?lasmaktad?r.[4,9]

Erikson, yaklas?k elli y?l önce, kimlik kazanmaya kars? kimlik kargasas?n?n ergenlik döneminin temel sorunu oldugunu belirtmis ve bu görüs neredeyse tüm çevrelerce kabul görmüstür. Belki de bu nedenle, günümüze kadar olan zaman sürecinde kimlik üzerine yap?lan çal?smalar?n neredeyse tamam? ergenlik dönemine odaklanm?st?r. Bununla birlikte Erikson, sanayilesmis toplumlarda tipik olarak görülen "uzat?lm?s ergenlik" ve böyle toplumlarda genç insanlara sunulan "psikososyal moratoryum" kavramlar?n? ortaya atm?st?r. Arnett'e göre, Erikson genç yetiskinligi, toplumun baz? bölümlerinden farkl? ve toplum bask?s?ndan etkilenmeyen, bag?ms?z roller deneyen ve bunlar sayesinde bireylerin kendilerine toplumda uygun bir yer buldugu bir zaman dilimi olarak yorumlam?st?r.[2,4,9]

Günümüzde bu durum Erikson' un söz ettiginden çok daha genç insanlar için geçerlidir.[4] Eger ergenlik 10-18 yas aras? ise ve beliren yetiskinlik kabaca 18 yastan yirmili yaslar?n ortas?na kadar ise, kimlik aray?s? ve kimlik olusturma ergenlikte degil, beliren yetiskinlik döneminde olur. Kimlik olusumu üzerine yap?lan çal?smalar genel olarak ergenlik üzerine yogunlasm?s olsa da; yap?lan pek çok çal?sma, kimlik kazan?m?n?n ender olarak lisenin sonunda elde edilebildigi ve kimlik gelisiminin onlu yaslar?n sonunda ve yirmili yaslar boyunca devam ettigini göstermektedir.[9]

Beliren yetiskinligin bir yasam dönemi olarak ele al?nmas?, üç temel boyutta kimlik kesfini gerekli k?lmaktad?r. Bunlar; ask, is ve dünya görüsüdür.[9] Beliren yetiskinlik dönemindeki bireylerin ask, is ve dünya görüsü alanlar?nda kimlikle ilgili olan gelisimsel özellikleri, ergenlerden çok daha önemlidir. Erikson [2], ergenlik döneminde kimlik kazanmaya kars? kimlik kargasas? olarak adland?r?lan bir gelisim özelligi tan?mlam?st?r. Ergenligin 10-18 yas dönemlerini kapsad?g? varsay?l?rsa, kimlik gelisimi bu dönemde ele al?nmamal?; ergenlikte gelisim henüz tamamlanmad?g? için kimlik konusu 18-25 yas döneminde ele al?nmal?d?r.[4,6] Arast?rmalar, gelisim psikolojisinde "kimlik" konusu için çal?sma y?l?n?n, liseden sonra olmas? gerektigini ortaya koymaktad?r. Bu baglamda, son dönemde Avrupa ve Amerika' daki baz? gelisim psikologlar?, kimlik konusuna yönelik çal?smalar?n? beliren yetiskinlik dönemine odaklanarak gerçeklestirmeye baslam?slard?r.

Kimlik olusturma süreci, yasamdaki pek çok alanda denemeleri ve karar vermeleri içermektedir.[9] Özellikle ask, is ve dünya görüsü alan?ndaki deneme ve karar verme süreçleri ergenlikte baslamakla birlikte, beliren yetiskinlik döneminde belirginlesmektedir. Örnegin, ergenlikte flört iliskileri tam bir iliski niteliginde degildir ve genellikle bir iki hafta ya da bir iki ay sürer. Beliren yetiskinlikte ask kisi için çok daha yak?nl?k ifade eder ve kisi bu dönemde aska daha büyük anlamlar yükler. Ergenlikte "ç?kma" (dating) gruplarda (örnegin, danslar, toplant?lar ve partiler) gerçeklesirken, beliren yetiskinlerin ç?kmalar? ikili olma seklindedir ve daha çok fiziksel ve duygusal yak?nl?g? içermektedir. Hatta beliren yetiskinlik dönemindeki ç?kma, cinsel iliskilerle de sonuçlanmaktad?r. Ergenlikte flört iliskilerinde ergen taraf?ndan, "ben burada ve simdi kimle olmaktan mutlu olurum?" sorusuna cevap aran?rken; beliren yetiskinlerde "yasam?m? nas?l bir esle geçirmeyi düsünüyorum" sorusuna cevap arama seklindedir. K?saca, ergenlerin ve beliren yetiskinlerin aska bak?s aç?lar?n?n farkl? oldugu ifade edilebilir. Toplumda ve iliskiler ag? içinde beliren yetiskinler, kars?lar?ndaki insanda, hem kendisini çeken nitelikleri, hem de kendisine tats?z ve can s?k?c? gelen nitelikleri ögrenir. Ayr?ca, kendilerini daha yak?ndan tan?mak isteyenlerin, onlar? nas?l degerlendirdiklerini de görürler.

Kimlik kesiflerine kars?n, bireylerin beliren yetiskinlikte yasad?klar? ask ve is denemeleri her zaman olumlu sonuçlanmamaktad?r. Bireyler, ask konusunda bazen umutsuzluk ve reddedilme yasamaktad?rlar. ?s yasam?nda ise, basar?, basar?s?zl?k ve yetersizlikler yasayabilmektedirler. Dünya görüsü aç?s?ndan ise, bazen çocuklukta edinilen inançlar?n reddedilmesi söz konusudur.[4]

Beliren yetiskinligin belki de en önemli özelligi, genç insanlar?n yasamlar?n?n birçok alan?nda, özellikle askta ve iste, f?rsatlar? aramalar?d?r. Askta ve iste f?rsatlar? arama ve deneme süreci sayesinde beliren yetiskinler, kimliklerini sorgularlar ve kim olduklar?n? ve yasamdan beklentilerini ayd?nlat?rlar. Yani, bu süreçle birlikte, kim olduklar? ve ne istedikleri hakk?nda daha fazla sey ögrenirler. Böyle bir kesif için "beliren yetiskinlik" dönemi, onlara en iyi f?rsat? sunmaktad?r.[9] Beliren yetiskinler, ergenlere göre aile iliskilerinde daha özgürdürler ve birçogu evden ayr?lm?st?r.[6] Bununla birlikte uzun süreli bir is, evlilik ve çocuk sahibi olma gibi yetiskin yasam?n?n tipik uzun süreli sorumluluklar?n? henüz almam?slard?r. Ekonomik olarak ailelerine bag?ml? degildirler; ama yetiskin rollerini de tam olarak almam?slard?r. Beliren yetiskinler, farkl? yasam tarzlar?n? ve ask ve is yasam?nda farkl? seçenekleri denemek konusunda, hem ergenlerden hem de yetiskinlerden çok daha özgürdürler.[9]

Ask konusuna benzer biçimde, is ve çal?sma yasam?nda da ergenlik döneminin deneme niteligindeki geçici arast?rmalar?yla, beliren yetiskinligin daha ciddi kimlik temelli arast?rmalar? aras?nda da farkl?l?klar vard?r.[4] Birçok Amerikal? lise y?llar? boyunca yar? zamanl? islerde çal?s?rlar, ancak çogunlukla bu islerin çogu sadece birkaç ay sürer. Servis islerinde -lokantalar, magazalar gibi yerlerde- çal?smak isterler ve bunun, yetiskinlikte yapmak istedikleri isle hiçbir ilgisi yoktur. Ergenlikte yapt?klar? bu isleri, yetiskinlikteki mesleklerine haz?rl?k olarak degil, bos zamanlar?n? degerlendirmek üzere para kazanman?n bir yolu olarak görürler.[10] Beliren yetiskinler, is olanaklar?n? ve onlar? ise haz?rlayacak egitim olanaklar?n? arast?r?rlarken, ayn? zamanda kimlikleri aç?s?ndan önemli konular? da arast?r?rlar. "Ben hangi iste iyiyim? Hangi is beni uzun süreli olarak mutlu eder? Bana en uygun görünen alanda bir is bulmak için neler yapmal?y?m? Farkl? isleri ve farkl? egitim seçeneklerini denemeleri sayesinde beliren yetiskinler, kendileri hakk?nda daha çok sey ögrenirler. Yetenekleri ve ilgileri hakk?nda bilgiler edinirler ya da en az?ndan bir görüs sahibi olurlar. Ayr?ca beliren yetiskinlik dönemi boyunca, iyi olmad?klar? ve yapmak istemedikleri isleri de ögrenmis olurlar. Askta oldugu gibi isteki arast?rmalarda da basar?s?zl?klar ve hayal k?r?klar? olabilir ve bu tür olumsuz yasant?lar? beliren yetiskinler yeni deneyimler olarak alg?lamaktad?rlar.[4] Bu tür deneyimler, beliren yetiskinlerin kendilerini anlamalar?na ve kimlik gelisimlerinin tamamlanmas?na yard?mc? olabilir.[9]

Beliren yetiskinlerin egitim seçimleri ve deneyimleri de is ve ask konusundaki sorulara benzer sorular ve bu sorulara verilen yan?tlardan olusmaktad?r. Egitimleri sürerken gelecekte yapacaklar? pek çok is için haz?rl?k yapmaktad?rlar. Üniversite ögrencileri birden fazla is degistirirler. Örnegin, üniversitenin ilk y?llar?nda bir ise yönelirler; ard?ndan bu isi b?rak?rlar ve hemen ard?ndan bir digerine basvururlar. Üniversite mezunlar? ise daha çok seçenege sahiptirler. Beliren yetiskinlerin egitim yasant?lar? yirmili yaslar?n ortalar?na kadar devam etmektedir.

Kimlik kesfi aç?s?ndan bak?ld?g?nda beliren yetiskinlerin, ask ve is gibi alanlardaki denemeleri ve arast?rmalar? hala sürmektedir.[10] Bu dönemdeki bireyler çogunlukla evlilikle sonuçlanmayan iliskiler yasamakta ve yar? zamanl? islere girmektedirler. Çünkü toplum onlardan henüz anababa ve es rolü beklememektedir. Benzer biçimde, beliren yetiskinlik yasayan bireyler k?sa dönemli olarak is ve egitim yasant?s? için baska yerlere gitme durumu ile kars? kars?ya kalmaktad?rlar. Bu, yetiskinlige geçmeden önce onlar?n deneyim kazanmalar?na yard?mc? olmaktad?r.

Perry,[11] beliren yetiskinlik döneminde bireylerin dünya görüsünde degisiklikler oldugunu ve bunun beliren yetiskinligin bir özelligi oldugunu, yapm?s oldugu çal?smalarla ortaya koymustur. Dünya görüsündeki degisimlerin kaynag? bilissel yap?daki degisikliklerdir. Üniversite egitimlerine baslad?klar?nda, bireyler dünya görüslerini çocukluk ve ergenlik döneminde ögrendikleri ile ortaya koymaktad?rlar. Üniversite egitimi ile birlikte ögrenciler, kendilerini birden fazla dünya görüsünün oldugu bir ortamda bulmaktad?rlar. Bu dönem boyunca bireyler bütün dünya görüslerini anlamaya çal?s?rlar. Üniversite egitiminin sonucunda kendilerine uygun olan dünya görüsüne karar vermektedirler. Yap?lan arast?rmalar?n sonucunda, yüksekögrenimin dünya görüsü edinmeyi ve kesfetmeyi kolaylast?rd?g? ve yeniden gözden geçirmeyi saglad?g? sonucuna var?lm?st?r. Beliren yetiskinlik üzerine yap?lan arast?rmalar bireylerin yüksekögrenimi boyunca, ailelerinden ögrendikleri dini inançlar? da sorgulad?klar?n? göstermistir.

Beliren yetiskinler asktaki ve isteki yönelimler konusunda ergenlik dönemine göre daha ciddi ve daha yogunlasm?s olsalar da, bu degisim zaman içinde olusur. Beliren yetiskinlik y?llar? boyunca, kimlik aray?slar?n?n çogu basitçe eglence içindir, bir çesit oyundur; düzenli bir yasama geçip yetiskin sorumluluklar?n? almadan önce genis bir yasam deneyimi kazanman?n bir parças?d?r.[ 10] Beliren yetiskinler, bu dönem boyunca otuzlu yaslar?nda ve daha sonras?nda özgür olamayacaklar? konularda özgür olduklar?n? fark ederler. Pek çok romantik ve cinsel deneyim yasamak isteyen insanlar için bunun zaman?, aile denetiminin azald?g? ve evlenmek için henüz çok düsük bir bask?n?n oldugu beliren yetiskinlik dönemidir. Ayn? zamanda, beliren yetiskinlik pek çok egitim ve is olanaklar?n? da deneme zaman?d?r. Pek çok televizyon program? kat?l?mc?lar?n?n çogunu beliren yetiskinler aras?ndan seçerler. Çünkü beliren yetiskinler, hem yeni bir yere gitmek üzere bagl? bulunduklar? yerden ayr?lma özgürlügüne sahiptir, hem de farkl? bir seyler yapma egilimindedirler.[9] Bu özellik, kimlik aray?s?n?n bir parças?d?r ve yetiskinligin daha uzun süreli ve kal?c? seçimlerini yapmadan önce deneyimlerini art?rman?n bir yoludur.

Beliren yetiskinlik kuram? kimlik kesfi konusunda Erikson'un aç?klamalar?ndan farkl? bir sey söylememekle beraber, kimlik kesfinin ergenlikte baslad?g?n?, ancak beliren yetiskinlik döneminde yogunlast?g?n?; bu yüzden kimlik çal?smalar?n?n bu dönemde yap?lmas? gerektigini öne sürmektedir. Son y?llarda en çok ilgi çeken bu kuram?n sadece kimlik kesfine odakland?g?, kimlik statü ya da stillerine iliskin aç?klamalar yapmad?g? da söylenebilir.

Kimlik kesfi konusuna ergenlik döneminde odaklanan bir baska aç?klama ise Peter Blos'un aç?klamas?d?r. Blos, sadece kimlik kesfini aç?klamayan, ancak kimlik olusumuyla iliskili olan ayr?lma-bireylesme modelini öne sürmüstür. ?zleyen bölümde bu model aç?klanm?st?r.

Blos'un Kuram?nda Kimlik Kesfi

Blos, Mahler'in ayr?lma-bireylesme kavramlar?ndan hareketle ergenlige özgü "ikinci bireylesme" kavram?n? gelistirmistir. Blos'a göre ergenler, anababalar? ile olan iliskilerindeki yetersiz özerklikten dolay? arkadasl?k iliskilerine yönelmekte ve anababalar?yla olan duygusal bag?ml?l?klar? zay?flamaktad?r. Blos, arkadas grubunun, ergenlerin çat?smalar?n? çözmelerine ve anababalar?na olan bag?ml?l?klar?ndan kurtulmalar?na hizmet eden bir özelligi oldugunu ifade etmektedir.[4]

Psikodinamik kuramlar, anababa-çocuk iliskisindeki gelisimsel degisimlere odaklanmaktad?rlar.[7] Ayr?lma ve bireylesme kavramlar?n? gelisim psikolojisine psikodinamik kuramc?lardan biri olan Mahler kazand?rm?st?r. Mahler, gelisim sürecinde çocugun, kendi isteklerinin fark?na var?s?yla birlikte, ilk üç y?l içinde ilk bireysellik duygusunun olustugunu ifade etmektedir. Mahler'e göre birey, bag?ml? bebeklikten kendine yeterli oyun çocuguna dönüsürken ilk kez bireyselligini kazanma çabas?n? gösterir. Bu süreç "birincil ayr?lma ve bireylesme krizi" olarak tan?mlanmaktad?r. Blos, bu birincil ayr?lma ve birey lesme sürecine benzer bir sürecin ergenlikte de yasand?g?n? öne sürmüstür. Blos, ergenlikte kimlik kazanma sürecine "ikinci bireylesme süreci" ad?n? vermistir ve Blos'a göre kimlik olusum süreci, temelde "ayr?lma" (separation) yap?lanmalar?d?r.[4]

Çocuk, ergenlik dönemine ulasana kadar, anababas?n?n degerlerini içsellestirmistir. Ergenlikte ise, ergen ayr? bir birey oldugunu ortaya koyabilmek için içsellestirdigi anababa figüründen kurtulmaya çal?s?r. D?sar?dan yeni sevgi nesneleri aramak, içindeki anababa figüründen kurtulmak ergenlikteki en önemli süreçlerden biridir. Ego olgunlasmas? ve ergenin bir birey olmas? anababadan uzaklasmas? ile dogru orant?l?d?r. Bireylesme sonucu birey, "kendisinin ne oldugu, ne yapmas? gerektigi" gibi alanlarda fark?ndal?k kazanmaya baslar. Baska bir ifade ile, birey, bireylesme süreci ile "Ben kimim? Ben neyim?" sorular?na yan?t aramaya baslar. Kimlik kesfi süreci, bireylesme süreci ile baslamaktad?r.[12] Ergen bu süreçte, birey olmak için en çok geriye dönüs (regresyon) ve yüceltme mekanizmalar?n? kullanmaktad?r. Birey, kendi ve baskalar? aras?nda saglam bir denge kurarak anababas?ndan ald?g? süperegonun kat?l?g?ndan ve gücünden kurtulup, benlik sayg?s? ve genel ruh durumu aras?nda denge olusturdugunda, ikinci bireylesme sürecini basar? ile tamamlam?s olur. Blos'un tan?mlad?g? ikinci bireylesme süreci ?ekil 1'de gösterilmistir.

Sekil 1'de de görüldügü gibi, bireylesme süreci fiziksel farkl?l?g?n fark?na varma ile baslamakta (ipotekli kimlik) ve baskalar? ile sadece fiziksel degil her anlamda ayr? oldugunun içsellestirilmesi (basar?l? kimlik) ile sona ermektedir. Blos'un bireylesme sürecinde, basar?l? kimlik ile ipotekli kimlik aras?nda yer alan asamalardaki bireyin ask?ya al?nm?s kimlik yap?s?na sahip oldugu görülmektedir. Bununla birlikte, her bireyin basar?l? kimlik sürecine ulasamayabilecegi de vurgulanmaktad?r.[13] Blos, Mahler'in bireylesme görüslerine benzer sekilde, ergenin kendisini baskalar?ndan ay?ran kesin s?n?rlar? olduguna inanmaktad?r. "?kinci bireylesme krizi" olarak adland?rd?g? anababadan ayr?l?k gelisimini aç?klarken Blos, büyümekte olan bir kisinin kim oldugu ve ne yapt?g? ile ilgili olarak giderek artan sorumluluklar yüklendigini, dereceli olarak anne babas?ndan özerk, onlarla rekabet eden ve onlardan ayr? olma gibi duygularla kendini ortaya koyan bir kisisel durum gelistigini ve bütün bunlar?n sonucunda ergenin, daha önce sahip oldugu anababa-çocuk baglar?ndan daha ileri gittigini ifade etmektedir.[12,13]

Ergenlik döneminde kimlik gelisimi ile ilgili olarak Erikson, Arnett ve Blos d?s?nda baska kuramc?lar?n da aç?klamalar? bulunmaktad?r. Bu baglamda Grotevant, Bosma ve Kerperman'?n kimlik gelisimi ile ilgili aç?klamalar?na ve diger arast?rmac?lar?n görüslerine k?saca yer verilmistir.

Grotevant'?n Süreç Modeli

Grotevant, kimlik sürecine katk?da bulunan kisisel özellikler, gelisimin gerçeklestigi baglamlar, is ve ideoloji gibi özel alanlarla ilgili kimlik süreci ve farkl? kimlik alanlar?n?n birbirlerine bagl?l?g? olmak üzere dört ana bilesenden olusan bir kimlik olusturma modelini öne sürmüstür.[14]

Grotevant'?n süreç modeli, kimligin gelisim, baglam ve kapsam aç?s?ndan yasam boyu gelistigini öne sürmektedir. Grotevant'a göre kimlik süreci kesfe yönelimle baslar. Ergenin kesfi ise kimligi bir bütün olarak bütünlestirilmis bir kimlik alg?s?na götürecek duygusal ve bilissel sonuçlara neden olur. Bütünlesmis kimlik duygusu degerlendirmeye al?n?r. Bu degerlendirmedeki amaç ergenin içinde bulundugu çevre ile kimligi aras?ndaki dengeye ne kadar ulast?g?n? degerlendirmektir. Bu kimlik degerlendirmesinin sonuçlar? da ergenin kimlikle ilgili daha fazla çaba harcay?p harcamayacag?n? ve çaba harcayacaksa da nas?l çabalayacag?n? belirler. Philips ve Pittman, Grotevant'?n süreç modelinin dikkat çekici noktas?n?n, kisilik ve bilissel yetenekler gibi kisisel etkenlerin, kültür, toplum, aile, akran, okul ve is gibi baglamsal etkenler ile etkileserek kimlik sürecini etkiledigini öne sürmesi oldugunu belirtmislerdir. [14]

Bosma ve Kunnen'in Modeli

Bosma ve Kunnen'in kimlik modelinde, "adanm?sl?k/baglanma/içsel yat?r?m (commitment)" ve bunun degerlendirilmesi sonucunda ortaya ç?kan "çat?sma" büyük bir öneme sahiptir.[15]

Bosma ve Kunnen ergenlik ve yetiskinlik döneminde kimlik gelisimini aç?klamak için, kimlik gelisiminde "mikro süreçler modelini" ortaya atm?st?r.[ 15] Bu modelin temel dayanag? kimlik gelisiminin tekrarlay?c? olmas?d?r. Tekrarlama ile kastedilen kimligin uzun dönemdeki gelisimi, k?sa süreli tekrarlamalar ile olusur ve sürekli yeniden yap?lan?r. Mikro düzeyde tekrarlamalar, kisi ile baglam aras?nda ya da bireyin adanm?sl?g?yla baglam aras?nda gerçeklesir. Bu tür geçisler, varolan adanm?sl?k ile uyumlu bir sekilde sonuçlan?r ya da varolan adanm?sl?k ile uyumsuz bir biçimde sonuçlan?r ve çat?smaya neden olur. Bu modelde çat?sman?n kimlik gelisimi için bir motor görevi üstlendigi öne sürülmektedir.

Bu modele göre bireyler kimlik gelisimi sürecinde "özümleme, uyma ve kaç?nma" olmak üzere üç tür mekanizma kullan?rlar. Özümleme, bireyin var olan kimlik yap?lar?n?n yeni semalar ile örgütlenmesini ifade etmektedir. Kaç?nma, bireylerin kimlik yap?lar?yla ilgili çat?smalardan kaç?nmas? ve var olan yap?lar?n? korumak istemesini içermektedir. Uyma, bireylerin kimlik gelisi minde, kars?last?klar? yeni bilgilerin etkisiyle var olan semalar?n? degistirmeleridir.[ 15]

Bosma, adanm?sl?g?n kimlik yap?s?na etkisinin önemini vurgulam?st?r. Farkl? psikososyal alanlar?n (ideoloji ve meslek gibi), farkl? cinsiyet ve ekonomik statülerdeki bireyler için farkl? önemler tas?d?g?n? ifade etmektedir.[15] Bu alanlara yüklenen önem, ergenligin ilk dönemlerinde ergenligin ileri dönemlerine göre daha da fazla olabilir. Bosma, Marcia'n?n teknigini elestirmis, kimlik statüleri gelisiminin ortaya konulmas?nda farkl? alt alanlara iliskin aç?klamalar?n yetersizligini ileri sürmüstür. Bosma, Marcia'n?n sürekli degisen yap? anlay?s?n? da elestirmektedir. Bosma'ya göre yap?lar, yeni adanm?sl?klar ve yenilerin eksiklerle birlestirilmesi ile büyürler. Bosma'ya göre bu süreçte baglanmalar çok güçlü, zay?f ya da ayn? derecede olabilir. Adanm?sl?g?n içerigi bireylerin gereksinimlerine ve toplumun sundugu olanaklara, bireyin yas?na, cinsiyetine ve sosyoekonomik düzeyine bagl?d?r. Bosma'n?n çal?smas?nda vurgulanan kimlik yap?s?, onu etkileyen üç degisken ile aç?klanmaktad?r. Bunlardan ilki, kimlik gelisiminde yap?sal degisikligi ifade eden adanm?sl?g?n içerigidir. ?kincisi, adanm?sl?g?n gücüdür ve güçlü adanm?sl?k kimligin berrakl?g?n? ifade eder. Kimlik yap?s?n? etkileyen üçüncü degisken ise adanm?sl?ga ulasmada harcanan arast?rma/kesif (exploration) düzeyidir. Bu degisken egonun sentez sürecini ve kimlik sürekliligini ifade eder.

Bosma ve Kunnen, adanm?sl?g?n içeriginin yasla degistigini öne sürmektedirler.[ 15] Bosma, ergenligin bas?nda ve sonunda adanm?sl?g?n içerigi ve güçlügünün degistigini öne sürmektedir. Bosma'n?n modeline göre, kimlik gelisimi Marcia'n?n sözünü ettigi gibi sadece meslek, ideoloji ve cinsellik alanlar? ile s?n?rl? olmay?p, insanla ilgili her alanla ilgilidir.

Kerperman'?n Kimlik Kontrol Modeli

Kerperman'?n modeli, ergenlerin kimlik olusturmas?n? mikro bak?s aç?s?yla aç?klam?st?r. Bu modelin, genel bir bak?s aç?s? ile ele al?nd?g?nda önceki modellere benzedigi söylenebilir. Ancak, kesfetme ile ilgili görüslere farkl? bir bak?s aç?s? getirmistir.[14] Kerperman kimlik kesfi sürecinde, kimlik gelisiminin kisileraras? ve kisisel özelliklerini belirlemek için kontrol kuram?n?n sibernetik modelinden yararlanm?st?r. Kimlik bu terimler aç?s?ndan incelendiginde, bireyin kendisi ile ilgili geri bildirimi alg?lay?s? ile bireyin kendisi ile ilgili alg?s? aras?ndaki farkl?l?g? en aza indirmek için çal?san kontrol sistemi olarak ele al?nmaktad?r. Kimlik kontrol sistemi, "sosyal davran?s ve kisileraras? geri bildirim, kendilik alg?s? ve kimlik ile ilgili standartlar ve kars?last?rma yapma" olmak üzere üç kisisel bilesenden olusur. Kisinin kendini alg?lamas? ile kisinin kendine ait kimlik standartlar? çelistiginde, kimlik kontrol sistemi harekete geçer ve birey tutars?zl?g? azaltmak için bilissel ve davran?ssal çaba gösterir. Bu süreçle birlikte birey, kimlik standartlar?n? gözden geçirir ve yeniden yap?land?r?l?r.[ 14]

Kegan'?n Yap?sal Gelisim Modeli

Kimlik gelisimi ile ilgili bir diger yaklas?m da Kegan'n?n yap?sal gelisim modelidir. Kegan'?n yap?sal gelisim modelinde kimlik, yasam? anlamland?rma ve bir anlam verme süreci olarak ele al?nmaktad?r. Kegan, ego psikolojisi, nesne iliskileri, ahlak gelisimi ve bilissel gelisim kavramlar?ndan ve kuramsal temellerinden yararlanarak kimligin biçimlenmesi sürecini aç?klamaya çal?sm?st?r.[10]

Kegan'a göre, kimlik anlam olusturma sürecidir. Anlam olusturma sürekli ve duragan olmayan bir süreçtir. Ben ve baskalar? ars?ndaki s?n?rlar?n yeniden yap?land?r?lmas?yla olusur ve bu yönüyle Blos'un modeline benzer. Baska bir deyisle, kaybolma ve yeniden olusturma (lost-reformed) sürecidir. Olusturulan anlam dengesi bozulmaya baslad?g?nda, "beni" ve "baskalar?n?" ay?racak ve yeniden anlamland?racak yeni bir süreç baslar ve bu yönüyle de bilissel yap?lanmaya benzer. Olusturulan yeni anlamland?rma ise asl?nda "yeni" bir kimliktir ve süreç bu sekilde sürekli tekrarlan?r.[10]

Kimlik kesfi konusu Erikson'dan bu yana önemli bir çal?sma alan? olarak görülmektedir ve bu kuramsal aç?klamalar temel al?narak kimlik kesfi sürecini ele alan birçok arast?rma yap?lm?st?r.

Kimlik Kesfi Konusunda Yap?lan Baz? Arast?rmalar

Kimlik Kesfiyle ?lgili Yurtd?s?nda Yap?lan Çal?smalar

Günümüzde kimlik kesfi konusunda birkaç temel çal?sma d?s?nda çok az çal?sma oldugu dikkati çekmektedir. Kimlik kesfi konusuyla ilgili arast?rmalar?n ergenlik dönemine odakland?g?n? söylemek mümkündür. Örnegin, Grotevant ve Cooper ergenlerle yapt?klar? çal?smada ergenlerin aileleriyle olan iletisimleriyle kimlik kesfi aras?ndaki iliskiyi incelemistir.[16] Arast?rma sonuçlar?na göre aile ile olan yeterli iletisim ile kimlik kesfi aras?nda olumlu iliski bulunmustur. Ayr?ca, cinsiyete göre iletisim örüntülerinin anlaml? sekilde k?zlar?n lehine olmak üzere farkl?last?g? bulunmustur. K?zlar için anne, baba, kardes ve evlilikle ilgili iletisim örüntüleri kimlik kesfi ile iliskili bulunurken, erkekler için sadece baba iletisiminin kimlik kesfiyle iliskili oldugu saptanm?st?r.

Papini ve arkadaslar?, ergenler ve bu ergenlerin aileleri ile yapt?klar? arast?rmada ergenlerin kimlik gelisimi ile aile iliskilerinin niteligi aras?ndaki iliskileri incelemislerdir.[17] Arast?rmada aile iliskilerindeki duygusal nitelik, aile üyelerinin karar verme sürecindeki doyumu ve ikili etkilesimler boyutlar?nda ele al?nm?s ve karar verme sürecindeki doyumun kimlik gelisimini kolaylast?rd?g? bulunmustur. Ayr?ca aile üyeleri aras?ndaki ikili etkilesimlerde yasanan duyumsuzlugun da bireysellik duygusunu besledigi saptanm?st?r.

Bernard ve arkadaslar?, 140 erkek ve 181 k?z ergen üzerinde cinsiyet kimligi ve bilissel yetenekler aras?ndaki iliskiyi arast?rm?slard?r.[18] Çal?smada kat?l?mc?lar? Bem Cinsiyet Rolü Kimligi Ölçegi'nin puanlar?n? kullanarak yüksek erkeksi/yüksek kad?ns?, yüksek erkeksi/düsük kad?ns?, düsük erkeksi/düsük kad?ns? olmak üzere üç gruba bölmüsler ve sonucunda bilissel yetenekler konusunda k?zlar lehine anlaml? fark bulunmustur. Ayr?ca, düsük erkeksi/yüksek kad?ns? gruplar?n bilissel yetilerinin yüksek erkeksi/düsük kad?ns? grupa göre anlaml? olarak yüksek oldugu saptanm?st?r. Lapsley ve arkadaslar?,[19] baglanman?n kimlikle olan iliskisini 130 birinci s?n?f üniversite ögrencisi ve 123 ikinci s?n?f ögrencisi kat?ld?g? bir çal?smada arast?rm?st?r. Arast?rma sonuçlar?na göre, kimlik gelisiminde birinci s?n?f ögrencileri ile ikinci s?n?ftaki ögrenciler aras?nda anababaya ya da arkadaslara baglanma aç?s?ndan anlaml? bir fark bulunmam?st?r. Baglanma konusunda k?zlar arkadaslar? ile güven ve iletisim alt boyutlar?nda erkeklere göre daha yüksek puan alm?slard?r. Bu bulgular bireyin anababaya ve arkadaslar?na güvenli baglanmas?n?n kimlik gelisimini kolaylast?rd?g? biçiminde yorumlanm?st?r.

Shaw ve arkadaslar?,[20] 220 ergenle yapt?klar? çal?smada k?z ve erkek ögrencilerin kimlik gelisimini bos zaman etkinliklerine kat?l?m aç?s?ndan incelemisler ve spor ve fiziksel etkinliklere kat?l?m k?zlar?n kimlik gelisimi ile olumlu, televizyon izleme ise erkeklerin kimlik gelisimi ile olumsuz yönde iliski oldugunu saptam?slard?r. Nurmi ve arkadaslar?n?n[41] Avustralyal? ve Finlandiyal? 13-17 yas ergenlerin k?rsal bölgede ve sehirde yasamalar?n?n kimlik arast?rma ve karar süreçlerine etkisini belirlemeye çal?st?klar? bir arast?rmada; Avustralya'da sehirde yasayanlar?n egitim ve meslek alan?nda arast?rma düzeylerini yüksek, k?rsal bölgede yasayanlar?n aile ile ilgili arast?rma düzeylerini yüksek bulunmustur. Avustralyal? k?z ögrencilerin erkek ögrencilere göre egitim konusunda daha kararl? olduklar? belirlenmistir. Ayr?ca Avustralyal? ögrencilerin Finlandiyal? ögrencilerden meslek alan?nda karar puanlar?n?n daha yüksek oldugu görülmüstür.

Lacombe ve Gay,[22] k?zlar?n yak?nl?k ve kimlikle ilgili karar verme süreçlerinde erkeklere göre daha fazla fark?ndal?k düzeyine sahip olduklar?n? bildirmislerdir. Meeus ve arkadaslar?,[23] anababaya ve arkadaslara baglanmayla kimlik gelisimi aras?nda olumlu iliski bulundugunu saptam?s ve anababaya baglanman?n gelecekle ilgili kararlar? etkiledigi, arkadaslara baglanman?n ise simdiki yasamla ilgili kararlar? etkiledigini gözlemislerdir.

Sandhu ve Tung [24] geç ergenlerin yabanc?lasmas?nda kimlik ve aile iliskisini arast?rm?st?r. Yas ortalamas? 18-21 olan 140 kat?l?mc?yla yap?lan arast?rma sonucunda, her iki cinsiyet içinde basar?l? kimlik ve ipotekli kimlik statüsünün yabanc?lasman?n azalmas?na katk?da bulundugu, moratoryum ve kimlik kargasas? statülerinin her iki cinsiyette de yabanc?lasmay? artt?rd?g? görülmüstür. Aile ile olan iliskinin, basar?l? kimlik ve kimlik kargasas? ile güçlü bir iliski içinde oldugu da bulunmustur.

Türkiye'de Kimlik Kesfiyle ?lgili Yap?lan Çal?smalar

Literatüre bak?ld?g?nda, Türkiye'de kimlik kesfi çal?smalar?n?n say?s?n?n fazla olmad?g? ve yap?lan çal?smalar?n daha çok ergenlerle yap?ld?g? görülmektedir. Örnegin Çuhadaroglu, üniversitenin sagl?k merkezine basvuran üniversite ögrencilerinin kimlik bocalamas? yasay?p yasamad?klar?n? degerlendirmistir.[ 25] Merkeze basvuran ögrencilerin %17'sinin kendinden hosnut olmama, amaçs?zl?k, bosluk hissi, karars?zl?k, kendine güvenmeme, bedeninden memnun olmama ve degistirmek isteme gibi kendisi ile ilgili yak?nmalarla basvurdugu ve ergenlerin %72'sinin dag?n?k kimlik tablosu içinde oldugu saptanm?st?r.

Köker [26] kimlik duygusunun kazan?lmas? aç?s?ndan ergen, genç yetiskin ve yetiskinleri yas, cinsiyet, ögrenim görülen egitim kurumlar? ve meslek aç?s?ndan kars?last?rm?st?r. Arast?rma sonucunda yas?n artmas?yla birlikte kimlik duygusu puanlar?nda anlaml? fark bulunmus; ancak cinsiyet, okul ve meslek türü aç?s?ndan anlaml? fark bulunmam?st?r. Bu çal?smada ergenlerin kimlik duygusu puanlar? diger yas gruplar?na göre anlaml? düzeyde düsük bulunmustur. Bu durum, 17-21 yas aras?nda kimlik duygusunda sorunlar oldugu seklinde yorumlanm?st?r. Gavas [27] 14-19 yaslar?ndaki ergenlerin aile alan?na iliskin kimlik gelisiminde yas, cinsiyet ve okul türüne bagl? farkl?l?klar olup olmad?g?n? inceledigi çal?smas?nda; karar boyutunda yas ve cinsiyet aç?s?ndan fark bulunmazken, 17-19 yas aral?g?nda yer alanlar?n ve k?z ergenlerin daha çok arast?rma sürecinde olduklar? saptanm?st?r. Okul türü aç?s?ndan kimlik gelisiminde anlaml? fark bulunmam?st?r. Çuhadaroglu,[28] fiziksel ve ruhsal sorunlar? olan ergenlerde kimlik gelisimini incelemistir. Arast?rma sonucunda ruhsal belirtileri olan grupta kimlik gelisiminde sorunlar yasand?g?, özellikle kayg? ve depresyon ile kimlik duygusu aras?nda olumsuz iliski oldugu görülmüstür.

Kartal,[29] ergenlerin kimlik gelisimi s?ras?nda okul ve is yasant?s?na ve bos zamanlar?n? degerlendirmeye iliskin görüslerinde yas, cinsiyet ve okul türüne bagl? farkl?l?klar olup olmad?g?n? incelemistir. Arast?rma sonucunda, farkl? yaslardaki ergenlerin kimlik puanlar?nda cinsiyet, yas ve okul türü aç?s?ndan fark bulunmam?st?r. Ticaret lisesine devam eden erkek ögrencilerin ve özel liseye devam eden k?z ögrencilerin kimlik karar puanlar?n?n digerlerine göre yüksek oldugu görülmüstür. Özgen ise, lise ögrencisi ergenlerin ailelerine iliskin alg?lar? ile kimlik duygu düzeyleri aras?nda olumlu bir iliski oldugunu, s?ras?yla gelir düzeyinin, baban?n yas?, egitim düzeyi ve isinin ergenlerin kimlik duygular?n? ve aile alg?lar?n? yordad?g?n? saptam?st?r.[30]

Uçar [31], ergenlerin kimlik statüleri ile intihar düsüncesi aras?nda anlaml? bir iliski bulamam?st?r. Benzer sekilde kimlik statülerinde aile iliskileri, yas, belirti, stresle basa ç?kma, benlik sayg?s? ve kendine güven aç?s?ndan anlaml? bir farkl?l?k saptam?st?r. Aile iliskileri daha güçlü olanlar, yas? daha büyük olanlar, daha az belirti gösterenler, stresle basa ç?kma puanlar? daha yüksek olanlar, benlik sayg?s? yüksek olanlar ve kendine güvenen kat?l?mc?lar?n kimlik gelisiminin daha sagl?kl? oldugu görülmüstür. Psikolojik problemleri olan ergenlerle normal ergenleri kimlik duygusu aç?s?ndan kars?last?r?ld?g? bir baska çal?smada, psikiyatri klinigine basvuran ergenlerin, kimlik duygusu puan ortalamalar? diger gruptan anlaml? derecede düsük bulunmustur.[32] Psikolojik problemleri olan ergenlerde kimlik duygusu aç?s?ndan yasa göre anlaml? fark yokken diger ergen grubunda yasa göre anlaml? fark oldugu görülmüstür. Her iki grupta da k?zlardaki kimlik duygusu puanlar? erkeklere göre daha yüksekti.

Çuhadaroglu bir baska çal?smas?nda, duygudurumu, beden imgesi, sosyal iliskiler, aile iliskileri ve mesleki amaçlar boyutlar?ndaki bozulman?n olumsuz kimlik gelisiminin göstergesi oldugu belirlemis; erkeklerde olumsuz kimlik duygusun?n k?zlara oranla daha fazla görüldgügünü bildirmistir.[33] Süslü, çal?san ve ögrenci ergen gruplar?nda kimlik duygusu kazan?m? yönünden yasa ve cinsiyete bagl? bir fark?n olumad?g?n? tespit etmistir.[34] Ayn? çal?smada ögrenci ergenlerin kimlik duygusu puanlar? çal?san ergenlerin kimlik duygusu puanlar?ndan anlaml? olarak yüksek bulunmustur. Balkaya [35], lise ögrencilerinin kimlik duygusu kazan?m düzeylerinin kisisel, sosyal ve aile özellikleri aç?s?ndan farkl?l?k gösterip göstermedigi ve suç davran?slar? ile iliskisini inceledigi arast?rmas?nda, lise ögrencilerinin büyük çogunlugunun kimlik duygusu kazan?mlar?n? orta düzeyde bulmustur. 1454 ögrencinin kat?ld?g? çal?smada, lise ögrencilerinin kimlik duygusu kazan?m düzeylerinin cinsiyet, yas, anne ve baban?n birliktelik durumuna göre farkl?l?k göstermemistir. Ayr?ca, kimlik duygusu kazan?m düzeyi ile suç davran?slar? aras?nda negatif yönde anlaml? iliski oldugu sonucuna ulas?lm?st?r.

Kimlik kesfi ile ilgili yurtd?s? literatürüne bak?ld?g?nda, çal?smalar?n daha çok cinsiyetler aras?ndaki farka odakland?g?, Türkiye'deki çal?smalar?n daha çok cinsiyet, yas, çal?sma durumu gibi demografik degiskenleri kapsad?g? ifade edilebilir. Bulgular yas degiskeni yönünden degerlendirildiginde, kimlik duygusunun ve kimlik gelisiminin ilerleyen yasla birlikte daha bütünlesmis bir yap?ya dogru olumlu yönde gelistigi sonucuna ulas?lm?st?r.[16- 19,20,23,26,27,34] Cinsiyet aç?s?ndan kad?n ve erkeklerin benzer kimlik gelisimi sürecini izledikleri görülmektedir. Arast?rmalarda cinsiyet aç?s?ndan çogunlukla farkl?l?ga rastlanmazken kimlik alanlar?n?n ayr? ayr? incelendigi baz? arast?rmalarda cinsiyetler aras?nda erkeklerin lehine farkl?l?klar oldugu görülmektedir.[16-19,23,34,35]

Erikson'un kuram? kad?n gelisimini aç?klamada yeterli olmad?g? konusunda elestiriler alm?st?r ve kimlik gelisiminde kad?nlar?n ve erkeklerin farkl? olduguna yönelik yeni görüsler ortaya at?lmaktad?r. Aile, sosyokültürel çevre ve kimlik iliskisinde, bireyin yasad?g? ve yetistigi ortam, aile ve kültürün kimlik gelisimini etkileyen önemli degiskenler oldugunu gösteren çal?smalar oldukça fazlad?r. Aile nitelikleri ile kimlik gelisimi aras?ndaki iliskilerin incelendigi arast?rmalar sonucunda anne baban?n egitim durumu ile ilgili sonuçlar çeliskilidir. Annenin egitim durumunun kimlik gelisiminde farkl?l?k yaratt?g?na iliskin bulgular?n] yan?nda, farkl?l?k yaratmad?g?na iliskin bulgular da vard?r.[ 24,30]

Kimlik Statüleri ?le ?lgili Kuramlar

Literatüre bak?ld?g?nda, kimlik gelisimi ile ilgili birçok model, kuram ve arast?rma oldugu görülmektedir. Kimlik kesif sürecinin tepe noktas? olarak kimlik statüleri kavram?n? öneren ve kimlik konusuna yeni bir bak?s aç?s? getiren en önemli kuramc?lardan biri Marcia'd?r. Erikson'un kimlige iliskin görüslerinin isevuruk tan?mlar?n?n yap?lmas?ndaki zorluklardan dolay? Marcia, Erikson'un ego kimligi kavram?n? ölçülebilir ve gözlenebilir nitelige ulast?rmak amac?yla kimlik statüleri kuram?n? ortaya atm?st?r.[36]

Marcia'n?n Kimlik Statüleri Kuram?

Marcia kimligi, duyum (sense), tutum (attitude) ve çözüm (resolution) kavramlar?yla aç?klar ama kimlikle ilgili olarak en iyi terimin "içsel bir kendilik yap?lanmas?" (internal self-constructed) oldugunu belirtir. Kimlik bireyin dürtülerinin, yeteneklerinin, inançlar?n?n ve bireysel tarihinin dinamik bir örgütlenmesidir.[36]

Marcia, Erikson'un kimlik duygusuna kars? kimlik kargasas? ikilemini incelemis ve bunal?mlara yönelik tutumlara ve sosyal rol belirlemelerine göre ergenin kars?last?g? ya da kars?lasacag? "arast?rma" ve "karar verme" düzeyine dayal? dört kimlik statüsü tan?mlam?st?r. Marcia'ya göre, ego kimliginin olusmas?nda meslek ya da es seçimi gibi temel kimlik alanlar?yla ilgili güçlü bir adanm?sl?k/içsel yat?r?m (commitment) söz konusudur.[36] Kimlik olusturma görevi bir irdeleme, sorgulama ve karar verme sürecini gerektirir. Arast?rma boyutu ergenin seçenekleri tan?maya, cevaplar aramaya çal?smas?n? içerir. Karar boyutu ise davran?s? yönlendiren anlaml? bir tercihtir. Ergenin ideolojik ve kisileraras? alanlarda seçenekleri arast?rmas? ve karar vermesi kimlik gelisimini saglamaktad?r. ?deolojik alanda dini inançlar, politik seçimler, meslek seçimi, felsefi yasam biçimi yer al?r. Kisileraras? alanda ise arkadasl?k, flört, cinsiyet rolü ve serbest zaman ugras?s? gibi alanlar yer almaktad?r.[36]

Marcia Erikson'un kuram?nda söz ettigi "ego kimligi" ile ilgili görüslerin kuramsal aç?dan önemini kabul etmis; ancak ölçme sorunlar? nedeniyle yeni bir modelin ortaya konulmas? gerektigini belirtmistir.[36] Marcia kimlik kazan?m?yla ilgili bunal?m (crisis) ve adanm?sl?k (commitment) olmak üzere iki kavram önermistir. Marcia, kimlik gelisimiyle ilgili olarak ilk zamanlar bunal?m kavram?n? benimserken, daha sonra seçeneklerin arast?r?lmas? (exploration of alternatives) kavram?n? kullanm?st?r. Seçeneklerin arast?r?lmas? ergenlik döneminde bireyin kendisi için olas? is, inanç ve düsünceleri sorgulamas? ya da seçenekler aras?nda seçim yapma ve bu seçim dogrultusunda davran?slar ortaya koymas?n? ifade etmektedir. Kisinin ideolojik ve mesleki yasam alanlar?nda kimlik tan?mlar? yapt?g? ve kimlik duygusunun bireyin bu alanlardaki davran?slar?yla gözlenebilecegi say?lt?s? Marcia'n?n görüslerinin temelini olusturur.

Marcia, Kimlik Statüsü Görüsme Teknigi'ni gelistirmistir. Bu teknik, Erikson'un kimlikle ilgili kuramsal görüslerinin tan?m?n?n yap?ld?g? ve s?nand?g? bir görüsme teknigidir. Kimlik statüsünü ölçmeyi hedefleyen bu teknik, kat?l?mc?lar?n bir mesleki hedefe, dine, politik inançlara ve tutumlara yönelik adanm?sl?g?n düzeyini ortaya ç?karmak üzere 15-30 dakika süren yar? yap?land?r?lm?s bir görüsmedir. Her kat?l?mc? adanm?sl?g?n derecesiyle bunal?m?n varl?g? ve yoklugu aç?s?ndan degerlendirilir. Görüsmedeki sorulara verilen yan?tlar temel al?narak, bireylerin dört kimlik statüsünden birinde yer ald?g? düsünülür. Bu statüler dag?n?k, ipotekli, ask?ya al?nm?s ve basar?l? kimlik statüleridir. Dag?n?k ve ipotekli kimlik statülerinde arast?rma ya da kesif davran? s? olmad?g? için bu iki statü düsük; moratoryum ve basar?l? kimlik statüleri ise yüksek statüler olarak degerlendirilmektedir.[15-16] Marcia'n?n öne sürdügü dört kimlik statüsü sunlard?r;

1. Dag?n?k Kimlik Statüsü (Identity Diffusion): Bu statüdeki bireyler kimlik alanlar?nda gelisigüzel kesif yapar; ancak herhangi bir adanm?sl?kta bulunmazlar. Dag?n?k kimlik statüsündeki bireyler meslek seçimi, dinsel inanç ya da politik görüs konular?nda kisisel bir baglanma yapmam?slard?r. Bu kimlik statüsüne sahip olan bireyler, çesitli seçenekleri irdelemis olsalar bile, yasamlar?nda belirli bir yönelimi henüz olusturamam?slard?r. Dag?n?k kimlik statüsünde olan bireyler, herhangi bir din, politika, felsefe, cinsiyet rolüne ya da mesleksel ya da kisisel davran?s ölçütlerine henüz baglanmam?slard?r. Söz konusu bireyler, yönlenebilecekleri bu alanlara iliskin bir kimlik krizi yasant?s? geçirmemis, arast?rma dönemi yasamam?s, yeniden degerlendirme yapmam?s ve seçenekleri degerlendirmemislerdir. En az gelismis kimlik statüsü olan bu statü, genellikle erken ergenlik dönemlerinde görülmektedir. Dag?n?k kimlik statüsü çesitli davran?s ve kisilik yap?s?n? içerdiginden dag?n?k kimlik statüsünde yer alan bireyler üzerinde yap?lan arast?rmalar tutarl? sonuçlar vermemektedir. Dag?n?k kimlik statüsündeki bireyler herhangi bir seye baglanmad?klar?ndan, d?sar?dan gelecek etkilere aç?kt?r ve bu nedenle de ele geçirdikleri f?rsatlar? amaçs?zca degerlendirmek isterler. Kimlik dag?n?kl?g?n?n uzamas? kisilik dag?lmas?na yol açabilir ve bu da psikopatolojiye neden olabilir. Bu statüde arast?rma yap?lmamakta ve karar verilmemektedir. Baz? ergenler dag?n?k kimlik statüsünde kalarak kimlik olusturmaktan tamamen kaç?n?rlar. Mevcut durumlar?ndan hosnut degillerdir ama kendilerine dogru görünen yeni bir kimlik de gelistirememektedirler. Kendilerini bulam?yor gibi görünen bu genç insanlar uyusturucu ya da alkol kullan?m? gibi kaç?s davran?slar?na yönelebilirler.[37] Yap?lan arast?rmalarda kimligi dag?n?k bireylerin öz sayg? ve özerklik düzeyinin düsük oldugu, moratoryum ve basar?l? kimlikli bireylere göre çok daha az karmas?k bilissel yöntemleri kulland?klar?, ahlaki ak?l yürütmede gelenek öncesi ya da geleneksel düzeyde olduklar? görülmüstür. Kisileraras? iliskilerde soguk ve uzakt?rlar, baskalar? taraf?ndan sürekli etiketlenir ve d?slan?rlar.[ 13]

2. Ask?ya Al?nm?s Kimlik Statüsü (Moratorium): Ask?ya al?nm?s kimlik statüsündeki bireyler seçenekleri arast?r?rlar, denemelerde bulunurlar ancak kal?c? herhangi bir baglanma yapmazlar. Bu bireyler sürekli yeni rolleri denerler. Yönelimlerin belirsizce ortaya ç?kmaya baslad?g? morator yum statüsüdür ve bir irdeleme dönemidir. Bu statü, kesin yönelmelerin yap?lmas?ndan önceki seçeneklerin arast?r?ld?g? dönemdir. Marcia'ya göre ask?ya al?nm?s kimlik basar?l? kimlik için bir ön kosuldur. Kisi ask?ya al?nm?s kimlik statüsündeyken dünya ergene sabit, kontrol edilebilir ve hos bir yer olarak görünmez. Ask?ya al?nm?s kimlik statüsündeki bireyler genellikle hükümeti, politikay?, egitimi k?saca her seyi degistirmek isterler. Marcia'n?n moratoryum olarak adland?rd?g? statüdeki ergenler, kimlik krizinin tam ortas?ndad?rlar ve kriz devam ederken, bu ergenler önemli kararlar vermeyi ertelerler. Bu zaman içerisinde çok say?da seçenegi kesfederler. Yap?lan arast?rmalar moratoryum statüsündeki bireylerin, basar?l? ve ipotekli kimlik statüsünde olanlardan daha kayg?l?, kuskucu, iliskilerinde uçar? ve yak?n iliski için gerekli baglanmadan kaç?nma gibi özelliklere sahip olduklar?n? ortaya koymustur.[3]

3. Basar?l? Kimlik Statüsü (Identity achievement): Basar?l? kimlik statüsündeki bireyler etkin olarak arast?rma sürecini yasay?p çesitli rolleri deneyerek baglanmalar olustururlar. Bu döneme ulasm?s birey, seçenekleri irdeledigi bir dönemi geçmis ve belirli yönelimleri gerçeklestirmis demektir. Basar?l? kimlik statüsündeki bireyler kimlige kars? kimlik dag?n?kl?g? çat?smas?n? basar?yla çözümlemislerdir. Kimlik basar?s? ego gücünü art?r?r. Basar?l? kimlik statüsündeki bireyler kendileri ile uyum içindedir, kendi kapasitelerini, s?n?rl?l?klar?n? ve düsüncelerini kabul ederler. Bu kimlik statüsünde olanlar bir kimlik krizi atlatm?slar ve neye inand?klar?na ve hangi hedeflerin pesinden kosacaklar?na iliskin kisisel kararlar vermislerdir. Bu gençler mesleki, politik, dini konularda kesif yapm?s, mücadele etmis ve bu mücadeleyi her alanda kararlar vererek bir sonuca varm?slard?r. Kararlar?yla ilgili olarak içleri rahatt?r ve degerlerinin ve davran?slar?n?n baskalar?n?n onay?n? alacag?ndan emindirler ve yollar? kesin sekilde çizilmistir.[37] Yap?lan arast?rmalarda, basar?l? kimlik statüsündeki gençler özerklik ölçeklerinden tutarl? bir sekilde yüksek puan alm?slar ve kararlar?n? belirlerken baskalar?n?n fikirlerine daha az bagl?l?k göstermislerdir. Bilissel kapasiteleri aç?s?ndan, bask? alt?ndayken, diger statülere oranla çok daha basar?l?, yarat?c? davranm?slar, mant?kl?, ak?lc? ve planl? karar verme stratejilerini daha çok kullanm?slard?r. Yap?lan bir çok çal?smada statüler aras?nda, zeka düzeyleri aç?s?ndan anlaml? bir farkl?l?k görülmemistir. Basar?l? kimlik statüsündekiler yak?n iliskiler kurabilmekte ve cinsiyet rolü tutumlar?nda androjen özellikler tas?maktad?rlar. Kad?n ve erkeklerin öz sayg? ölçümlerinde çeliskili sonuçlar al?nsa da "basar?s?zl?k korkusu" aç?s?ndan anlaml? farkl?l?klar bulunmustur. Erkek lerde basar? korkusu çok düsük, kad?nlardaysa oldukça yüksek ç?km?st?r. Basar?l? kimlik statüsündekilerin çogunlukla ahlak gelisim düzeyleri daha yüksektir, daha güvenli baglanmalar gerçeklestirebilirler.[10] Kimlik gelisiminin basar?s? anne babadan belli derecede ayr?l?g? gerektirmektedir. Bu statüdeki bireylerin, çocuklar?n?n özerkligini destekleyen ailelerden geldikleri görülmüstür.

4. ?potekli Kimlik Statüsü (Foreclosure): ?potekli kimlik statüsündeki bireyler herhangi bir arast?rma yapmadan baglanma yapar. Bu statüdeki bireyler anababa, akraba ya da diger önemli kisilerin beklentilerine göre kimligini olusturur. Akran gruplar?n?n belirledigi roller ve degerler de bazen ergenin herhangi bir sorgulama yapmaks?z?n ipotekli kimlik olusturmas?n? saglayabilir. ?potekli kimlik statüsü, baska seçeneklere iliskin hiç arast?rma yapmaks?z?n ya da baska seçeneklere iliskin çok az arast?rmayla çocukluk y?llar?ndaki degerlerine s?k?ca baglanan ergenleri tan?mlamaktad?r. ?potekli kimlik statüsündeki ergenler, herhangi bir kriz yasamadan çesitli meslek ve ideolojilere baglanmakta; ancak bu baglanmalar ergenin kendi arast?rmalar? sonunda gerçeklestirdigi seçimlere degil, genellikle anababan?n sundugu seçimlere dayanan baglanmalar olmaktad?r. Örnegin küçük yaslarda bir dini topluluga kat?lma ya da bir ustan?n yan?nda küçük yasta ise baslama bu statüdeki bireylerin yapabilecegi davran?slar aras?nda yer almaktad?r. ?potekli kimlik statüsündeki ergenler baskalar? taraf?ndan saglanm?s, olgunlasmam?s bir kimlige sahiptirler. Kimlik krizinden geçmeden, baskalar? onlar?n ne olmas?n? istiyorsa onu olmaya karar verirler. ?potekli kimlik statüsünde olanlar çogunlukla mutludurlar, kendilerini güvende hissederler, çogu zaman kendilerinden hosnutturlar ve güçlü aile baglar? vard?r. Kanuna ve düzene sayg? duyar, güçlü bir liderin izinde gitmekten hoslan?rlar. Yap?lan arast?rmalar cinsiyet fark? olmaks?z?n ipotekli kimlik statüsündekilerin otoriter tutum sergiledikleri, onaylanma ihtiyac?nda olduklar?, baskalar?n?n fikirleri dogrultusunda davrand?klar?, özerklik ölçeklerinden düsük puan ald?klar? görülmüstür. Bu grup kimlik statüleri aras?nda en az kayg?l? ve yeni deneyimlere en az aç?k olan gruptur. Karmas?k bilissel yöntemleri çok az kullan?rlar, ahlaki ak?l yürütmede gelenek öncesi ya da geleneksel düzeydedirler. Kisileraras? iliskilerinde iyi huylu, uysal, daha az güvenle baglanm?slard?r ve süpheci bir tutum sergilerler.[7]

Adams ve Gullotta, Marcia'n?n kimlik statüleri yaklas?m?nda basar?l? ve ask?ya al?nm?s kimlik statüleri üst, ipotekli ve dag?n?k kimlik statüleri alt kimlik statüleri olarak tan?mlam?slard?r.[37] Kimlik statülerinde gelisimsel degi simler olmaktad?r. S?n?f ya da yas ilerledikçe kimlik kazan?m? ve moratoryum statüsündeki gençlerin say?s?n?n artt?g?, dag?n?k kimlik ve ipotekli kimlik statüsündeki gençlerin say?s?n?n azald?g? görülmüstür. Marcia önceleri kimlik statülerini ergenler aras?ndaki fark? yans?tan kategoriler olarak aç?klam?sken, daha sonra kimlik statülerinin duragan nitelikler olarak görülmemeleri, kimlige degisken bir yap? ve gelisimsel aç?lardan bak?lmas? gerektigini savunmustur.

Marcia, kimlik statülerinin gelisiminin farkl? yollardan ilerledigini belirtmistir. Ergenler dört statünün birinde sabit kalabilir; düsük statülerden yüksek statülere geçebilecegi gibi, yüksek statülerden düsüge dogru da geçebilir. Kimlik kazan?m?, gelisimin son noktas? degildir. Gelisim s?ras?nda farkl? say?da statü geçisleri yasanabilir.[15-16] Marcia, kimlik ile psikolojik iyi olma aras?nda baglant? oldugunu belirtmistir. Psikolojik olarak iyi olma durumuna göre düsükten yüksege dogru s?raland?g?nda moratoryum, dag?n?k, ipotekli ve basar?l? kimlik statüsüdür. Basar?l? kimlik statüsündeki bireylerin çevreye uyumlar?n?n yüksek olmas? nedeniyle en sagl?kl? statü oldugunu ileri sürülmüstür. Moratoryum çogunlukla uzayan kimlik çat?smas? sebebiyle en az duragan statüdür. Basar?l?, ipotekli ve dag?n?k kimlik statüleri daha duragand?r.[ 3] Seçeneklerin arast?r?lmas? ve baglanma ölçütlerine göre kimlik statülerinin konumu Tablo.2'de gösterilmistir.

Sonuç olarak, Marcia'n?n kimlik statüleri modelinin çesitli elestiriler almas?na kars?n, alanyaz?nda en çok kullan?lan yaklas?m oldugu söylenebilir. Erikson'un kuram? Marcia taraf?ndan klinik deneyimler sonucunda ve sosyokültürel kosullarda bireyi anlama çabas? ile gelistirilmistir.

Waterman'?n Kimlik Statüleri Modeli

Kimlik statüleri ile ilgili modellerinden bir digeri Waterman'?n kimligi en uygun [optimal] psikolojik islev olarak gördügü modelidir. Waterman kimlik statülerinin tamamen duragan olmad?g?n? ve statüler aras?nda birbirini izleyen s?rasal geçisler oldugunu belirtmistir. Ayr?ca, kimlik statüleri ile ilgili yap?lan çal?smalar s?rasal geçisleri desteklemektedir.

Waterman'a göre, dag?n?k kimlik statüsündeki bir birey; ciddi bir sekilde birçok farkl? kimlik seçenegini arast?rmaya baslayarak moratoryum statüsüne geçebilir; kars?s?na ç?kan ilk seçenegi baskalar?n? hiç göz önünde bulundurmadan kabullenip, bu seçime saplanarak ipotekli kimlik statüsüne geçebilir ve kimlik sorunuyla ciddi bir sekilde ilgilenmek yerine dag?n?k kimlik statüsünde kalmaya devam edebilir.[38] ?potekli kimlik statüsündeki bir birey, önceki baglanmalar?n? sorgulayarak diger seçenekleri dikkate almaya baslay?p moratoryum statüsüne geçebilir; otoritenin amaç ve degerlerine bagl?l?g? sürdürüp, ipotekli kimligi olan bir birey olmaya devam edebilir; önceki baglanmalar? gittikçe daha anlams?z hale gelip, birey bunlar? sorgulamadan, tekrar gözden geçirmeden baska aray?slara girerse dag?n?k kimlik statüsüne gerileyebilir. Moratoryum kimlik statüsündeki bir birey, belli amaç ve degerlere anlaml? ve s?k? bir baglanma gerçeklestirip basar?l? kimlik statüsüne geçebilir ya da baglanmaya deger bir sey arama çabas?n? b?rak?p dag?n?k kimlik statüsüne gerileyebilir. Basar?l? kimlik statüsündeki birey, kimlik bunal?m? s?ras?nda gerçeklestirdigi belli amaç ve degerlere bagl?l?g?n? koruyarak basar?l? kimlik statüsünde kalmaya devam edebilir; önceki çözümler bir doyumsuzluk yarat?rsa tekrar bunal?ma girebilir ve moratoryum statüsüne gerileyebilir ya da önceden gerçeklestirilmis baglanmalar, yeni bir bunal?m? harekete geçirmeden degerini kaybetmeye baslarsa dag?n?k kimlik statüsüne gerileyebilir.

Waterman, Marcia'n?n kimlik statülerini belirlerken seçenekleri arast?rma ve baglanma degiskenlerine üçüncü bir degisken olarak ifade ediciligi (expressiveness) eklemistir.[38] Bu kavram, insanlar?n kendilerini uygun benliklere göre tan?mlamalar?n? ve ona göre yasamalar?n? içeren bir kavramd?r. ?fade edicilik bireye kimlik ögelerinin iyi seçilip seçilmedigi konusunda degerlendirme yapma olanag? saglamaktad?r. ?fade ediciligi eklemesiyle Waterman, Marcia'n?n kimlik statülerini yediye ç?karm?st?r. Bunlardan ilki olan "ifade edici basar?l? kimlik statüsündeki" (expressive identity achievers) bireyler, kimlikle ilgili alanlarda kesif davran?s?ndan sonra, yetenek ve tutumlar?yla uyusan amaçlara, degerlere ve inançlara baglan?r. ?kincisi olan "ifade edici olmayan basar?l? kimlik statüsündeki" bireyler (nonexpressive identity achievers), kimlikle ilgili alanlarda kesif davran?s?ndan sonra, olusturulmus olan adanm?sl?klar? yararl? olarak alg?larlar. Ancak amaçlar? ile ilgili adanm?sl?klar ne yetenek ve tutumlar?yla ne de yasamlar?ndaki hedefleriyle bütünlesmis degildir. "?fade edici ask?ya al?nm?s kimlik statüdeki" (moratoriums expressive) bireyler kimlik konular?nda yüksek kesif davran?s? gösterirler, an cak, adanm?sl?klar? yoktur. "?fade edici olmayan ask?ya al?nm?s kimlik" statüsündeki (nonexpressive moratorium) bireylerin kimlik krizlerini çözmek için d?ssal bir dayanak noktalar? yoktur. "?fade edici ipotekli kimlik statüsündeki" (expressive foreclosures) bireyler, kesif davran?s? göstermeksizin kendilerine sunulan ilk seçenegi ciddi biçimde düsünüp baglanan bireylerdir. "?fade edici olmayan ipotekli kimlik statüsündeki" (nonexpressive foreclousures) bireyler, seçenekleri düsünmeden kimlik baglanmas?n? biçimlendiren bireylerdir ve baglanman?n islevi yetenek, tutum ya da yasamdaki amaçlarla ilgili degildir. Waterman'?n modelindeki kimlik statülerinden sonuncusu olan "dag?n?k kimlik statüsündeki" bireyler, herhangi bir adanm?sl?k yapmad?klar? ve kimlik biçimlenmesi göreviyle ilgili olmad?klar? için, Waterman ifade edicilik kavram?n?n bu statüde olmad?g?n? varsaym?st?r.

Waterman kimlik gelisimi modelinde, kimlik ve ifade edicilik aras?ndaki iliskiyi ön plana ç?karm?st?r.[38] Waterman'a göre, kimlik duygusunun olumlu ya da olumsuz olmas?, optimal psikolojik islevin yararl?l?g?n? gösterir. Waterman, en uygun psikolojik islevi dört ölçüt ile belirlemistir. Bunlardan ilki, optimal psikolojik nitelikler kisisel iyi olma duygusuna neden olmal?d?r. ?kincisi, optimal psikolojik nitelikler bireylerin belirledigi hedeflerin gerçeklesmesini saglar. Üçüncüsü, optimal psikolojik nitelikler sosyal kabulü saglamal?d?r. Optimal psikolojik islevin yararlar?ndan sonuncusu, optimal psikolojik nitelikler sosyal amaçlara hizmet etmelidir.

Luyckx, Goossens, Soenens ve Beyers'?n Kimlik Statüleri Modeli

Luyckx ve arkadaslar?, Cote'un ve Cote ve Levine'nin kimlik ve eylemlilikle ilgili görüslerini dikkate alarak yeni bir kimlik statüleri modeli önermislerdir.[ 39-41] Bu modele göre, kimlik statüleri çal?smalar?nda Marcia'n?n dörtlü kimlik modelinde herhangi bir statüye yerlestirilemeyen bireyler vard?r.[3] Bu baglamda Luyckx ve arkadaslar? basar?l?, ipotekli, ask?ya al?nm?s, saplant?l? ask?ya al?nm?s, kayg?s?z/tasas?z dag?n?k ve dag?n?k olmak üzere yedi kimlik statüsü önermislerdir.[39] Adanm?sl?k ve seçeneklerin arast?r?lmas? boyutlar?na göre önerilen yedi statü Tablo.3'te gösterilmistir.

Cote'a göre modern öncesi dönemde ipotekli kimlik statüsü yayg?nken, erken modern dönemde basar?l? ve ileri (post) modern dönemde ise dag?n?k kimlik statüsü bask?nd?r.[41] Modern öncesi dönemde toplumun üyeleri, bireylerin kimlik gelisiminde toplumun belirledigi degerleri benimsemesini beklerken, erken modern dönemde bireylerin aktif bir biçimde kimlik yap?lar?n? yap?land?rmalar? beklenmektedir. ?leri modern dönemde ise bireyler kimliklerini, tüketim kültüründe, h?zl? degisime ayak uydurarak ve baskalar?n?n memnuniyetini elde etme yoluyla yap?land?r?rlar. ?leri modern dönemin temel özellikleri aras?nda tüketim kültürü, baskalar?na yönelim, yar?smac?l?k, kaotik ve daha az destekleyici olma gibi özellikler say?labilir. Bu nedenlerden dolay? baz? bireyler içsel benlik yap?land?rmalar?ndan uzaklasarak sürekli (perpetual) moratoryum sürecine girerler. Daha önceki kimlik kuramlar?nda, seçeneklerin arast?r?lmas? genellikle islevsel ve olumlu bir kimlik boyutu olarak görülmektedir. Bu modelde ise seçeneklerin arast?r?lmas? islevsel olarak görülmemektedir. ?slevsel seçeneklerin arast?r?lmas?, yeni seçeneklere aç?k olmak, merak, yüksek düzeyde perspektif alma gibi özelliklerle belirginken, saplant?l? (islevsel olmayan; ruminative/maladaptive) seçeneklerin arast?r?lmas? ise, kayg?, depresyon, düsük düzeyde perspektif alma ile belirgindir.[40] Saplant?l? seçeneklerin arast?r?lmas? puanlar? yüksek olan bireyler kimlik sorular?na cevap vermekte zorlan?rlar. Bu bireyler belirsizlik ve yetersizlik duygusuyla sonuçlanan ayn? kimlik sorular?n? sürekli kendilerine sorup dururlar. Kimlik sorunlar?n? çözmedeki sürekli girisimler ve bunlar?n yetersizlik ve belirsizlikle sonuçlanmas? stres ve düsük düzeyde iyilik haline neden olmaktad?r.

Luyckx ve arkadaslar?, kimlik gelisimi ile ilgili yaklas?mlar?nda Marcia'n?n kimlik statülerini belirlemek için kulland?g? "seçeneklerin arast?r?lmas?" ve "adanm?sl?k/içsel yat?r?m (commitment)" degiskenlerini alt boyutlara ay?rm?slard?r. [39,40] Seçeneklerin arast?r?lmas? genislemesine seçeneklerin arast?r?lmas? (exploration in breadth), derinlemesine seçeneklerin arast?r?lmas? (exploration in depth) ve saplant?l? seçeneklerin arast?r?lmas? (ruminative, maladaptive exploration) olarak 3 alt boyuta ayr?lm?st?r. Genislemesine seçeneklerin arast?r?lmas?; ergenlerin, içsel yat?r?m yapmadan önce farkl? kimlik seçenekleri ile ilgili arast?rma yapma derecesi ve kesif davran?s?n?n derecesini göstermektedir. Örnegin, biriyle iliskiye içsel yat?r?m yapmadan önce, o kisi hakk?nda baska kaynaklardan bilgi elde etmeye iliskin yap?lan davran?slar?n tümü genislemesine seçeneklerin arast?r?lmas?na isaret etmektedir. Derinlemesine seçeneklerin arast?r?lmas?, bireylerin bulunduklar? anda yapm?s olduklar? adanm?sl?g?n kendilerine uygunlugunu derinlemesine arast?rmalar?n? göstermektedir. Örnegin, üniversitede bir bölüme yerlesmis bir bireyin okul arkadaslar? ile seçtigi bölüm hakk?nda konusmas? seçeneklerin derinlemesine arast?r?lmas? kavram?na isaret etmektedir. Seçeneklerin saplant?l? arast?r?lmas? bireylerin büyük ölçüde sürekli adanm?sl?ga ulasmalar?n? zorlast?racak olan kesfetme ve deneyimleme süreçlerine saplanma derecesini göstermektedir. Örnegin, üniversitede hangi bölümü seçecegine karar verememek ve farkl? olas?l?klar üzerinde düsünmeye devam etmek seçeneklerin saplant?l? arast?r?lmas? durumudur.

Luyckx ve arkadaslar?, adanm?sl?k degiskeni de adanm?sl?k/içsel yat?r?m yapma (commitment making) ve adanm?sl?k/içsel yat?r?m ile özdeslesme (identification with commitments) olmak üzere iki boyuta ay?rm?slard?r.[ 39,40] Adanm?sl?k/içsel yat?r?m yapma; bireylerin kimlik ile ilgili konularda karar verme derecesini göstermektedir. Baglanma/içsel yat?r?m ile özdeslesme ise; adanm?sl?g?n? degerlendirdikten sonra, bu adanm?sl?g?n bireyin duygular? ile özdeslesme derecesini göstermektedir. Bu tür adanm?sl?kta ergenler yapt?klar? baglanmay? degerlendirdiklerinde içsel olarak benlikleri ile ilgili bir bütünlük duygusu içerisinde olduklar?n? hissetmektedirler.

Kimlik Statüleriyle ?lgili Diger Görüsler

La Voie, farkl? yasam alanlar?nda farkl? kimlik statülerinin var olabilecegini ve bireyin çesitli yasam alanlar?nda yapt?g? kimlik biçimlemesinin kisinin genel kimlik statüsünü belirledigini öne sürmüstür. Örnegin, birey dini inançlar bak?m?ndan ipotekli kimlik statüsünde olabilirken, ask konusunda basar?lm?s kimlik statüsünde olabilir. Van Hoof, Marcia'n?n kimlik statülerinin Erikson'un kimlik kavram?n?n yap?sal yönünü tam anlam?yla yans?tmad?g?n? öne sürmektedir. Ayr?ca Van Hoof güçlü ve zay?f statü kavram?n?n uygun olmad?g?n? belirtmistir.[42]

Bosma, Marcia'n?n kimlik statüleri yaklas?m?n?n kimlik statüsü görüsmelerinde seçilen alanla ilgili ve ergenligin sadece bir karar verme süreci olarak görülmesi konusunda s?n?rl?l?klar? oldugunu belirtmistir. Coleman, ergenligin, ergenin farkl? seçeneklerle kars?last?g? ve farkl? baglanmalara gereksinim duydugu, birkaç farkl? dönemden olustugunu belirtmektedir. Ayr?ca, Bosma'n?n bir diger elestirisi kimlik statüleri belirlenirken genellikle 18-25 yas aras?ndaki erkek üniversite ögrencilerine uygulanan arast?rma sonuçlar?n?n göz önüne al?nd?g? ve kimlik statüsü arast?rmalar?n?n k?zlar için olumsuzluk yaratt?g? yönündedir. Bir diger s?n?rl?l?k ise, bireylerin dört olas? kategoriden birisine yerlestirilmesinin, kisileraras? farkl?l?klar?n ortaya konulmas? aç?s?ndan yararl? oldugu; ancak birey içi farkl?l?klar aç?s?ndan uygun olmad?g? konusundad?r.[ 42]

Dereboy ve arkadaslar? [43], Marcia'n?n yaklas?m?nda kimlik bocalamas?na kars?l?k gelen dag?n?k kimlik statüsünün bunal?m ve baglanman?n yoklugu ile belirginlestigini ve bu durumun Erikson'un düsünceleri ve klinik gözlemlerle uygunluk göstermedigini öne sürmüstürler. Dereboy ve arkadaslar?, kimlik dag?n?kl?g?n?n, kimlik bunal?m?n?n derinlesmesi ve çözümsüz bir görünüm kazanmas?ndan baska bir sey olmad?g?n? da eklemislerdir.

Kimlik statüleri konusu Marcia'dan bu yana sosyal psikoloji ve gelisim psikolojisi alan?nda önemli bir çal?sma alan? olarak görülmektedir.[44] Yukar?da ele al?nan kuramsal aç?klamalar dikkate al?narak, kimlik statülerini hem demografik hem de psikososyal degiskenlerle ele alan birçok arast?rma yap?lm?st?r.

Kimlik Statüleri Konusunda Yap?lan Baz? Arast?rmalar

Kimlik Statüleriyle ?lgili Yurtd?s?nda Yap?lan Çal?smalar

Literatüre bak?ld?g?nda, kimlik statüleri konusunda oldukça fazla çal?sma oldugu ve arast?rmalar?n ergenlik dönemine odakland?g? dikkati çekmektedir. Marcia ve Friedman [45], üniversitede ögrenim gören k?z ögrencilerin kimlik statülerini incelemislerdir. 49 ögrencinin gönüllü olarak kat?ld?g? arast?rmada kimlik statülerini belirlemek amac?yla yar? yap?land?r?lm?s 30 dakikal?k görüsme teknigi kullan?lm?st?r. Bu görüsme ideoloji, mesleki ve yak?n iliskilerle ilgili standartlar hakk?nda bir karar?n ve baglanman?n varl?g? ya da yoklugunu degerlendirmektedir. Görüsmelerden sonra kat?l?mc?lar bilissel fonksiyonlar?n? ölçen bir ölçek, kelime tan?ma testi, benlik sayg?s? ölçegi, otoriterligi ve kayg?y? ölçen ölçekleri de doldurmuslard?r. Arast?rma sonunda, kimlik statülerinin üniversitede ögrenim görülen bölümlerle iliskili oldugu, basar?l? kimligin daha zor olan bölümlerde görüldügü bulunmustur. Beklenilenin tersine benlik sayg?s? basar?l? kimlik olan ögrencilerde daha düsük, ipotekli kimlik statüsündekilerde ise daha yüksek ç?km?st?r. Anksiyete ölçeginde de kimlik statüleri aras?nda farkl?lasma gözlenmistir. En düsük puanlar ipotekli kimlik statüsündeki ögrencilerde görülmüstür. Beklenilenin aksine dag?n?k kimlik statüsündeki ögrencilerin anksiyete puanlar? ask?ya al?nm?s kimlik statüsündekilere göre daha yüksek ç?km?st?r.

Adams'?n k?z ergenlerin kimlik gelisimi ile anababalar?n?n kimlik statüleri aras?ndaki iliskiyi inceledigi çal?smas?nda 45 aile anababa-çocuk iliskileri ve kimlik statüleri gelisimi aç?s?ndan degerlendirilmistir.[46] Bu çal?smada anababa-çocuk etkilesimleri hem anababan?n hem de ergenin bak?s aç?s?ndan ele al?nm?s ve sonucunda anababan?n kimlik statüsünün ergenin kimlik gelisimi üzerinde önemli bir etkiye sahip oldugu sonucuna ulas?lm?st?r. Anababalar? üst kimlik statülerinde olan k?zlar?n kimlik gelisimleri digerlerine oranla daha sagl?kl? bulunmustur.

Grotevant ve Cooper, aile iliskileri içerisindeki iletisim süreçlerine odaklanan bir bireylesme modeli gelistirmek ve ergenin kimlik kesfi ile bu iletisim süreçleri aras?ndaki iliskiyi degerlendirmek amac?yla ergenlerde aile iliskileri içerisindeki etkilesim örüntüleri ile kimlik gelisimi aras?ndaki iliskiyi arast?rm?slard?r.[ 47] Kat?l?mc?lar 84 üniversite ögrencisi ve onlar?n ailelerinden olusmaktad?r. Arast?rma sonuçlar? aile etkilesim özellikleri ile ergenin kimlik kesfi aras?nda iliski oldugunu göstermistir. Modelin 4 boyutu [kendini ortaya koyma, geçirgenlik, ortakl?k ve ayr?lma] ile kimlik kesfi aras?nda olumlu iliski bulunmustur. Erkek ve k?z ögrencilerin kimlik puanlar? aras?nda ve dogum s?ras?na göre kimlik statülerinde anlaml? fark bulunamam?st?r.

Abraham [48] taraf?ndan, 841 lise ögrencisiyle yap?lan bir arast?rmada orta 3 ve lise 1'e devam eden ögrencilerin, lise 2 ve lise 3'e giden ögrencilere göre daha fazla ask?ya al?nm?s ve ipotekli kimlik statüsünde olduklar? saptanm?st?r. Lise 2 ve lise 3'e giden ögrenciler ise digerlerine göre daha fazla basar?l? kimlik statüsünde bulunmuslard?r. Jones ve Hartmann'?n lise ögrencileri ile yapt?klar? çal?smada ego kimlik gelisimi ile madde kullan?m? [sigara, alkol, tütün çigneme, kokain] iliskisini inceledikleri arast?rmada kimlik statülerinin madde kullanma durumuna göre farkl?last?g? ve dag?n?k kimlik statüsündeki ergenlerin diger statüdeki ergenlere göre daha fazla madde kulland?klar? tespit edilmistir.[ 49]

Kroger [50] taraf?ndan yap?lan boylamsal bir çal?smada kimlik statüleri üniversitenin ilk y?l?nda ve iki y?l aradan sonra tekrar incelenmistir. K?rkbiri k?z, 35'i erkek toplam 76 üniversite ögrencisiyle yürütülen bu çal?smada Kroger, kimlik statülerini belirlemek için Marcia'n?n görüsme teknigini kullanm?st?r.[ 50] Basar?l? kimlik statüsüne sahip olanlar?n % 20'den % 49'a yükseldigi, ask?ya al?nm?s kimligin % 33'den % 20'ye, bag?ml? kimligin % 27'den % 23'e, dag?n?k kimligin ise, % 20'den % 8'e düstügü belirlenmis ve bu bulgulardan yas ilerledikçe basar?l? kimlik statüsünün artt?g? ve diger statülerin oran?n?n düstügü sonucuna var?lm?st?r. Cinsiyet degiskeninin de incelendigi bu arast?rmada cinsiyet aç?s?ndan bir fark olmad?g? görülmüstür. Benzer sekilde Archer'de kimligin zamanlamas? ve örüntülerde cinsiyete göre anlaml? fark bulamam?st?r.[51] Bu çal?smada kimlik alanlar? aç?s?ndan k?zlar?n daha çok aile rolü ve kimligin kisileraras? iliskiler alan?na odakland?klar?saptamas? yap?lm?st?r.

Borus,[52] Amerika'da yasayan degisik etnik kökene sahip ergenlerin kimlik statülerinin etnik kökene göre farkl?las?p farkl?lasmad?g?n? arast?rm?st?r. Arast?rmaya % 23 beyaz Amerikal?, % 30 siyah Amerikal?, % 28 Porto Rikolu, % 19 Filipinli olmak üzere 330 lise ögrencisi kat?lm?st?r. Arast?rma sonucunda beyaz ögrencilerin ask?ya al?nm?s kimlik statüsü puanlar?n?n diger gruplardakilerden anlaml? sekilde yüksek oldugu bulunmustur.

Klaczynzski ve arkadaslar?'n?n kimlik statüleri ile ak?lc? bilgi süreci [bilinçli, çaba gösteren, analitik, bag?ms?z içerikleri kullanan, karar vermek için ak?lc? veriler isteyen] ve deneysel bilgi süreci [bilinçsiz, otomatik, sezgisel] aras?ndaki iliskiyi arast?rd?klar? çal?smada basar?l? kimlik statüsündeki bireylerin daha çok ak?lc? bilgi süreçlerini kulland?g?, dag?n?k kimlik statüsündeki bireylerin ise daha çok deneysel bilgi sürecini kulland?klar? görülmüstür.[53]

Joseph ve Tzuriel, 14-18 yas?ndaki ergenlerde ego kimligi ile intihar egilimi aras?ndaki iliskiyi incelemislerdir.[54] Arast?rma kapsam?na liseden seçilen 30 ergen ve intihar girisiminde bulunmus 10 ergen al?nm?st?r. Arast?rma sonucunda intihar girisimi olan grubun diger gruba göre düsük kimlik statülerinde oldugu ve kimlik kazan?m? sürecinde okul basar?s?n?n intihar egiliminde koruyucu ve engelleyici etkisi oldugu bulunmustur.[54]

Boyes ve Chandler bir çal?smalar?nda bilgisel tutumla ego kimligi statüleri aras?ndaki iliskiyi destekleyecek sonuçlar elde edilmistir. Bilgisel süphecilik gelisiminin son evresine sadece ask?ya al?nm?s ve basar?l? kimlik statüsündeki bireylerin ulasabildigi bulunmustur.[55] Berzonsky ise basar?l? ve ask?ya al?nm?s kimlik statüsünde bulunan kat?l?mc?lar?n digerlerine göre daha fazla sosyal bilis özelliklerinden biri olan kisisel bilgiyi kulland?klar?n? belirlemis, dag?n?k ve ipotekli kimlik statüsündeki bireylerde ise sosyal bilis aç?s?ndan anlaml? bir fark saptayamam?st?r.[23]

Taylor ve Oskay Türk ve Amerikal? üniversite ögrencilerini kimlik statüleri ve ailesel özellikleri aç?s?ndan kars?last?rm?slard?r.[56] Bu çal?sma sonuçlar?na göre Türk ergenlerin Amerikal? ergenlere göre ailelerini daha fazla otoriter olarak alg?lad?klar? görülmüstür. Amerikal? ergenlerin Türk akranlar?na göre daha fazla sagl?kl? kimlik statülerinde [basar?l? kimlik ve ask?ya al?nm?s kimlik] olduklar?, Türk ergenlerde özerklik için ebeveynlerle çat?sma ve kisisel karar verme ile ask?ya al?nm?s kimlik statüsü aras?nda pozitif yönde bir iliski bulundugu saptanm?st?r. Her iki grupta da benlik sayg?s? basar?l? kimlik ile pozitif yönde ve dag?n?k kimlik ile negatif yönde iliskili olarak gözlenmistir.

Nurmi ve arkadaslar?, 230 kat?l?mc? ile yapt?klar? çal?smada kimlik statüleri ile benlik kavram? ve öznel iyi olus aras?ndaki iliskiyi incelemis ve basar?l? kimlik statüsündekile bireylerin en yüksek benlik sayg?s?na sahip olduklar?, ipotekli kimlik statüsüne sahip bireylerin çok sabit bir benlik kavram?na sahip olduklar? ve dag?n?k kimlik statüsüne sahip olan kisilerin ise en yüksek depresif belirtileri gösterdiklerini saptam?slard?r.[57]

Cramer [58] 252 üniversite ögrencisi ile yapt?g? arast?rmada kimlik statüleri ile cinsiyet aras?ndaki iliskiyi incelemistir. Arast?rma sonuçlar?na göre kimlik statüleri cinsiyete göre farkl?lasmaktad?r. Bulgulara göre, k?zlar?n ask?ya al?nm?s kimlik statüsü puanlar?n?n, erkeklerin ise ipotekli kimlik ve dag?n?k kimlik statüleri puanlar?n?n daha yüksek oldugu bulunmustur. K?zlar?n kimlik gelisiminde erkeklere göre daha ileri oldugu saptanm?s, ideolojik ve kisileraras? alanda ise cinsiyete göre anlaml? fark bulunmam?st?r. 108 erkek ve 114 k?z ögrenci ile yürütülen diger bir çal?smada k?zlar?n erkeklere göre daha fazla ask?ya al?nm?s kimlik statüsünde yer ald?klar?, erkeklerin de k?zlara göre daha fazla dag?n?k kimlik statüsünde yer ald?klar? belirlenmistir.[59] Ortalamalar aras? fark? incelediginde erkeklerin ipotekli ve dag?n?k kimlik statüsü puanlar?n?n k?zlardan anlaml? düzeyde yüksek oldugu sonucuna ulas?lm?st?r.

Kültürleraras? bir çal?smada Graf ve arkadaslar? yaslar? 13 ile 18 aras?nda degisen 434 Amerikal? ve Hintli ögrencinin kimlik statülerini degerlendirmis, Asyal? Hintli ergenlerin Amerikal? ergenlere göre kimlik olusumunda daha fazla dag?n?k, ipotekli ve ask?ya al?nm?s kimlik statüsünde yer ald?klar? görülmüstür.[ 60] Kimlik statülerinde cinsiyet ve yaslar aras?nda da anlaml? farkl?l?g?n gözlendigi bu çal?smada, erkeklerin k?zlara göre daha fazla ipotekli ve dag?n?k kimlik statüsünde yer ald?g? sonucuna ulas?lm?st?r. Yaslar? daha küçük olan ergenlerin daha büyük yastaki ergenlerden düsük düzeyde kimlik arast?rmas? içerisinde olduklar? bulunmustur.

Kimlik Statüleriyle ?lgili Türkiye'de Yap?lan Çal?smalar

Türkiye'de kimlik statüleriyle ilgili çal?smalara bak?ld?g?nda çogunlukla kimlik statülerinin cinsiyet, sosyoekonomik düzey ya da ögrenim görülen bölüme göre farkl?las?p farkl?lasmad?g?n?n incelendigi görülmektedir. Eryüksel [61] yapt?g? çal?smada kimlik statülerinin yas, cinsiyet, farkl? üniversite bölümle rinde egitim almaya göre farkl?las?p farkl?lasmad?g?n? incelemistir. Üniversite 1. ve 4. s?n?f ögrencilerinden olusan 364 kisinin kat?ld?g? çal?smada üniversitede geçirilen egitim süresi ve alana göre kimlik statülerinde anlaml? fark bulunmam?sken, cinsiyete göre anlaml? fark bulunmustur. K?z ögrencilerin daha çok ipotekli kimlik statüsünde oldugu bildirilmistir. Öte yandan üniversitede geçirilen süre ile bir üst kimlige geçis aras?nda anlaml? iliski bulunmam?st?r.

Varan ergenlerde Benlik Kimligi Statüleri Ölçegi (BKSÖ) kulland?g? çal?smas?nda kimlik statülerinin sosyoekonomik düzeye göre farkl?last?g?n? ve yas?n ilerlemesiyle üst kimlik statülerine geçislerin artt?g?n? saptam?st?r.[62] Süreksiz degiskenlerden elde edilen verilerin analizi sonucunda kimlik statülerinin genel dag?l?m?nda cinsiyetin anlaml? bir farkl?l?k olusturmad?g? bulunmustur. Ancak sürekli degiskenlerden elde edilen veriler sonucunda cinsiyetin basar?l? ve ipotekli kimlik statüleri puanlar? üzerinde anlaml? düzeyde etkisi oldugu saptanm?st?r. Erkeklerin basar?l? kimlik puanlar? k?zlar?n basar?l? kimlik puanlar?ndan yüksek ç?km?st?r.[62]

Gültekin, basar?l? kimlik statüsündeki lise ögrencilerinin kendini açma düzeylerinin, dag?n?k kimlik statüsündeki lise ögrencilerinin kendini açma düzeylerinden daha yüksek oldugunu, ve diger kimlik statüleri aras?nda anlaml? fark bulunmad?g?n? bildirmistir.[63] Anababaya, ayn? cinsiyetten yak?n arkadasa ve kars? cinsiyetten yak?n arkadasa aç?lma aras?nda kimlik gelisim düzeyleri aç?s?ndan anlaml? fark bulunmam?st?r. Arast?rmada basar?l? kimlik statüsündeki lise ögrencilerinin ögretmene, kars? cinsten yak?n arkadasa ve psikolojik dan?smana ask?ya al?nm?s, ipotekli ve dag?n?k kimlik statüsündeki lise ögrencilerinden daha fazla aç?ld?g? görülmüstür. Ayr?ca basar?l? kimlik statüsündeki lise ögrencilerinin düsünce ve görüsler, okul, aile ve cinsellik konular?nda dag?n?k kimlik statüsündeki lise ögrencilerinden d?sa daha fazla kendilerini açt?klar? belrilenmistir. Oflazoglu ise yetistirme yurdunda ve ailesinin yan?nda yasayan gençlerin kimlik statülerini kars?last?rm?st?r.[64] Arast?rmaya 13-18 yas aras? toplam 240 ergen kat?lm?st?r. Yetistirme yurdundaki gençlerin ask?ya al?nm?s, dag?n?k, basar?l? ve ipotekli kimlik statüsünde, ailesiyle yasayan gençlerin ise; ask?ya al?nm?s, ipotekli, basar?l? ve dag?n?k kimlik statüsünde olduklar? görülmüstür. Yas ve cinsiyet aç?s?ndan kat?l?mc?lar?n kimlik statülerine göre dag?l?m? anlaml? bir farkl?l?k göstermemistir. Ailesinin yan?nda yasayan gençlerin basar?l? ve ipotekli kimlik statüleri ortalama puanlar? yüksekken, yetistirme yurdunda yasayanlar?n dag?n?k kimlik statüsü ortalama puanlar? daha yüksektir.

Lise son s?n?f ögrencileri ile yap?lan bir degerlendirmede ergenlerin kimlik statülerinin anne-baba tutumlar? ve baban?n egitim düzeyi ile anlaml? düzeyde iliskili oldugunu göstermistir.[65] Basar?l? ve ipotekli kimlik statüsünde annebabas?n? demokratik olarak alg?layan ögrenciler, anne babas?n? ihmal edici olarak alg?layan ögrencilerden, ipotekli kimlik statüsünde anne babas?n? izin verici olarak alg?layan ögrenciler, anne babas?n? ihmal edici olarak alg?layan ögrencilerden anlaml? düzeyde yüksek puanlar alm?slard?r. Ancak aile yap?s? ile kimlik statüsü aras?nda bir baglant? bulunmad?g? görülmüstür. Cinsiyete göre, k?z ögrencilerin basar?l? kimlik ve ask?ya al?nm?s kimlik statüsünde, erkek ögrencilerin ise ipotekli kimlik statüsünde anlaml? düzeyde yüksek puana sahip oldugu görülmüstür. Bulgular, ergenlerin kimlik statülerinin cinsiyet ile anlaml? düzeyde iliskili oldugunu göstermistir.

Solmaz, kimlik gelisiminde cinsiyetin moratoryum, ipotekli ve dag?n?k kimlik statülerinde önemli farkl?l?ga neden oldugunu, ayr?ca, baban?n ögrenim düzeyinin ipotekli ve dag?n?k kimlik statülerinin gelisimine katk?da bulundugunu aktarm?st?r.[66] Uzman [67] üniversite ögrencilerinin alg?lad?klar? sosyal destekle kimlik statüleri aras?ndaki iliskiyi ele ald?g? çal?smas?nda k?zlar?n ask?ya al?nm?s kimlik statüsü puanlar?n?n erkeklerin ise dag?n?k kimlik statüsü puanlar?n?n daha yüksek oldugunu saptam?st?r. Ayn? çal?smada sosyal destegin olumlu kimlik gelisimini saglad?g? görülmüstür. Yüksek düzeyde alg?lanan aile sosyal destegi, basar?l? ve ipotekli kimlik statüsü puanlar?n? artt?rm?st?r. Alg?lanan aile sosyal destegi azald?kça ask?ya al?nm?s kimlik statüsü puanlar? artm?st?r. Gündogdu ve Zeren [68], yetistirme yurdunda ve ailesi yan?nda kalan ergenlerin kimlik gelisimlerini kars?last?ran çal?smalar?nda, ailesinin yan?nda kalan ergenlerin, yetistirme yurdunda kalan ergenlere göre daha basar?l? bir kimlik gelistirdigini, yetistirme yurdunda kalan ergenlerin ise, ailesinin yan?nda kalan ergenlere göre daha çok ask?ya al?nm?s kimlik ve dag?n?k kimlik yasad?g?n? bulmustur. Ayr?ca dag?n?k kimlik statüsünde, k?zlar?n erkeklerden daha fazla dag?n?k kimlik yasad?klar? görülmüstür. Morsünbül [69], lise ve üniversite ögrencilerinden olusan örneklem grubuyla gerçeklestirdigi çal?smas?nda, kimlik statüleri ile baglanma stilleri aras?ndaki iliskiyi incelemis ve k?zlar?n basar?l? kimlik statüsü puan?n?n erkeklerinkinden, erkeklerin dag?n?k kimlik statüsü puan?n?n da k?zlar?n puan?ndan daha yüksek oldugunu belirlemistir. ?potekli ve ask?ya al?nm?s kimlik statülerinde k?zlarla erkekler aras?nda baglanma stillerine göre herhangi bir farkl?l?k saptanmazken, lisede okuyan ögrencilerin ipotekli kimlik statüsü ve dag?n?k kimlik statüsü puanlar? üniversitede okuyanlardan daha yüksek bulunmustur. Akman'da ipotekli ve ask?ya al?nm?s kimlik statüleri ile cinsiyet degiskeni aras?nda, yas degiskeni ile de tüm kimlik statüleri aras?nda iliski oldugunu göstermistir.[70] Ailesini duyars?z ve tutars?z olarak degerlendiren gençlerin basar?l? kimlik puanlar?n?n azald?g?, ask?ya al?nm?s ve dag?n?k kimlik statüsü puanlar?n?n artt?g? sonucuna ulas?lm?st?r. Aile içindeki ekonomik ve sagl?k problemlerinin art?s? ask?ya al?nm?s kimlik statüsü puanlar?nda azalmayla iliskili bulunmustur.

Pala [71], madde bag?ml?s? ergenlerin kimlik statülerini arast?rd?g? çal?smas?nda, 55 madde bag?ml?s? ve 56 madde bag?ml?s? olmayan toplam 111 ergenin kimlik statülerini alg?lanan anababa kabul-reddi ve psikolojik uyumlar? aç?s?ndan incelemistir. Arast?rma sonuçlar?na göre bag?ml? ergenlerin basar?l? kimlik statüsü puanlar? kontrol grubunun ilgili puanlar?ndan anlaml? derecede düsükken; bag?ml? grubun dag?n?k kimlik statüsü puanlar? kontrol grubuna oranla anlaml? derecede yüksek bulunmustur. Anababalar?na iliskin kabul alg?layan ergenlerin basar?l? kimlik statüsü puanlar? anababalar?na iliskin ret alg?layanlara oranla anlaml? derecede yüksek bulunmustur. Anababalar?ndan ret alg?layan ergenlerin dag?n?k kimlik statüsü puanlar? bag?ml?l?k durumuna göre farkl?lasmaktad?r. Bag?ml? ergenler babalar?n? daha ilgisiz, sald?rgan ve ayr?smam?s red davran?s? içinde degerlendirmislerdir. Arslan [72] ise yapt?g? arast?rmada, yas, cinsiyet ve baglanma stilleri ile psikososyal gelisim dönemleri ve ego kimlik süreçleri aras?ndaki iliskiyi incelemistir. Arast?rmada ergenlerin baglanma stillerine göre "kararl?l?k" ve "kesfetme" puan ortalamalar?n?n anlaml? düzeyde farkl?last?g? bulunmustur. Kay?ts?z baglanma stiline sahip ergenlerin digerlerine göre daha yüksek kararl?l?k puanlar?na sahip oldugu bulunmustur. Korkulu baglanma stiline sahip ergenlerin digerlerine göre daha yüksek "kesfetme" puanlar?na sahip oldugu görülmüstür. Baglanma stilleri ve cinsiyete göre, "kararl?l?k" puan ortalamalar incelendiginde; cinsiyete göre anlaml? farkl?lasman?n oldugu ve k?zlar?n erkeklere göre daha fazla "kararl?l?k" puan ortalamas?na sahip oldugu bulunmustur.

Kimlik statüleri ile ilgili yurtd?s? literatür genel olarak ele al?nd?g?nda çal?smalar?n daha çok cinsiyet, yas, baglanma, benlik sayg?s?, intihar gibi degiskenleri içerdigi ifade edilebilir. Kimlik statüleri ile ilgili Türkiye'deki literatürde ise çal?smalar daha çok cinsiyet, yas, baglanma stilleri, benlik sayg?s?, egitim al?nan bölüm, bag?ml?l?k gibi degiskenlere odaklanm?st?r. Yasla birlikte kimlik statülerinde önemli bir farkl?l?k olmad?g? sonucuna ulasan ve ilk ve orta ergenlik dönemlerinde ergenlerin daha çok dag?n?k ve ipotekli statüde yer ald?klar?n? gösteren arast?rmalar da bulunmaktad?r. [46,64-67] Bu sonuçlar ergenlerin psikososyal gelisim kuram?n?n aç?klamalar? dogrultusunda kimlik bunal?m? yasad?klar?n? ve Marcia'n?n ileri sürdügü kimlik statülerinde degisiklikler ortaya koyduklar?n? destekler niteliktedir. Aile iliskileri ve anababa tutumunun kimlik gelisimi ile iliskisinin anlaml? oldugu sonucuna ulas?lm?s t?r.[35,56,65] Aile yap?s?n?n ise kimlik gelisimini etkilemedigini ortaya koyan çal?smalar da vard?r.[72]

Kimlik konusu yak?nl?k, madde kullan?m?, uyum saglama, intihar ve kilo sorunlar? gibi pek çok diger degiskenle birlikte ele al?nm?st?r ve kimlik biçimlenmesinde çevresel etkenlerin önemi vurgulanm?st?r. Kimlik statülerinde akademik basar?,[37] kardes say?s?,[66] sosyal destek,[42,39,67] spor etkinlikleri,[ 39] yetistirme yurdunda yasama,[64] mesleki karars?zl?k,[43] bir iste çal?sma,[43] ve sehirde yasama [40] durumlar?na göre farkl?l?k oldugu sonucuna ulas?lm?st?r. Ögrenim görülen okul türü ile kimlik statüleri aras?ndaki iliskiye ait arast?rma bulgular? ise çeliskilidir. Okul türü aç?s?ndan kimlik statülerinde farkl?l?k olmad?g?n? bulan arast?rmalar?n [35,36] yan? s?ra, farkl?l?k oldugunu ortaya koyan arast?rmalar da [38] vard?r. Kimlik statüleri ile bilissel düsünce aras?ndaki iliskiye bak?ld?g?nda; bireylerin soyut düsünce arac?l?g?yla kendileri ve çevreleri ile ilgili bilgileri bütünlestirdigi, kulland?g? ve soyut düsüncenin kimlik gelisimi ile iliskili oldugu söylenebilir. Kimlik statüleri ile kendini açma ve kendini arast?rma aras?nda iliski oldugu sonucuna ulas?lm?st?r.[ 63] Kendini izleme ile kimlik statüleri aras?nda iliski bulmayan arast?rmalar?n yan?nda, iliski bulan arast?rmalar da bulunmaktad?r.[41,70]

Kimlik Stilleri ?le ?lgili Kuramlar

Berzonsky'nin Sosyal-Bilissel Kimlik Stilleri Modeli

Kimlik stilleri konusunda ilk model, kimlik gelisiminde sosyal ve bilissel süreçleri dikkate alan Berzonsky'nin modelidir. Berzonsky kimlik statülerinin alt?nda farkl? sosyal bilissel süreçlerin yer ald?g?n? ileri sürmüstür[5,44,73]. Bu modele göre bireyler problem çözme, karar verme ve kimlik konular? ile ilgilenmede farkl? stratejiler izlerler. Bu stratejiler "bilgi yönelimi", "norm yönelimi" ve "kaç?nma yönelimidir". Bu stratejiler asag?da aç?klanm?st?r;

1. Norm yönelimli kimlik stili (Norm oriented): Norm yönelimli kimlige sahip bireyler, ailelerinin ya da toplumda önemsenen bireylerin beklenti ve isteklerini dikkate al?rlar. Bu bireyler Marcia'n?n kimlik statüleri s?n?flamas?nda ipotekli kimlik statüsüne kars?l?k gelmektedir. Sorun çözümü ve karar verme sürecinde bu bireyler, baskalar?n?n beklentilerini ve onaylar?n? dikkate al?rlar. Bu yönelimdeki bireyler, bilgiye kapal? olma egilimindedirler, yeni bilgileri kendi degerleri ve inançlar? için tehdit olarak görürler. Norm yönelimli kimlik stili sergileyen bireyler, toplumsal kimlik bilinciyle, baskalar?na bakarak kendini degerlendirir ve baskalar? odakl? sorun çözme stratejilerini benimserler.[73]

2. Bilgi yönelimli kimlik stili (Informational oriented). Bilgi yönelimli kimlige sahip bireyler, kimlikle ilgili kararlar? ve baglanmalar? yapmadan önce benlikle ilgili bilgileri arast?r?rlar. Bu bireyler, kimlik konular? ile ilgilenirken bilgileri arar, degerlendirir ve uygun buldugunu kullan?rlar ve ayr?ca Marcia'n?n kimlik statüleri s?n?flamas?nda basar?l? ya da ask?ya al?nm?s kimlik statüsünde yer al?rlar. Bilgi yönelimli kimlik ile birçok sosyal-bilissel boyut, yeni düsüncelere aç?k olma ve deger ve eyleme aç?k olma aras?nda olumlu iliski vard?r.[73]

3. Kaç?nma yönelimli kimlik stili (Diffuse/avoidant oriented). Kaç?nma yönelimli bireyler, kisisel sorun ve kararlarla kars? kars?ya kalmaktan kaç?n?rlar ve kararlar?n? ertelerler. Bu bireyler, Marcia'n?n kimlik statüleri s?n?flamas?nda dag?n?k kimlik statüsüne kars?l?k gelmektedir. Kaç?nma yönelimi ile bilissel islev gereksinimi, düsüncelere aç?k olma ve içe bak?s aras?nda olumsuz iliski vard?r.[5,73]

Berzonsky'nin sosyal-bilissel kimlik gelisimi kuram?nda, bireyler kararlar?n? olusturmadan önce seçenek ve sonuçlar? sistemli bir sekilde degerlendirirler. Berzonsky karar verme ve kimlik olusturma sürecinin dinamik ve devam eden bir süreç oldugunu belirtmistir. Bireyler baglan?mlar?ndan ve kararlar?ndan önce sonuçlar? ve seçenekleri sistematik olarak degerlendiler. Berzonsky, baglan?mlar?n, yeni bilgi ve girdiler ürettigini ve bunlar?n varolan kimlik yap?s?ndaki dengeyi bozdugunu, böylece yeniden degerlendirilerek uyma (accommodation) ile yeni bir yap? olustugunu ileri sürer. Bu yüzden, bu süreçte sonuçlar?n her yönüyle kestirilebildigi ve sonuçlardan her zaman hosnut olundugu anlam? ç?kar?lmamal?d?r.[5] Kimligin olusumu sürecinde psikososyal etkilesim sonucu ortaya ç?kan bilissel semalar bireysel farkl?l?klar? yaratmaktad?r.[5] Berzonsky'nin kimlik olusum sürecine iliskin bu modeli arast?rmalara yeni bir yaklas?m getirmistir.

Kimlik Stilleri ?le ?lgili Diger Görüsler

Frances ve Ruble, kimligin temelini olusturan kendilik tutarl?l?g? kavram?n?n gelisimiyle ilgilenmis ve bilissel gelisimin önemini vurgulam?slard?r. Lewis, sosyal bilis ve sosyal gelisim baglam?nda kimligi ele alm?st?r. Yasam döngüsü içinde üç temel gelisimsel evreden söz edilmistir. Bunlar, kimlik edinme, sosyallesme ve üremedir.[6]

Kimlik stilleri konusu Berzonzky'den beri psikoloji alan?nda önemli bir çal?sma alan? olarak görülmekle birlikte, kimlik stilleri konusunda yap?lan çal?smalar?n, digerlerine göre daha az oldugu söylenebilir.

Kimlik Stilleri Konusunda Yap?lan Baz? Arast?rmalar

Kimlik Stilleriyle Ilgili Yurtd?s?nda Yap?lan Çal?smalar

Literatürde kimlik stilleri konusunda oldukça az çal?sma oldugu dikkati çekmektedir. Berzonsky ve Ferrari, üniversite ögrencileriyle yapt?klar? bir çal?smada kimlik stilleri ile karar stratejileri aras?nda anlaml? iliski saptam?slard?r.[ 73] Bu çal?smada bilgi yönelimli bireylerin sistematik ve tutarl? karar verme biçimlerine yöneldikleri, kaç?nma yönelimli bireylerin kaçma ve bahane bulma gibi karar verme biçimlerini yegledikleri ve norm yönelimli bireylerin ise bilgi yönelimli bireylere göre daha çok ertelemeyi kulland?klar? bulunmustur. Berzonsky ve arkadaslar?n?n üniversite ögrencileriyle yapt?klar? bir diger çal?smada kimlik stilleri ile bilissel stratejiler ve yükleme stratejileri aras?ndaki iliski arast?r?lm?st?r.[74] Bu çal?smada bilissel stratejiler ve yükleme stratejilerinin kimlik stiline göre farkl?last?g?; kaç?nma yönelimli kisilerin uyumsuz stratejileri kulland?klar?; bilgi yönelimli kisilerin ise norm ve kaç?nma yönelimli kisilerden daha fazla stratejik planlamay? kulland?klar? bulunmustur

Kimlik Stilleriyle ?lgili Türkiye'de Yap?lan Çal?smalar

Çelen ve Kusdil çocuk yetistirme biçimi ile üç kimlik stili aras?ndaki iliskiyi inceledikleri bir çal?smada bilgi ve norm yönelimli kimlik stilleri ile kararl? kimlik aras?nda olumlu; kargasa/kaç?nma yönelimli kimlik stili ile olumsuz iliski bulunmustur. Yetkeci aile biçiminin üç kimlik stilini de yordad?g?, otoriter anababa stili norm yönelimli ve kargasa/kaç?nma kimlik stilleri ile basar?l? ve bilgi yönelimli kimlik stilleri ise yetkili aile yap?s? ile anlaml? sekilde iliskili bulunmustur. Cinsiyet aç?s?ndan bak?ld?g?nda, erkeklerin k?zlara göre daha fazla kaç?nma yönelimli kimlik stiline sahip olduklar? ve k?zlar?n ise erkeklere göre daha fazla kararl? kimlik yönelimine sahip olma egiliminde olduklar? bulunmustur. [75]

Yurtd?s?nda ve Türkiye'deki kimlik stilleriyle ilgili çal?smalara bak?ld?g?nda; demografik degiskenlerden daha çok cinsiyetin kimlik stilleri ile olan iliskisinin arast?r?ld?g? görülmektedir. Yurtd?s? çal?smalar daha çok karar stratejileri, hipotez test etme biçimi, bilissel stratejiler ve yükleme stratejileri gibi bilissel degiskenlere odaklan?rken, Türkiye'deki az say?daki çal?sman?n psikososyal degiskenlerden çocuk yetistirme stili gibi konulara odaklanm?st?r.

Kimlik Biçimlenmesi Çal?smalar?

Kimlik konusunda son y?llardaki yönelimlerden biri de kimlik gelisimini kesif/esnek baglanma (Exploration/Flexible commitment), ipotek/uyma (Closure/Conformity) ve kaç?nma (Avoidance) olmak üzere üçlü bir s?n?flama içinde ele al?nmas?d?r. Bu konuda henüz s?n?rl? say?da olan çal?smalar bu bölümde sunulmustur.

"Ben kimim?" sorusuna verilebilecek herhangi bir yan?t?n olusma süreci, kimlik biçimlenmesi kavram?na isaret etmektedir. Kimlik biçimlenmesi, en genel anlam?yla kimligin zaman içinde gelismesine isaret etmektedir. Kimlik zaman içinde, kesif/esnek baglanma, ipotek/uyma ve kaç?nma olmak üzere üç sekilde biçimlenebilir.[2,4,6,76]

Kesif/esnek baglanma, ask, is ve dünya görüsü olmak üzere yasamdaki üç kimlik alan?nda farkl? parçalar? içeren tutarl? bir kimlik olusturma anlam?na gelmektedir. Kimlik statülerinde basar?l? kimlik statüsü ve kimlik stillerinde ise bilgi yönelimli kimlik stili (informational oriented) bu tür biçimlenmeyi temsil etmektedir. ?potek/uyma ise, kimlik biçimlenmesinde kat?l?g? ve uymay? içermektedir. Ask, is ve dünya görüsü konusunda düsük kesif ve kat? baglanma ile bir kimlik olusturma anlam?na gelmektedir ve kimlik statülerinde ipotekli kimlik statüsü, kimlik stillerinde ise norm yönelimli kimlik stili (norm oriented) bu tür biçimlenmeyi temsil etmektedir. Kaç?nma ise, benlik için güçlü bir aray?s olmas?na kars?n, kimlik konular? ile ilgilenmemeyi ve kisisel sorun ve kararlarla kars? kars?ya kalmaktan kaç?nmay? ve kararlar? ertelemeyi içermektedir. Kimlik statülerinde dag?n?k kimlik statüsü ve ask?ya al?nm?s (moratoryum), kimlik stillerinde ise kaç?nma yönelimli kimlik stili (Diffuse/Avoidant oriented) bu tür biçimlenmeyi temsil etmektedir.[76]

Literatürde kimlik biçimlenmesi (kesif/esnek baglanma, ipotek/uyma ve kaç?nma) konusunda sadece üç çal?sma oldugu görülmektedir. Bunlardan birinde Cote ve Schwartz beliren yetiskinlerle yapt?klar? çal?smada kimlik biçimlenmesi ile eylemlilik aras?ndaki iliskiyi incelemislerdir.[77] Arast?rmaya 276 üniversite birinci s?n?f ögrencisi kat?lm?st?r. Kat?l?mc?lar?n tamam? Kanada'dan farkl? etnik gruplardan seçilmistir. Arast?rma sonucunda, eylemlilikle kesif/esnek baglanma aras?nda pozitif, kaç?nma ile negatif iliski ve eylemlilikle ipotek/uyma aras?nda iliski olmad?g?; eylemlilik artt?kça kimlik biçimlenmesinin daha sagl?kl? olacag? sonucuna ulas?lm?st?r. Benzer biçimde Schwartz ve arkadaslar?, 332 beliren yetiskinle yapt?klar? çal?smada, eylemlilikle kimlik biçimlenmesi aras?ndaki iliskiyi incelemislerdir.[76] Farkl? etnik gruplardan ve ABD ve Kanada'dan seçilen üniversite ögrencisi kat?l?mc?lar?n yas aral?g? 18- 25 yas idi. Arast?rmada eylemlilikle kesif/esnek baglanma aras?nda pozitif, kaç?nma ile negatif iliski ve ipotek/uyma aras?nda iliski olmad?g? ve eylemlilik artt?kça kimlik biçimlenmesinin daha sagl?kl? oldugu sonucuna ulas?lm?st?r.

Türkiye'de ise Atak, beliren yetiskinlerle yapt?klar? çal?smada anababaya baglanma, kimlik biçimlenmesi ile eylemlilik aras?ndaki iliskiyi incelemis; eylemlilikle kesif/esnek baglanma aras?nda pozitif iliski bulunurken; eylemlilikle ipotek/uyma aras?nda ve kaç?nma ile eylemlilik aras?nda negatif iliski saptam?st?r.[78] Sonucunda eylemlilik artt?kça kimlik biçimlenmesinin daha sagl?kl? olacag? sonucuna ulas?lm?st?r. Ayr?ca, anneye sagl?kl? baglanma ile kesif/esnek baglanma aras?nda pozitif iliski bulunurken; ipotek/uyma ve kaç?nma ile negatif iliski bulunmustur.

Yurtd?s?nda ve Türkiye'deki kimlik biçimlenmesi ile ilgili çal?smalarda; demografik degiskenlerden etnik köken ve üniversite egitimi al?p almama durumu ile kimlik biçimlenmesi iliskisine odaklan?ld?g? görülmektedir. Türkiye'deki ve yurtd?s?ndaki kimlik biçimlenmesi çal?smalar? kars?last?r?ld?g?nda, sonuçlar?n benzer oldugu ifade edilebilir. Ancak, Türkiye'de yap?lan çal?smada ipotek/uyma ile eylemlilikle aras?nda negatif iliski bulunmusken, yurtd?s?nda yap?lan çal?smalarda bu iki degisken aras?nda iliski bulunmam?st?r. Bu durumun nedeni, kültürel farkl?l?klar ya da bireycilik/toplulukçuluk olarak görünmektedir.[ 78]

Tart?sma

Bu yaz?da kimlik konusu kuramsal ve deneysel bulgular baglam?nda ele al?nm?s; ve çal?smalar kesif, statü ve stil olmak üzere üç ana basl?k alt?nda degerlendirilmistir. Erikson'dan bu yana ergenlikte kazan?lmas? gereken temel özelligin "kimlik kazan?m?" oldugu varsay?lmaktad?r. [2] Kimlik kavram?, farkl? alanlarda farkl? sekillerde tan?mlanan kavramlardan birisidir. Kimlik kavram?n?n tan?m?nda ortak bir noktada bulusulamamas?n?n nedeni kavram?n fiziksel, bilissel ve toplumsal ögeleri içeriyor olmas?d?r.[2-7] Erikson, kimlik kavram?n? aç?klarken bazen bir duyguya, bazen de psikolojik bir yap?ya isaret etmekte ve kimlik olusum sürecini bilinç ve bilinçd?s? mekanizmalar?n bilesimi olarak aç?klamaktad?r.[2] Marcia'n?n [3] kimligi duyum [sense], tutum [attitude] ve çözüm [resolution] kavramlar?yla aç?klamas?na kars?n, Kroger [12,13] kimlikle ilgili olarak en iyi tan?m?n "içsel bir kendilik yap?lanmas? [internal selfconstructed]" oldugunu öne sürmektedir. Bu baglamda kimlik, bireyin dürtülerinin, inançlar?n?n ve kisisel geçmisinin dinamik bir örgütlenmesinden olusmaktad?r.[13] Kroger ise kimlik duygusunu, bireyin kendini birey olarak benzersiz ve kendine özgü bir biçimde varoldugunu ve bu biçimin süreklilik gösterdigini duyumsamas? olarak tan?mlamaktad?r.[12] Adams ve Gullota, bir kavram olarak kimligi en iyi sekilde aç?klayan kuramc?lar?n Erikson ve Blos oldugunu ileri sürmüstür.[42] Kimlik; ego kimligi, öz kimlik, kisisel kimlik, grup kimligi, etnik kimlik, cinsel kimlik, ulusal kimlik gibi baglam içinde kullan?labilen bir kavramd?r. Bu kavramlar?n hepsi temelde bireyin kimlik duygusunun degisik yönlerini olusturur ve bu duygunun temelindeki anahtar kavram "ego kimligi"dir.

Ergenlik dönemi boyunca "Ben kimim?" sorusu defalarca sorulur. Bu soruya iliskin islevsel kararlar? alan ergenler önceki deneyimlerini bir kimlikte bütünlestirmeye baslar. ?slevsel kararlar alamayan ergenler ise, ergenlik dönemi ilerledikçe "Ben kimim? Yasamdan beklentilerim neler?" gibi sorularla ugrasmak zorunda kal?rlar.[1,2,4] Erikson'a göre, birey çevreyle etkilesim içerisinde yasam boyunca gelisir. Erikson, bireyin gelisimini üç degisken aras?ndaki iliski olarak görür. Bunlar biyolojik degiskenler, toplumsal-çevresel etkiler ve ego süreci olarak belirtilen kisisel deneyimlerdir. Erikson kimligi biyolojik miras ve kisisel deneyimlerin bir tür örgütlenmesi seklinde tan?mlam?st?r. Erikson'a göre en genel anlam?yla kimlik kavram? "bireyin biriciklik duygusunun sürekliligine" isaret etmektedir.[2] Blos'a göre, kimlik olusturma süreci ayr?lma (separation) yap?lanmalar?ndan olusmaktad?r. Blos'a göre ergenler, anababalar? ile olan iliskilerindeki yetersiz özerklik gibi nedenlerden dolay? arkadasl?k iliskilerine yönelmekte ve anababalar?yla olan duygusal bag?ml?l?klar? zay?flamaktad?r. Blos, arkadas grubunun, ergenlerin çat?smalar?n? çözmelerine ve anababalar?na olan bag?ml?l?klar?ndan kurtulmalar?na hizmet eden bir islevi oldugunu ifade etmektedir. Mahler'in öne sürdügü bebegin kendisi ile annesi aras?ndaki fark? ögrenmesi sürecindeki gibi, Blos da ergenlerin kendilerini digerlerinden ay?ran bir s?n?r? olduguna inand?klar? bir süreç yasad?klar?n? savunmaktad?r. Erikson ve diger arast?rmac?lar?n kimlik tan?mlamalar?nda ortak olan özelliklerin yan?nda, farkl?lasan özellikler de vard?r. Aç?klanan tan?mlar?n yan? s?ra, kimlikle ilgili en kolay tan?m k?saca bireyin "ben kimim?" sorusuna verdigi yan?t olarak kabul edilmektedir.

Kimlik gelisimi karmas?k ve çok yönlüdür. Bununla birlikte Erikson, kimlik kesfi konusunda ergenin çal?sma, ideoloji ve romantik iliski olmak üzere üç temel alanda denemelerde bulundugunu ve bu denemelerin kimlik kesfi sürecinin ve dolay?s?yla da kimlik biçimlenmesinin motoru oldugunu ifade etmistir. Marcia, adanm?sl?k ve kesif boyutlar?n?n varl?k ya da yokluguna göre statüler tan?mlam?st?r. Baska bir deyisle, Marcia için kimlik biçimlenmesi belli bir statü ile sonlanmakta ve statüler aras?nda da geçisler olabilmektedir.[2,36] Kimlik biçimlenmesinde bilissel ögeleri de dikkate alan Berzonsky, kimlik konusunda yeni bir yaklas?m önermis ve kimlik stillerini tan?mlam?st?r. Arnett ise, t?pk? Erikson gibi kimlik kesfi konusuna egilmis; ancak Erikson'dan farkl? olarak kimlik kesfinin ergenligin sonunda sonlanmad?g?n?, ergenin is, ask ve dünya görüsü olmak üzere üç temel alanda denemelerde bulundugunu ve bu denemelerin "beliren yetiskinlik" döneminde yogunluk kazand?g?n? ve kimlik denemelerinin beliren yetiskinligin sonunda bittigini ifade etmistir.

Erikson'a göre, ergenlik bireyin yeniden yap?lanmas? için bir f?rsatlar dönemidir.[ 2] Ergen, psikolojik ve fiziksel olgunlasma ile birlikte davran?slar?n? sekillendirmek amac?yla toplumun yönlendirme ve bask?s?na maruz kalabilmektedir. Buna göre, yetiskinler dünyas?na kat?lma, kendine bir yol ve yön seçme ergen için toplumsal bir zorunluluk haline gelmektedir. Bu nedenle Erikson'a görekimlik duygusunun kazan?lmas?nda en kritik dönem ergenliktir.[ 2] Ergenin, fiziksel degisimi, sosyal rollerin yeniden gözden geçirilmesine de yol açmaktad?r. Genç insan baskalar?n?n gözünde "ne oldugu" sorusuyla, kültürün ve kendi yetilerinin etkilesimiyle kazand?g? kimlik duygusunu günün prototipleriyle kars?last?rarak ugras?r. Bu nedenle genç insan hem akran grubunun hem de önemli özdesim figürlerinin etkilerine aç?k hale gelmektedir.[ 6,9] Kimlik kesiflerine kars?n, bireylerin ergenlikte yasad?klar? ask ve is denemeleri her zaman olumlu sonuçlanmamaktad?r. Bireyler, ask konusunda bazen umutsuzluk ve reddedilme yasamaktad?rlar. ?s yasam?nda ise basar?, basar?s?zl?k ve yetersizlikler yasayabilmektedirler. Dünya görüsü aç?s?ndan ise, bazen çocuklukta edinilen inançlar?n reddedilmesi söz konusudur.[2,6] Bu bilgiler ?s?g?nda birçok arast?rmac?, kimlik biçimlenmesinin ergenlikte baslad?g?n? ancak ergenligin ard?ndan gelen beliren yetiskinlik y?llar?nda yogunlast?g?n? öne sürmektedir.[4,6,11,12,40,77,78]

Marcia [3] ve Berzonsky,[5] Erikson'un kimlik gelisimine iliskin görüslerini genisletmeye çal?sm?st?r. Marcia [3] dag?n?k kimlik, ipotekli kimlik, basar?l? kimlik ve morotoryum olmak üzere dört kimlik statüsü öne sürmüstür. K?saca ifade etmek gerekirse; dag?n?k kimlik [düsük kesif, düsük baglanma] kimlik konular? ile ilgilenmemeyi; ipotekli kimlik [düsük kesif, yüksek baglanma] kimlik biçimlenmesinde kat?l?g? ve mevcut yap?ya uymay?; moratoryum (yüksek kesif, düsük baglanma) benlik için güçlü bir aray?s?; basar?l? kimlik [yüksek kesif, yüksek baglanma] farkl? parçalar? içeren tutarl? bir kimlik olusturmay? temsil etmektedir. Basar?l? kimlik ve dag?n?k kimlik Erikson'un kimlige kars? kimlik kargasas?n? temsil etmektedir.[36,37] Berzonsky, [5,73] bu görüsü dikkate alarak bilgi yönelimli, norm yönelimli ve kaç?nma yönelimli olmak üzere üç tür kimlik isleme yönelimi önermistir. Bilgi yönelimli bireyler birçok alternatifi dikkate al?rlar. Norm yönelimli bireyler toplumun ve ailenin beklentilerine uyma egilimi gösterirler. Kaç?nma yönelimli bireyler ise kimlikle ilgili kararlardan kaç?nmay? tercih ederler. Berzonsky [73] kimlik islemleme yönelimi ile kimlik statüleri aras?ndaki benzerligi incelemistir. Bilgiye dayal? yönelim basar?l? kimlik statüsü ile, normatif yönelim ipotekli kim lik statüsüyle ve son olarak dag?n?k/kaç?nan kimlik yönelimi ise dag?n?k kimlik statüsüyle iliskili bulunmustur. Moratoryum statüsü bilgiye dayal? ya da dag?n?k/kaç?nan yönelimle iliskili bulunmustur. Farkl? etnik gruplarda ve farkl? cinsiyetlerle yap?lan çal?smalar da kimlik islemleme yönelimi ve kimlik statüleri aras?nda iliski oldugunu göstermistir.[76-78]

Literatüre bak?ld?g?nda, kimlik konusu ile ilgili olarak birçok kuram ve modelin gelistirildigi görülmektedir. Bu baglamda, kuram ve modeller incelendiginde kimlik konusunda temelde Erikson, Marcia ve Berzonsky'nin kuramlar? dikkati çekmektedir. Diger tüm kuram ve görüslerin, bu kuramlar? dikkate alarak öne sürüldügü ifade edilebilir. Bu kuramlara genel olarak bak?ld?g?nda, kuramlar?n tümünün kisinin "ben kimim" sorusunu nas?l cevaplad?g?n?, süreci ve bireyin kulland?g? yap?lar? aç?klad?klar? söylenebilir. Bu kuramlar dikkate al?narak hem Türkiye'de hem de yurtd?s?nda kimlik konusunda pek çok çal?sma yap?lm?st?r.

Literatüre bak?ld?g?nda kimlik statüleri ile ilgili birçok çal?sman?n bulundugu, kimlik kesfi ile ilgili çal?smalar?n ise göreceli olarak daha az oldugu dikkati çekmektedir. Bu durum, birçok arast?rmac? taraf?ndan kimligin bilissel degil, psikososyal bir yap? olarak kabul edilmesine baglanabilir. Türkiye'deki kimlik çal?smalar?na bak?ld?g?nda da durumun benzer oldugu, neredeyse tüm çal?smalar?n kimlik statüleri ile ilgili oldugu söylenebilir. Bu durum, yurtd?s?ndaki psikoloji ak?mlar?n?n etkisine baglanabilir. Ayr?ca, son zamanlarda özellikle bilissel yap?lar? ön plana alan Berzonsky'nin sosyal bilissel kimlik modelini kullanan çal?smalar ile Arnett'in beliren yetiskinlik kuram?n?n etkisiyle kimlige beliren yetiskinlik döneminde odaklanan çal?smalar?n say?s? artmaktad?r.[ 4] Ek olarak, kimlik konusunda yap?lan son çal?smalara bak?ld?g?nda, arast?rmac?lar?n art?k kimlik statüleri konusunda çok fazla çal?smad?g?, kimligi alt kavramlara ay?rarak (etnik, cinsel, ulusal gibi) arast?rd?klar? ve yeni modeller önerdikleri dikkati çekmektedir. Son y?llarda yap?lan kimlik çal?smalar?na bak?ld?g?nda, alanyaz?nda sadece kisisel kimligin çal?s?lmad?g?, kimligin alt alanlar?n?n da çal?s?ld?g? da dikkati çekmektedir. Ayr?ca, Arnett,[4] Cote,[42] Schwartz,[6] ve Kroger[13] gibi baz? bilim adamlar? kimlik konusunda yap?lacak çal?smalar?n ergenlikte degil, beliren yetiskinlik döneminde yap?lmas? gerektigini öne sürmektedirler.

Sonuç

Kimlik gelisiminin ergenlikte basl?yor olmas?na kars?n, son y?llarda yap?lan gelisim psikolojisi çal?smalar? kimlik gelisiminin beliren yetiskinlik dönemin de, baska bir ifade ile yirmili yaslar?n bas?nda ve ortas?nda yogunlast?g?n? göstermistir. Kimlik kesfinde ask, is ve dünya görüsü en temel ögeler olarak görüldügünden beliren yetiskinlik döneminde kimlik kesfi sürecinin ask, is ve dünya görüsü aç?s?ndan degerlendirilmesini gerekli k?lm?st?r. Bu baglamda, son y?llarda yap?lan kimlik gelisimi çal?smalar?n?n ergenlerden çok, beliren yetiskinlerle yap?ld?g? görülmektedir. Türkiye'deki kimlik çal?smalar?na bak?ld?g?nda, çal?smalar?n neredeyse tamam?n?n ergenlerle yap?ld?g? görülmektedir. Türkiye'de yeni yap?lacak olan çal?smalar, beliren yetiskinlik dönemine odaklanmal?d?r. Ayr?ca, ergenlerle beliren yetiskinleri kars?last?ran ya da ergenlik döneminden baslay?p yetiskinlige geçis y?llar?na kadar olan süreyi içeren boylamsal çal?smalarla kimlik gelisimi süreci daha ayr?nt?l? incelenebilir. Kimlik gelisimi konusunda Türkiye'de yap?lacak çal?smalarda, yeni kuramlar?n ve yönelimlerin dikkate al?nmas? bu konudaki kültürel farkl?l?klar?n sergilenebilmesi için gereklidir.

References

Kaynaklar

1. Steinberg L. Adolescence, 6th Ed. New York, McGraw Hill, 2002.

2. Erikson EH. Identity: Youth and Crisis. New York, W.W. Norton Company, 1968.

3. Marcia J. The relational roots of identity. In Discussions on Ego Identity (Ed J Kroger):34-65. NJ, England, Lawrence Erlbaum Associates, 1993.

4. Arnett JJ. Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. Am Psychol 2000; 55:469-480.

5. Berzonsky M. A process perspective on identity and stress management. In Adolescent Identity Formation (Eds GR Adams, TP Gullotta, R Montemayor):193- 215. Newbury Park, CA, Sage, 1992.

6. Schwartz SJ. A new identity for identity research: Recommendations for expanding and refocusing the identity literature. J Adolesc Res 2005; 20:293-308.

7. Miller PH. Theories of Developmental Psychology. New York, W.H. Freeman Company, 1993.

8. Erikson EH. Childhood and Society. New York, Norton, 1963.

9. Arnett JJ. Emerging Adulthood: The Winding Road From the Late Teens Through the Twenties. New York, Oxford University Press, 2004.

10. Arnett JJ. Emerging adulthood: What is it, and what is it good for? Child Dev Perspect 2007; 1:68-73.

11. Perry WG. Forms of Ethical and Intellectual Development in the College Years: A Scheme. San Francisco, Jossey-Bass, 1999.

12. Kroger J. Identity development during adolescence. In Blackwell Handbook of Adolescence (Eds GR Adams, MD Berzonsky):46-57. Malden, MA, Blackwell Publishing, 2003.

13. Kroger J. Discussions on Ego Identity. Hillsdale, NJ, England, Lawrence Erlbaum Associates, 1993.

14. Phillips TM, Pittman JF. Identity processes in poor adolescents: Exploring the linkages between economic disadvantage and the primary task of adolescence. Identity (Mahwah, N J) 2003; 3:115-129.

15. Kunnen ES, Bosma AH. Fischer's skill theory applied to identity development: A response to Kroger. Identity (Mahwah, N J) 2003; 3:247-270.

16. Grotevant HD, Cooper CR. Individuation in family relationships: A perspective on individual differences in development of identity and role taking skill in adolescents. Hum Dev 1986; 29:82-100.

17. Papini HO, Sebby RA, Clark S. Affective utility of family relations and adolescent identity explorations, Adolescence 1989; 24:457-466.

18. Bednard RL, Wells MG, Peterson SR. Self-esteem: Paradoxes and Innovations in Clinical Theory and Practice. WashingtonDC, American Psychological Association, 1989.

19. Lapsley DK, Rice KR, Fitzgerald DP. Adolescent attachment, identity and adjustment to college: Implication for the continuity hypothesis, J Couns Dev 1990; 68:561-565.

20. Shaw SM, Kleiber DA, Caldwell L. Leisure and identity formation in male and female adolescents: A preliminary examination, J Leis Res 1995; 27:245-264.

21. Nurmi J-E, Poole M, Kalakoski V. Age differences in adolescent identity exploration and commitment in urban and rural environments, J Adolesc 1998; 19:443-452.

22. Lacombe AC, Gay J. The role of gender in adolescent identity and intimacy decision, J Youth Adolesc 1998; 27:795-802.

23. Meeus W, Oosterwegel A, Vollebergh W. Parental and peer attachment and identity development in adolescence, J Adolesc, 2002; 25:93-106.

24. Sandhu D, Tung S. Contributions of family environment and identity formation towards adolescents' alienation. Pak J Psychol Res 2004; 19:1-14.

25. Çuhadaroglu F. Üniversite gençlerinde kimlik bocalamalar?. Üniversite Gençliginde Uyum Sempozyumu Bilimsel Çal?smalar?, Bilkent Üniversitesi Psikolojik Dan?sma ve Arast?rma Merkezi, 1989, Ankara Türkiye. Kongre Özet Kitab? sayfa:35-39.

26. Köker S. Kimlik duygusunun kazan?lmas? aç?s?ndan ergenlerin, genç yetiskinlerin ve yetiskinlerin kars?last?r?lmas? (Doktora Tezi). Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.

27. Gavas A. Kimlik gelisimi s?ras?nda ergenin anne-baba ile iliski düzeyinin saptanmas? (Yüksek Lisans Tezi). Bursa, Uludag Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.

28. Çuhadaroglu F. Identity confusion and depresyon in groups of adolescence having psychiatric and physical symptoms. The Turk J Pediatr 1999; 41:73-79.

29. Kartal T. Degisik yas gruplar?ndaki ergenlerin kimlik gelisimi s?ras?nda okula-is yasant?s?na ve bos zamanlar?n? degerlendirmeye iliskin görüslerindeki farkl?l?klar. (Yüksek Lisans Tezi). Bursa, Uludag Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.

30. Özgen C. K?z ve erkek lise ögrencilerinin kimlik duygular? ve aile alg?lar? aras?ndaki iliski. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.

31. Uçar N. Coralates of suicide ideation and relation to ego identity status among adolescents (Masters Thesis). Ankara, The Middle East Tecnical University, 1999.

32. Baskan T. Ruhsal sorunu olan ergenlerde kimlik duygusu: Kars?last?rmal? bir çal?sma. (Uzmanl?k Tezi). Ankara, Ankara Üniversitesi T?p Fakültesi, 2000.

33. Çuhadaroglu F. Ergenlik döneminde psikolojik gelisim özellikleri. Katk? Pediatri Dergisi 2001; 21:863-868.

34. Süslü DP. Çal?san ve ögrenci ergenlerde kimlik duygusu kazan?m?n?n arast?r?lmas?, (Yüksek Lisans Tezi). Ankara, Ankara Üniversitesi Egitim Bilimleri Enstitüsü, 2002.

35. Balkaya A. Lise ögrencilerinin kimlik duygusu kazan?m düzeylerinin baz? bilisselsosyal ailesel nitelikler ile suç davran?s? düzeyi aç?s?ndan incelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Eskisehir, Anadolu Üniversitesi Egitim Bilimleri Enstitüsü, 2005.

36. Marcia JE. Adolescence, identity, and the Bernardone family. Identity (Mahwah, N J) 2002; 2:199-209.

37. Marcia JE. Identity and psychosocial development in adulthood. Identity (Mahwah, N J) 2002; 2:7-28.

38. Waterman AS. Identity, the identity statuses, and identity statuses development: A contemporary statement. Dev Rev 1999; 19:591-621.

39. Luyckx K, Goossens L, Soenens B. A developmental contextual perspective on identity construction in emerging adulthood: Change dynamics in commitment formation and commitment evaluation. Dev Psychol 2006; 42:366-380.

40. Luyckx K, Goossens L, Soenens B, Beyers W. Unpacking commitment and exploration: Validation of an integrative model of adolescent identity formation. J Adolesc 2006; 29:361-378.

41. Côté JE. Arrested Adulthood: The Changing Nature of Maturity and Identity. New York, New York University Press, 2000.

42. Adams SG, Gullotta T. Adolescent Life Experiences. New York, Brooks Cole Publishing Company, 1989, 1-22.

43. Dereboy F, Dereboy Ç, Coskun B, Coskun A. Özdeger duygusu, öz imgesi ve kimlik duygusu. Çocuk ve Ergen Ruh Sagl?g? Dergisi 1994; 1:61-69.

44. Berzonsky MD, Macek P, Nurmi JE. Interrelationships among identity process, content, and structure: A cross-cultural investigation. J Adolesc Res 2003; 18:112- 130.

45. Marcia JE, Friedman ML. Ego identity status in college women. J Pers 1970, 2:249- 263.

46. Adams GR. Family correlates of female adolescents ego identity development. J Adolesc 1985, 8:69-82.

47. Grotevant HD, Cooper C. Patterns of interaction in family relationships and the development of identity formation in adolescence, Child Dev 1985; 56:415-428.

48. Abraham KG. Ego identity differences among Anglo-American and Mexican- American adolescents. J Adolesc 1986, 9:151-166.

49. Jones RM, Hartman B. Ego identity: Developmental differencess and experimental substance use among adolescents. J Adolesc 1988; 11:347-360.

50. Kroger J. A longitudinal study of ego identity status interview domains. J Adolesc 1988; 11:361-374.

51. Archer SL. Gender differences in identity development: Issues of process, domain and timing. J Adolesc 1989; 12:117-138.

52. Borus MJ. Ethnic differences in adolecents' identity status and associated behaviour problems. J Adolesc 1989; 12:361-374.

53. Klacynzski PA, Fauth JM, Swanger A. Adolescent identity: Rational experiental processing, formal operations and critical thinking beliefs. J Youth Adolesc 1998; 27:185-207.

54. Joseph HB, Tzurieil HD. Suicidal tendencies and ego identity in adolescence. Adolescence 1990; 25:215-223.

55. Boyes M, Chandler M. Cognitive development, epistemic doubt and identity formation in adolescence. J Youth Adolesc 1992; 21:277-304.

56. Taylor R, Oskay G. Identity formation in Turkish and American late adolescents. J Cross Cult Psychol 1995; 26:8-22.

57. Nurmi JE, Berzonsky MD, Tammi K, Kinney A. Identity processing orientation, cognitive and behavioural starategies and well-being. Int J Behav Dev 1997; 21:555- 570.

58. Cramer P. Development of identity: Gender makes a difference. J Res Pers 2000; 34:42-72.

59. Bergh S, Erling A. Adolescent identity formation: A Swedish study of identity status using the EOM-EIS-II. Adolescence 2005; 40:377-395.

60. Graf SC, Mullis RL, Mullis AK. Identity formation of United States American and Asian Indian adolescents. Adolescence 2008; 43:57-69.

61. Eryüksel G. Ergenlerin kimlik statülerinin incelenmesine yönelik kesitsel bir çal?sma Yüksek Lisans Tezi). Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987.

62. Varan A. Liseli gençlerin kimlik statülerinin cinsiyet, yas ve sosyo-kültürel çevre aç?s?ndan incelenmesi (Doktora Tezi). Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992.

63. Gültekin F. Lise ögrencilerinin kendini açma davran?slar?n?n kimlik gelisim düzeyleri aç?s?ndan incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Bursa, Uludag Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

64. Oflazoglu F. Yetistirme yurdunda yasayan ergenlerde kimlik statülerinin incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). ?zmir, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

65. Çak?r SG. The relationships of identity status with parental att?tudes, family type and parental education level in adolescents (Yüksek Lisans Tezi). Ankara, ODTÜ Egitim Bilimleri Enstitüsü, 2001.

66. Solmaz F. Lise son s?n?f ögrencilerinin kimlik statüleri ile anne-baba tutumlar? alg?lamalar? aras?ndaki iliskinin incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Ankara, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2002.

67. Uzman E. Sosyal destek düzeyleri farkl? üniversite ögrencilerinin baz? degiskenlere göre kimlik statüleri (Doktora Tezi). Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.

68. Gündogdu M, Zeren ?G. Yetistirme yurdunda kalan ergenlerin kimlik statüleri. Türk Psikolojik Dan?sma ve Rehberlik Dergisi 2004; 3(22):57-63.

69. Morsünbül Ü. Ergenlikte kimlik statülerinin baglanma stilleri, cinsiyet ve egitim düzeyi aç?s?ndan incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Ankara, Ankara Üniversitesi Egitim Bilimleri Enstitüsü, 2005.

70. Akman Y. Identiy status of Turkish university students in relation to their evaluation of family problems. Soc Behav Pers 2007; 35:79-88.

71. Pala S. Madde bag?ml?s? olan ergenlerin kimlik statülerinin belirlenmesi (Yüksek Lisans Tezi). ?zmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Egitim Bilimleri Enstitüsü, 2007.

72. Arslan E. Baglanma stilleri aç?s?ndan ergenlerde Erikson'un psikososyal gelisim dönemleri ve ego kimlik süreçlerinin incelenmesi (Doktora Tezi). Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.

73. Berzonsky M, Ferrari J. Identity orientation and decisional strategies. Pers Individ Dif 1996; 20:597-606.

74. Berzonsky MD, Neimeyer GJ. Ego identity status and identity processing orientation: The mediating role of commitment. J Res Pers 1994; 28:425-435.

75. Çelen N, Kusdil M. Basar?l? kimlik gelisimi, kimlik statüleri ve aile kontrol örüntüleri aras?ndaki iliskiler. Uludag Üniversitesi Arast?rma Fonu Projesi, 2000.

76. Schwartz SJ, Côté JE, Arnett JJ. Identity and agency in emerging adulthood: Two developmental routes in the individualization process. Youth Soc 2005; 37:201-229.

77. Côté JE, Schwartz SJ. Comparing psychological and sociological approaches to identity: Identity status, identity capital, and the individualization process. J Adolesc 2002; 25:571-586.

78. Atak H. Yetiskinlige geçiste kimlik biçimlenmesi ve eylemlilik (agency): Bireylesme sürecinde iki gelisimsel kaynak (Doktora Tezi). Ankara, Ankara Üniversitesi Egitim Bilimleri Enstitüsü, 2010.