Geç Dönem Osmanli Tasra Toplumunda Esrâfin Mahallî Islevleri Üzerine: Usakli Tirîdzâde Mehmed Pasa*

Abstract

This study handles the functions of Ottoman local notables in depth in the case of Tirîdzade Mehmed Pasha, one of the prominent figures in Usak district. In this context, first of all, the Tirîdzade Mehmed Pasha's familial personality and then his wealth resources are introduced. Afterwards, it is given his role in the Ottoman provinicial life as a tradesman, tax collector, opponent, manufacturer, and a philanthropist. The study, focusing on the emergence of a notable and his activities is constructed upon the materials from the various collections such as Irade, Sûrâ-yi Devlet, Meclis-i Vükelâ, Bâb-i Âlî, housed in the Prime Ministry Ottoman Archives. As a conclusion, it could be seen that in Usak district, Tirîdzâde Mehmed Pasha's activities had crucial functions with its either positive or negative aspects. It can be argued that Tirîdzâde Mehmed Pasha is a prominent historical figure, with his wealth and political influence, conducting the administrative affairs of the aforementioned district as well as its economy, acting as a mediator in the peripheral relations of the centre (Istanbul) with the province in a way he appeared either as a representetative or an opponent of the former. [PUBLICATION ABSTRACT]

Headnote

ÇAKMAK, Biray, Geç Dönem Osmanli Tasra Toplumunda Esrafin Mahallî îslevleri Üzerine: Usaldi Tiridzâde Mehmed Pasa. CTAD, Yd 7, Sayi 13 (Bahar 2011), 3-29.

Bu çalismada; Osmanli Imparatorlugu'nun son yillannda esrafin îslevleri, Usak kazasi ileri gelenlerinden Tiridzâde Mehmed Pasa örneginde aynntüi olarak ele alinmaktadir. Bu baglamda çalismada, ilk olarak Tiridzâde Mehmed Pasa'nin ailevî kimligi verilmekte, akabinde zenginlik kaynaklanna deginilmekte, tüccar ve mültezim kimligi, mütegallibe ve muhalif kimligi, fabrikatör kimligi, yardimsever kimligi baglamlannda mahallî düzeyde oynadigi roller ortaya konulmaktadir. Çalisma, Basbakanlik Osmanli Arsivi'nin, ïrade, §ûrâ-yi Devlet, Meclis-i Viikelâ, Bâb-i Alî gibi çesitli tasniflerinde yer alan belgelerdeki bilgiler üzerine insa edilmekte, bir esrafin ortaya çikisina ve faaliyetlerine odaklanmaktadir. Neticede, Tiridzâde Mehmed Pasa'nin Usak kazasinda önemli îslevleri yerine getirdigi, bu islevlerinin müspet ve menfi niteliklere sahip oldugu görülmektedir. Tiridzâde Mehmed Pasa'nin, mal varligi ve nüfuzu ile, kazanin iktisadî oldugu kadar, idari islerine de yön veren, merkez ile iliskilerde araci rolünde bulunan, kâh merkezin tasradaki temsilcisi, kâh merkezin muhalifì ve muanzi olarak önemli bir tarihî figiir oldugu sonucuna vanlmaktadir.

Anahtar Sö^cükkr: Usak Kazasi, Esrâf, Muhâlefet, Ticâret, Tiridzâde Mehmed Pasa, IL Abdülhamid Dönemi, Desantralizasyon, Osmanh Tasra Toplumu

ÇAKMAK, Biray, A Study on The Notables' Local Functions in The Late Ottoman Provincial Community: The Case of Tiridzâde Mehmed Pasha of Usak. CTAD, Year 7, Issue 13 (Spring 2011), 3-29.

Headnote

This study handles the functions of Ottoman local notables in depth in the case of Tirîdzade Mehmed Pasha, one of the prominent figures in Usak district. In this context, first of all, the Tirîdzade Mehmed Pasha's familial personality and then his wealth resources are introduced. Afterwards, it is given his role in the Ottoman provinicial life as a tradesman, tax collector, opponent, manufacturer, and a philanthropist. The study, focusing on the emergence of a notable and his activities is constructed upon the materials from the various collections such as Irade, Sûrâ-yi Devlet, Meclis-i Vükelâ, Bâb-i Âlî, housed in the Prime Ministry Ottoman Archives. As a conclusion, it could be seen that in Usak district, Tirîdzâde Mehmed Pasha's activities had crucial functions with its either positive or negative aspects. It can be argued that Tirîdzâde Mehmed Pasha is a prominent historical figure, with his wealth and political influence, conducting the administrative affairs of the aforementioned district as well as its economy, acting as a mediator in the peripheral relations of the centre (Istanbul) with the province in a way he appeared either as a representetative or an opponent of the former.

Keywords: Usak District, Notable, Opposition, Trade, Tirîdzâde Mehmed Pasha, The Abdulhamid II Period, Decentralization, Ottoman Provincial Community

Giri§

XVIII. yüzyilda devlet otoritesinin zayiflamasinda, esraf ve ayanin etkinliginin artmasi belirgin rol oynadi. III. Selim Dönemi'nde esraf ve ayanin 'adem-i merkeziyetçi egilimleri had safhaya ulasti.1 IL Mahmud, tahta çikisini müteakiben, devlet otoritesini yeniden tesis etmek için uç önemli icraat gerçeklestirdi. Öncelikle, tasrada devlet otoritesini zayiflatan ayanlara karsi amansiz bir savas açildi. Devlete isyan eden belli bash ayanlarin etkinligi kinldi.2 Akabinde de 1 826 yilinda Yeniçeri Ocagi kaldtrildl.3 Ücüncü olarak da, vakiflan ma2but haie getirmek için Evkâf Nezâreti kuruldu. Vakiflann büyük kisminin idâresi ve nezâreti merkezîleçtirildi. Vakiflardaki görevlilerin maaçlan devlet tarafindan verilmeye baglandl. Böylece iktidar üzerinde etkide bulunan ulema, kontrol aluna alinmaya çaliçildi.4 Bu geleneksel baski gruplan, desentralist egilimleri biinyesinde banndirmanin yaninda, yenilikler karçisinda da genelde muhalif bir tutum takinmaktaydi.5

3 Kasim 1839 tarihinde Tanzimat Fermani'nin ilaniyla ivme kazanan modernleçme hareketinin temei niteliklerinden birini, merkeziyetçilik oluçturdu. Zira modernleçen devlet, ayni zamanda merkezîleçen devlet demekti. Idarî reformlann amaci, "tebaasi ile dogrudan iliçki kuran, rasyonel adalet ilkesine göre içleyen merkezî bir idare oluçturmakti".6 Bu sebeple, e§rafin etkinligini kirmaya yönelik devlet politikalan giiçlendi. Tarrada olu§turulan meclisler ve atañan maaçli devlet memurlan, yani ta§ra biirokrasisi, e§rafin etkinligini kirmaya yönelik politikanin somut tezahürleri olarak tebariiz etti. Merkeziyetçi ta§ra idaresinin esaslan, çikartilan talimatnameler ve nizamnamelerle tespit edildi. Bu hususta esasli düzenlemeler, 1867 ve 1871 Vilâyet Nizamnameleri ile yapildi.7 Ta§ra idaresinde vilâyet-liva-kaza-nahiye eksenli dikey bir idarî yapi olusturuldu. Vilâyetlere valiler, sancaklara mutasarnflar, kazalara kaymakamlar ve nahiyelere nahiye müdürleri atandi.8 Yine vilâyedere, sancaklara ve ka2alara adii, idari, askeri sair görevliler tayin edildi. Bir baska ifadeyle tasrada adii, idarì, askerì bürokrasi olusturulmaya çalisildi. Böylece, devlet otoritesinin; memurlar vasitasryla, ücra idarî birimlere kadar yayilmasi amaçlandi. Bu arada, merke2Ìyetci politikalara da hizmet edecegi düsüncesiyle teknolojik yeniliklerden yararlanildi. Nitekim telgraf hadannin çekilmesi, merkeziyetçi politikalara olumlu katkilar yapti.9 Telgraf, bugi ve haber akisini hizlandirma yaninda, tebaanin sikâyetlerini hizli bir sekilde üst mercilere ulastirma imkâni da sagladi. Dolayisiyla, devlet, tasrada varligini, daha iyi hissettirme ve mesrulastirma imkânina kavustu. Devlet ile tasra arasinda hizli bir bugi ve haberlesme imkâni saglandi. Demiryollan da, sair islevleri yaninda, merkeziyetçiligin tesisine olumlu katkilarda bulundu. Osmanli merkezì idaresi, bu teknolojik gelismelerden, merkeziyetçi idareyi tesiste ve idâmede azamî yararlandi.

II. Abdülhamid Dönemi'ndeki merkeziyetçi idare egilimi, esrafin etkinligini kirarak sisteme entegre etmeye yönelik Tanzimat Dönemi uygulamalanni devam ettirdi. Mahalli meclislere aza olarak genelde esraf seçildi. Böylece esraftan olumlu olarak yararlanilmaya çalisildi. Aynca, uyumlu bir merkeziyetçi idare için esrafa yönelik taltifat uygulamalannda bulunuldu. Devlet memurlan yaninda, esraf da çesitli nisanlarla, madalyalarla ve rütbelerle taltif edildi. Bu taltif uygulamalan, daha ziyade esrafi sisteme entegre etme amacina matuftu.

Bu merkeziyetçi uygulamalara karsilik, desantralist egilimleri temsil eden esraf da varligini sürdürdü. Esraf, merkeziyetçi uygulamalar karsinda 'adem-i merkeziyetçi egilimleri temsil etti. Yani, Tanzimat öncesinin "derebeylik efkânni" sürdürdü. Kisaca merke2iyetçiligi temsil eden devlet ile 'adem-i merke2iyetçi egilimler tasryan esraf arasinda paradoksal ve dikotomik bir iliski miisahede edilmeye devam edildi.

Dönemin belgelerinde qrâf-? beide, hanedân-? memleket, muteneffi^ân, mutehayyi%ân ve miitemevvilân olarak adlandinlan10 mahallî ileri gelenler11, bir taraftan sisteme entegre olarak po2Ítif islevleri yerine getirdi. Diger taraftan da 'adem-i merke2iyetçi egilimlerini sürdürdü. Dolayisiyla esraf, müspet ve menfi islevleri yerine getiren bir 2Ümre olma niteligini devam ettirdi.

Esrafin etkinligini sürdürmesinde, baslica 2enginlik kaynaklanndan birini olusturan iltÍ2am sisteminin yürürlülükte olmasi etkiliydi.12 Aynî olarak toplanan ö§ür vergisinin tahsilinin ve nakde çevrilmesinin özelle§tirilmesini ifade eden ve kapitalist zümrenin iktisadî altyapisini oluçturan iltizam sisteminden e§raf, sermaye birikimini ve zenginligini arttirmada istifade etti. Aynca, ele aliñan dönemde mahallî ve uluslararasi ticaret, yani emtia ve para mübadelesi hizla gelati.13 Uluslararasi ticaretin etkileri, özellikle liman kenderinin hinterlandinda yer alan bölgelerde daha fazla hissedildi. Uluslararasi ticaretin artmasi, iltizam sisteminin de zorunlu kildigi e§rafin tiiccar kimligine olumlu katkida bulundu. Aynî olarak topladigi vergivi nakde çevirmek mecburiyetinde oían mültezim, tuccar olmak zorundaydi. Uluslararasi ticaretin hizla geli§mesi, miiltezimtiiccann i§ini kolayla§tirdi. Demiryollannin intasi ve i§letmeye açilmasi da, ticaretin geliçmesine olumlu katkilarda bulundu. Demiryollan, özellikle hububat gibi "yiikde agir, bahâda hafif emtianin ticaretindeki kâr marjini arttirdi.14 Demiryollari, tasima maliyet ve imkânlanni arttirma ve ucu2latma yaninda, aynen telgraf gibi, bilgi ve haber hareketliliginin hizlanmasinda da olumlu etkilerde bulundu.

Geç Dönem Osmanli tasra toplumunda, esrafin zenginlik kaynaklan ve islevleri üzerine yeterli sayida bilimsel arastirmanin yapilmadigi miisahede edilmektedir. Mevcut arastirmalar, daha ziyade, Tanzimat öncesinin ve Tanzimat Dönemi'nin ayani-esrafi üzerinde yogunlasmistir. Bu çalismalarda, genelde, ayan ve esraf ya menfi, ya da müspet islevleri ekseninde ele alinmistir. Oysa ileri gelenlerin son derece farkli, olumlu ve olumsuz islevlere sahip oldugu vâreste-i beyândir. Bu çalismada; Usakli Tirîdzâde Mehmed Pasa özelinde, ?. Abdülhamid Dönemi'nde, esrafin çok yönlü olumlu ve olumsuz islevleri üzerinde durulmaktadir.

Tirîdzâde Mehmed Paga'nin Ailevî Kimligi

Tirîdzâde Mehmed Pasa, Tirîdzâde Haci Hâfiz Osman ve Mehmed kizi Alime'nin ogludur. Dedesinin ismi Hüseyin, babaannesinin ismi Osman kizi Neslihan'dir. Tirîdzâde Mehmed Pasa'nin babasi Haci Hâfiz Osman, ßubat 1869'da vefat etti. Hamid, Ëyas, Hüseyin, Osman isimli dort erkek; Ayse ve Rukiyye isimlerinde iki kiz kardesi vardi. 15 Babalan vefat ettiginde ilyas, Hüseyin, Osman ve Rukiyye resit olmadigindan kendilerine seri mahkeme tarafindan resmî ve hukukî islerini görmek için (tesvîye-i umûrlanni rû'jet ¿fin) vasî tayin edildi. Ilyas ve Hüseyin'in vasîliklerini abileri Tirîdzâde Mehmed (Pasa)16, Osman ve Rukiyye'nin vasîliklerini Haci Mehmed bin Osman üsdendi.17

Tirîdzâde Haci Hâfiz Osman'in vefaü üzerine terekesi, vârisleri ve vâriseleri arasinda mahkeme tarafindan ser'î hukuka göre taksim edildi. Toplam mal varligi nakdî olarak 8317,5 kurustu. Cuma Mahallesi'nde ikamet eden Haci Hâfiz Osman'in mirasindan vasiyeti geregi 600 kurus cenaze masrafi techî^ ve tekfin), Ömer'e borcu olan 800 kurus ile mahkeme masrafi olan 229 kurus (1 70 kurus resm-i kismet, 46,5 dellâliyye-i eçyâ ve 13 kurus kaydiyje)n çikanldiktan sonra geri kalan miktar, hak sahipleri arasinda taksim edildi. Tirîcbâde Mehmed Pasa'nin hissesi 789,32 kurustu. Mehmed, aynca vasìleri oldugu kardesleri Ilyas ve Hüseyin'in 1813 kurusluk hisselerini de deruhde etti.19

Babasi Haci Hâfi2 Osman Efendi'nin terekesinden 789 kurus miras kalan Tirîd2âde Mehmed Pasa, kisa sürede mal varligini arttirdi. Diger ileri gelenler için de kullanilan e§râf-i beide, hanedân-? memleket, müteneffi^an, mütehayyi^an ibareleri kendisi için de siklikla belgelerde kullanildi. Bununla birlikte, Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin mütemevvilan, yani mal ve servet sahibi, 2engin olma vasfinin daha belirgin oldugu anlasümaktadir. Geç Dönem Osmanli imparatorlugu'ndaki diger esraf aileleri gibi, Tirid2ade Mehmed Pasa'nin da 2enginligini, daha 2iyade ticaretten ve iltÍ2amdan edindigi müsahede edilmektedir.

Tirîdzâde Mehmed Paga'nin Tüccar ve Mültezim Kimligi

Tirîd2âde Mehmed Pasa, 1870'Ii yülardan itibaren önemli bir tüccar olarak tebarÜ2 etti. Mahallî 2Ìraì ve mamul ürünleri, Ì2mir piyasasina pa2arlayan Tirîd2âde Mehmed Pasa, Ì2mir'deki ÌngilÌ2 tiiccarlarla ticari sÖ2lesmeler yapti.20 Ka2a köylerinde yetisen Ö2ellikle palamut ve arpa, bugday gibi hububati Ì2mir piyasasina pazarladl. Aynca, ka2ada imal edilen halilar da, kendisinin Ì2mir'deki yabanci tiiccarlarla ticaretini yaptigi önemli emtialar arasindaydi. Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin Ì2mir'deki yerli ve yabanci tiiccarlarla yaptigi ticaretin hacmini tespit etmek giiçse de, miinferit kayidardan ba2i tespiderde bulunmak mümkündür. Örnegin, 1880'li yillarda Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin, Ì2mir'deki ÌngilÌ2 tüccar Mösyö Patrie ile 100000 Osmanli Lirasi tutannda ticaret yaptigi görülmektedir. 21 Yine, 1890'Ii yillann basinda Ì2mir'deki iki ÌngilÌ2 tüccara 20.000'er kurusluk mal pa2arladigi, yaptigi ticarì mukavelelerle kendilerine 16.000 kantar palamut temin etmeyi taahhüt ettigi anlasümaktadir.22 20 Agustos 1905 tarihinde ise, Tatar köyünde bulunan palamudanni Usak Osmanli Bankasi Çubesi 23 vasitasiyla Osmanli Sigorta Çirketi'ne 3.000 Osmanli Lirasi'na sigortalattigi, yine bu palamutlanni 1 .200 Osmanli Lirasi'na rehin ettirdigi, daha sonra da ilgili palamudan, Izmir piyasasina pazarladigi tespit edilebilmektedir.24

Tirîdzâde Mehmed Pasa, Izmir piyasasina pazarladigi ürünleri köylülerden satin aldigi gibi, mültezim olarak da köylülerin üretügi ürünler üzerinde belirli bir etkinlige sahipti. Zira, aynî olarak tahsil edilen ösür vergisini, nakde çevirmek zorundaydi. Tirîdzâde Mehmed Pasa, sik sik Usak kazasi köyleri ösür ihalelerini aldi.25 1887 kurakligi sonrasinda Usak kazasi köyleri asanni toptan denilecek derecede iltizama aldi. Daha sonraki yillarda da, ayni sekilde, kaza köyleri asar malelerinin büyük kismini almaya devam etti. Çok sayida köyün ösür ihalelerini almasi, ayni olarak aldigi vergileri nakde çevirmesini zarurî hale getiriyordu. Bu da, tüccar kimliginin ön plana çikmasina sebep oluyordu.

iltizam ve ticarete bagli olarak iktisadî gücünü artüran Tirîdzâde Mehmed Pasa, mahallî düzeyde müspet ve menfi önemli islevleri yerine getirdi.

Tirîdzâde Mehmed Paga'run Mütegallibe ve Muhalif Kimligi

Tirîdzâde Mehmed Pasa, ticaret ve iltizamla ilgili faaliyederinde sik sik miilkî idareyi temsil eden mahallî devlet görevlileriyle karsi karsiya geldi. Kaza kaymakamlan ve mal müdürleriyle ciddî çekismeler içine girdi. Üreticilerin haklanni ve hazinenin çikarlanni korumaya causan kaymakamlarla ve mal müdürleriyle yasadigi çekismeler, kaza idaresinde zaafiyet yasanmasina da sebep oldu. Kaza kaymakamlan, köylülerin, mültezim Tirîdzâde Mehmed Pasa hakkinda Kütahya Sancagi'na, Hüdavendigar Vilâyeti'ne, Dâhiliye Nezâreti'ne, Sadâret'e ve Yildiz Sarayi'na yaptiklan sikâyeder üzerine müdahale ettiler.26 Çikâyet konulannin tahkikine ibtidar ettiler.

Yapilan tahkikâdar sonucunda Tirîdzâde Mehmed Pasa'nin köylülere ciddî haksizliklar yaptigi anlasildi. Tirîdzâde Mehmed Pasa'nin köylüler üzerinde tahakkümünün artmasinda ve çesitli haksizliklarda bulunmasinda, dogal afeder de önemli roller oynadi. 1887 yilinda ve akabinde yasanan kurakliklarda, köylülere ve ahaliye aynî yardimda bulunamayan merkezî idare, esrafa, ihtiyaç sahibi köylülere yemeklik ve tohumluk yardiminda bulunmalan görevini verdi. Bu görevler, Meclis-i Viikelâ kararlanyla tevdi edildi ve mültezimlerin, alacaklarina mahsuben zahire yardiminda bulunmalan kararlastinldi. 27 Bu noktada Tirîcbâde Mehmed Pasa, önemli görevler üstiendi. 1887 kurakliginda çok sayida köyün yemeklik ve tohumluk 2ahire ihtiyacinin karsilanmasi görevini deruhde etti.28 Daha sonraki tarihlerde yasanan kurakliklarda da, ayni sekilde köylülere yemeklik ve tohumluk 2ahire dagitti. Bu 2ahireleri, köyülülere borç olarak verdi ve sonraki yillarda ilgili köylerin asar ihaleleri kendisine verildi.29 Bu asamada, vermis oldugu 2ahirelerin bedelini tahsil etti. Köylülerden alacaklanni tahsil ederken, çesitli haksi2Üklar yapti. Bu da, ahali tarafindan hakkinda çok sayida sikâyeder yapilmasina sebep oldu.

Bu baglamda, miilte2Ìm Tirîd2âde Mehmed Pasa, Usak kaymakamlan Mehmed Esref ve $evki Beyler'le ciddî çekismeler yasadi. Taraflar birbirleri aleyhinde sikâyederde bulundular. Ücüncü sahislan, sikâyederde bulunmalan hususunda tesvik ettiler.30 Bu çekismeler sonucunda gerek kaymakamlar, gerek Tirîd2âde Mehmed Pasa hakkinda aynntili tahkikâdar yapildi. Bu tahkikâdar sonucu, ciddî ve U2un süreli yargilama sürecleri de yasandi.

Tirìd2ade Mehmed Pasa, ka2a kaymakami Mehmed Esref Bey'le ciddî bir çekisme yasadi. Köylüler tarafindan hakkinda sikâyeder yapildi. ßikayeder, Mehmed Aga (Pasa) 'run vergilerini ödeyecegini söyleyerek köylülerin palamudarini, diger tüccar kantarina 35-38 kurus verdigi halde, 30 kurusa aldigi, bedelini vergilerine vermedigi, buna karsilik daha once yüksek fiyada sattigi 2ahire bedeline saydigi, bu arada palamudan ölcerken kantann tam ayar olmamasi sebebiyle ahaliye asgarì %30 2arara ugrattigi, diger tiiccann mal almasini engelledigi yönündeydi.31 Bunun Ü2erine, Kütahya Mutasarnfligi'nin emirlerini dikkate alan ka2a kaymakami Mehmed Esref Bey, tahkikât yapmasi için mal müdürü ve ka2a idare medisi a2alanndan Osman ve Haci Ohannes Efendiler ile Belediye Medisi a2asindan Bekir Efendi'yi 2abitalarla birlikte köylere göndermistir. Tahkikât neticesinde, Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin köylülere 2ulm ve me2alim yaptigi anlasümis, köylerdeki palamudanni depoladigi maga2alan mühürlenmistir. 32 Bunun Ü2erine, Tirîd2âde Mehmed Pasa, Usak Kaymakamligi'na ve Kütahya Mutasarrifhgi'na protesto varakalan vermiß, teminat ve zarar-ziyan iddiasinda bulunmustur.33 Bu arada, Tirîdzâde Mehmed Pasa, mühürlü palamut magazalanni açtirmistir. Akabinde de, Izmir birinci sinif dava vekillerinden Mehmed Ruhi Bey'e vekâlet vererek, hukuk mücadelesine baslamis, kaymakam Mehmed Esref Bey ile mal müdürü Mahmud Fehmi Bey hakkinda sikâyederde bulunmustur. a Daha sonra Mehmed Ruhi Bey, izmir'den Usak'a gelmis, kaza idare medisi odasina girerek, azalardan bazilanni tahkir ve hakaret etmis, bunun üzerine de, bes gün hapsedilmistir.35 Belirli bir sûre sonra da kaza mal müdürü, kaza naibi ve kaza kaymakami Mehmed Esref Bey hakkinda elli iki maddelik bir sikâyet arzihalinde bulunulmustur.36 Bu sikâyet üzerine yapilan tahkikât sonucunda, iddialann çogunun asilsiz oldugu anlasilmissa da, bazilannda kaymakam Mehmed Esref Bey'in kanuna ve nizama aykin harekederde bulundugu tespit edilerek, kendisinin "taht-i muhâkemeye alinmasma" $urâ-yi Devlet, Dâhiliye Dâiresi tarafindan karar verilmistir. Akabinde de, yargilanmasi için gerekli irade, sadrazam tarafindan yazilan arz tezkiresi üzerine, 29 Aralik 1890 tarihinde çikmistir.37 Mehmed Esref Bey, "¿iden el çektirilerek" taht-i mahkemeye alinmis, yapilan yargilama sonrasinda memuriyetine iade edilmis ve tekrar Usak'a gonderilmis, yerine kaymakamligi vekâleten yürüten Resit Efendi'den görevi devralmisür. Ancak, hakkinda yapilan sikâyeder daha sonra da devam etmistir. 38 Neticede, 27 Agustos 1888'de, Usak Kaymakamligi'na atañan39 Mehmed Esref Bey, "bekâ-yi me'mûriyeti idâreten ve maslahaten câ'i% olamayacaa anlasildigindan, 2 Agustos 1892 tarihli irade ile azledilmis, yerine Çekmece Kaymakamligi'ndan munfasil (aynlan) Hüseyin Hüsnü Bey atanmistir.40

Usak kaymakami Çevki Bey ile Tirîdzâde Mehmed Pasa arasinda yasanan çekismenin aynntilan da, Tirîdzâde Mehmed Pasa hakkinda Usak köyleri ahalisinden 45 kisinin Yildiz Saray-i Humâyûnu'na sikâyederi üzerine yapilan tahkikâttan aynntili olarak tespit edilebilmektedir. Tirîdzâde Mehmed Pasa, kaza köylerinin asanni toptan denilecek derecede iltizama almis, köylülere gadr ve me201im ve teaddiyâtta bulunmus, bunun Ü2erine ahali tarafindan üst mercilere sikâyetlerde bulunulmus; ahali, mülklerini Tirid2âde Mehmed Pasa'ya terke mecbur olduklanni, bu sebeple kendilerine iskân olunmalari için uygun bir yer gösterilmesini istemistir. 41 Bunun Ü2erine, gereginin yapilmasi, yani "tedâbir-i sen' a ittihâ^iyla bu gbi sey'lerin her balde önünün dirimasi ve miimâikyhin magdûriyetinden vikây eieri esbâbinin istikmâli ve ne yapildiginin dahi 'a??-? 'atebe-i ulyâ kilinmasF için 10 Eyliil 1900 tarihinde irade-i seniyye çikmisur.42 Akabinde, geregi Hùdavendigâr Vilâyeti'ne büdirilmis ve gerekli tahkikât yapilmistir. Tahkik memurunun mahallinde yaptigi sorusturma neticesinde, Tirid2âde Mehmed Pasa'nin ka2a asanni toptan ilû2ama alarak köylülere gadr ve me2âlimde bulundugu, çogunun mallanni haksi2 yere 2abta kadar ileri giderek, sefâlete duçar olmalanna sebep oldugu, kendisine müracaat eden ihtiyaç sahibi ahaliye fâhis fryada çuriik 2ahire dagittigi, köylülerin palamudanni cebren aldigi, palamudanni ayiklatmak için cebren istihdam ettigi ameleye ücret yerine çuriik 2ahire verdigi, hükümet tarafindan intihab olunan muhtara, menfaat-i 2atiyyesine hÏ2met etmedigi için eski muhtan tesvik ederek resmî muhtarlik mührünü teslim ettirmedigi, böylece hükümet iterine müdahale ettigi anlasilmistir.43 Tahkikât esnasinda, aynca kaymakam §evki Efendi'nin 2ahire dagitmak için köylerde bulundugu strada, Tirîd2âde Mehmed Pasa aleyhinde ahaliyi ve ba2i ileri gelenleri sikâyet ar2ihalleri dÜ2enlettigi, Usak Ziraat Bankasi muhasebe kâtibi Hakki Efendi'yi de, emrine süvari tahsildân Ahmed Çavus'u vererek Mehmed Pasa aleyhinde ba2i kimseleri sikâyet için tesvik ettirdigi anlasilmistir.44 Yine, tahkikât sonucunda, Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin da, Usak kaymakami $evki Efendi aleyhinde ahaliyi tesvik ve tahrik ile umûmî mah2arlar dÜ2enlettigi ve sikâyetlerde bulunmalanni sagladigi tespit edilmistir.45

Tirîcbâde Mehmed Pasa'nin ka2a kaymakamlan Mehmed Esref ve $evki Beyler'le yasadigi çekismelerin temei sebeplerinin, kendisinin köylülere yaptigi haksi2liklar ve ha2ineye ugrattigi 2ararlar oldugu anlasilmaktadir.46 Bu durum karsisinda kaymakamlar devreye girmisler, yaptigi haksi2liklan önlemeye çalismislardir. Bunun Ü2erine de, kaymakamlar hakkinda asilsi2 iddialara yer verilerek, sikâyederde bulunulmustur. Bu sikâyederde, Tirîd2ade Mehmed Pasa'nin da bi22at müdahil oldugu anlasilmaktadir. Neticede, yapilan idarî ve adlî tahkikâdardan kaymakamlann suçsu2 olduklan anlasilmistir.

Tirîd2âde Mehmed Pasa, 1876/1293 senesinde köylülerin 2ahireye olan ihtiyaçlanni ifade etmek için 15-20 refikiyle beraber daire-i hükümete giderek, ba2i tecavU2kârâne hakerederde bulunmasi sebebiyle yanindakilerle birlikte alti ay hapse mahkûm edilmis ve ce2asiru hapishanede yatarak çekmistir. 47 Dolayisiyla Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin sabikali oldugu da görülmektedir.

Tirîd2âde Mehmed Pasa, ekonomik gücünün de etkisiyle gerek devlet memurlan, gerek köylüler ne2dinde büyük bir nüfti2a sahipti. Nitekim haksi2Üklari sebebiyle yapilan sikâyet Ü2erine icra edilen tahkikâtta ifadesi aliñan Tatarli köyünden muhtar Ahmed;

"Bes oglum var. Tarladan ma'âdâ komm kalmadi. Kirne söyleyecegimi ve kime 'apz-z hai idecegimi bilemiyorum. Baska ne olacak, Allah Pasa'yi bi^e %ulm olarak virmis. Bu bi%e kaßdir"48; "ahâliden bin söyle böyle dijecek olsa, iste kajmakam orada, vargit, sikâyet il. Ona itrne^ isen Allah'a sikâyet il diyerek kogar ve alacagini alir"49 derken yine ayni köyden Sipahioglu $erif;

"Evet, bi\ çekdik. Mehmed V aµ'zzz hakkinda olub %ulm ve gadrinden islikâ itmek maksadiyla komsular Ue böyle bir telgraf yapub 'atebe-i ulyâya çekdik. ÇiinkM Pasayi miimâileyhin %ulm ve hayfâsi tahammiil olunma^ derecelere geldi. Ben iiç y H^ dort senesi muhtâr idim. Bi^m köyün a'sânm almis idi. Ildigi %ulm ve gadri ta'rîf olunma^.

Hâsilâtimizn a'sânm clegl, msfim da degli, heman iiçde Ilesini ahyordu. Komsumuzdan bin slkâyet ldeceglni söyledlglnde benden kaymakama slkâyet olma% var Allah'a slkâyet It deyu kogdu. Fí'1-hakíka merkûm kaymakama slkâyet ltdiyse de haydl oglum uzlasimz dlnlldl. Uf yü% alti senesi köyümüzün palamutlanni d'òrder mecidlyeye aldigi hâlde bl'1-âhlre ba\ilanna kirk bailarina elll altmisdan vlrdl. El-ân palamutlanmizi ahr ve Istedlg fi'âtdan defierine kayd Idiib, daha su kadar borcunuz var dlyerek hlçblr sene hlsâb görme%. Borcunuza bedel dlyerek palamut ve tarManmizi %abt Ider. Kadinfanmizi yevmlyye hrk pare Ile palamut ayiklatmasinda Isühdam Ider. Mukâblllnde bes pare bile wrmeyüb eyiisii satildikdan sonra kalmis olan anbâr alti fürük ve to%lu ve kurtlu %ahíresini bi%e raían bir misli fallasi virif'50 demektedir.

Karabedirler köyünden Çerçioglu Ali de, "Dogrusu Efendim Mehmed Pasa'dan muhtâr ve sâ'lrleri korkuyorlar. Bu büyük âdemdir. Kaymakam da, kadi da, hepsl odur. Bi%i sonra buradan sürdürür, yasatmaz dlyerek mühürlemege cesàrei Idemediler. Iste mühürlemedlklerinln esbâbi ve dogrusu budur.

Evet, bu telgraf Tlndzâde Mehmed Pasa'nin mezâllm ve te'addiyâtim sevket-me'âb efendimize 'azz ltmekden Ibâret Idi Zlrâ Pasa'nin ellnden görmediglmlz %arar ve %iyân kalmadi. Geçen seneler köyümüzün palamutlarim alub, Ur mlkdânni borcumuza mahsûb ltdikden sonra miitebâkînnl dahl virgülenmize yatiracagini say ley üb, kâffeslni topkdi. Bl zâhlre hiikûmet tarafindan tahsîl me'mûrlan geliib ne kadar esyâ ve hayvânâtimiz var Ise tybt Itdller. Bl% virgümü\ün Pasa tarafindan mnleceglnl söykdik. Pasa tarafindan öyle blr vlrgü yatinlmadigi blldlrildiginden Pasa y a miirâca'at Itdlk Ise de ben borcunuz Içiin aldim, virginale ne kansinm dlyerek bi%l kogdu. Palamutlanmizi tartarken yü% okka olan palamutu elll ve belki daha dûn olarak gecinr ve bunu gô\umû\ önünde lerâ' Ider Ise de kendüsüne blr sey' söyleyemedlglmlzden çâreslz siikût Idiib, Insâfina birahnz. Zahîremlzi ellmlzden alub, hs mevslml %ahiremiz kalmiyacagi dhetle kendüsüne murâca'at lden\. lhtlyâcimizi blldlgi haseblyle pazarda zahîrenln râ'îayigirml bes Ise o kirkdan hlsâbimiza geçlrir. Ahrken de hrkpâreye ahr. Köyümüzün a' sari emâneten Idâreden kalmahydi. Her sene a'sânm ahr. 'Ösür diye ahâliye müstereken taksîm eyler" zz demekte ve devamla,

'"Umäm köylü Pasa'ya borçludur. Bunun Içun sâ'lr tuecâr da bu köy Pasa'nin ve Pasa'ya borçludurlar dlyerek bl%e %ahîre virmezler ve almadiar. Zâten baska blr tuecâr Ue ahs vins Idecek olsak derhâl blr sebeb bulub, blr da'vâ açar ve o kimseyl mahv ider gider. Bunun Içun bu glbl sey '1ère kim cesarei Ider. Köylüler 'lndlnde hukûmet, kaymakam, kadi hep Pasa' dir. îstediglnl yapar. îstedlgl me'mûrlan 'az ider. Hulosa Pasa'dan korkmamak köy den çikub gitmek dlmekdir."52 §eklinde Tirîd2âde Mehmed Pa§a hakkinda §ikâyet-âmi2 ifadelerde bulunmaktadir.

U§ak ka2asi köylülerine ait bu ifadeler, Tirîd2âde Mehmed Pa§a'nin olumlu içlevleri yaninda, menfi icraadanni da açikça göstermektedir. Aynca bu ifadeler, kendisinin ahali tarafindan nasil algilandigini, köylüler tarafindan nasil görüldügünü göstermesi bakimindan da son derece önemlidir. Yine bu ifadeler, esrâfin tasradaki etkinligini ve Osmanli merkeziyetçiliginin sinirlarini tespit bakimindan da önemli ipuçlan vermektedir.

Tirîdzâde Mehmed Pa§a'nin Fabrikatör ve Giri§imci Kimligi

Tirid2âde Mehmed Pasa, ayni zamanda bir fabrikatördü. XIX. Yüzyil sonunda kasabada iplik fabrikasi kurmaya tesebbüs eden mahallî tüccarlardan biriydi. Kuruculan arasinda yer aldigi fabrikanin sair ortaklan Hamzazâde Hüseyin Hüsnü Efendi, Hamzazâde Ahmet Aga ve Haci Gedikzâde Haci Hâfiz Mustafa Efendi'ydi.53 Tirîdzâde Mehmed Pasa, Usak disinda, Afyon Karahisar-i Sahib'te de bir iplik fabrikasi kurdu.

Tirîdzâde Mehmed Pasa, 1 907 yüinda, Usakli on sekiz hall tüccanyla birlikte Usak Osmanli Hall Ticarethânesi Çirket-i Millîsi'nin kurulmasina da öncülük etti.54 The Amalgamated Oriental Carpet Manufactures Limited/ßark Hall Kumpanyasi/izmir Hall Sendikasi'nin olusturdugu tröste karsi mukavemet gösterdi. Kumpanyanin gönderdigi boyali fabrika iplerinin Usak kasabasina girisine, kaymakam ve belediye baskani ile birlikte engel olmaya çalisa.55 Bu konuda Istanbul'a sikâyederde bulundu. Ilgili mallann kasabaya girisinin engellenmesini, hall imalatçilannin ihtikârâttan korunmasini istedi.56 Bu konuda yogun bir çaba harcadi.

Tirîdzâde Mehmed Paga'nin Yardimsever Kimligi ve II. Abdülhamid Tarafindan Taltifâti

Tirîd2âde Mehmed Pasa, ka2a dâhilindeki muhtelif hÌ2mederi sonucunda IL Abdülhamid tarafindan cecidi rütbe ve nisanlarla taltif edildi. Hakkinda sikâyedere konu olan menfi islevleri yaninda, ahaliye çesitli hÌ2mederde bulundu. "Uf ak kasabasinin miitehayyi^ân-i ahâlisinden Tirîdzâde Mehmed Paja", 500 Lira'dan fa2la masraf yaparak, "Uf ak Kasabasi ortasinda miikemmel ve munta^am bir ibtidâî mektebi ile yillik geliri mu'allìmìnin varesine karsihk olmak libere mekteb yaninda Beledî Dâ'iresi insâ" ettirdi.57 Bunun Ü2erine, Hüdavendigar Vilâyeti, "hidmetine miikâfaten 'uhdesine riitbe-i sâlise tevâhiyk taltif edilmesini, Maarif Ne2âreti'ne bildirdi. Maarif Ne2âreti de, "ma'ârif-i mahallîyenin terakkSsi hakkinda aga-yi miimâileyhin bu sûretle ibrâ% eyledigi hiisn-i hidmeti hakîkaten sâyân-? takdir" buldu.58 Sadra2am Kamil Pasa'nin te2kire-i sâmiyyesi Ü2erine 13 Ocak 1888 tarihli irade ile Tirîd2âde Mehmed Pasa'ya riitbe-i sâlise tevcîh edildi.59 Kasabanin su ihtiyacinin temininde de önemli hÌ2mederde bulundu. Tirîd2âde Mehmed Pasa, Sultan Ibrahim Han'in, Hanya'da ihyâkerdesi olan Hiinkâr Câmi-i ßerifi'ne â'iâ eins bir hall ve mihrâbina kiymetli bir seccade imal ve ihdâ etmistir. Bu " hidmet-i hamiyyet-kàrânesinden dolayi hâ'i^oldugu sâniye riitbesinin sinif-i miitemâyi^e terßT Girid Vali Vekâleti'nin tahrirâti Ü2erine 21 Ha2iran 1892 tarihli irade ile uygun bulunmustur.60 Kendisine, 23 Mayis 1 894 tarihli irade ile terfien mîr-i mîrânhk riitbesi verildi.61 Tirîd2âde Mehmed Pasa'ya, 28 Temmuz 1896 tarihli irade ile de "ücüncü rütbeden nisân-? %-sân-i meâdr ihsan buyuruldu.62 26 Ha2Jran 1905 tarihli iradeyle ise "hukûmete miite'allik husûsâtda ibrâ% eyledigi hidemât-i mahdûhasina mebnî\ kendisine ikinci rütbeden mecîdiye Osmanî nisani verildi.63 Bu taltifler, süphesi2 IL Abdülhamid'in esrâfi sisteme entegre etmeyi ve olumlu islevlerini ödüllendirmeyi amaçlayan siyasetinin somut te2ahürleri niteligindeydi ve Tirîd2ade Mehmed Pasa'nin olumlu islevlerine isaret etmekteydi.

Tirîcteâde Mehmed Pasa, kurulan çesitli komisyonlarda, meclislerde üyelik görevlerinde de bulundu. Bu baglamda, Ma'ârif Komisyonu'nda64, Vesâit-i Nakliye-i Askeriyye Komisyonu'nda65 ve ka2a idare meclisinde a2a olarak yer aldi.66 Aynca, Usak Belediye Baskanligi yapti. 67 Dogal afetler sonrasinda, Ö2ellikle 1894 yangini sonrasinda, kurulan tehvîn-i ihtiyaç komisyonlannda baskan olarak bulundu ve afederin yönetiminde önemli görevler ifa etti.68 Bu komisyonlarda görev almasi, bir taraftan devletin, gücünden faydalandigini gösterirken, diger taraftan kendisinin, nüfu2unu göstermek ve idame ettirmek için firsatlan kullanmaktan kaçinmadigini isaret etmektedir.

Bu olumlu islevleri yaninda Tirîd2âde Mehmed Pasa, köylülerin sermaye gereksiniminin Ziraat Bankasi tarafindan karsilanmasi için de çesitli girisimlerde bulundu. Köylülere banka araciligiyla verilen kredilerin yetersi2 oldugunu ifade etti. Kendilerine daha fa2la kredi verilmesini istedi.69 Sair konularda da ahalinin isteklerini ilgili mercilere bildirdi.70 Böylece, ahalinin sorunlanni dile getiren, Istanbul'a ileten mahallî bir ileri gelen olarak sosyal sorumluluklanni yerine getirdi.

Sonuç

Tirîd2âde Mehmed Pasa, IL Abdülhamid Dönemi'nde, Usak ka2asinda önemli müspet ve menti islevler yerine getirdi. Zenginliginin temei kaynagini, ticaretten ve iltÌ2amdan elde ettigi gelirler teskil etti. Mahallî ve bölgesel ticaret sayesinde iktisadî gücünü hi2la arttirdi. Ì2mir'deki IngiÜ2 ticaretevleri ile sÖ2lesmeler yaparak, kendilerine önemli miktarlarda mal temin etti. ÍngilÍ2 tüccarlar da, bu mallan uluslararasi piyasalara pa2adadilar. ßüphesi2, ÍngiÜ2 tüccarlar, Tirîd2âde Mehmed Pasa'dan daha fa2la kâr elde ettiler. Tirîd2âde Mehmed Pasa da, bu ticaretten önemli kârlar temin etti. Tâcir sifati ile mülte2im sifati arasinda siki bir bag vardi. Mülte2Ím olarak iltÌ2am ettigi acari nakde çevirmek 2orundaydi. Bu ise, kendisini dogai bir tiiccar konumuna getiriyordu. Nitekim, o da, iltÌ2amini aldigi köylerin asanni ticaret sayesinde nakde çevirdi ve bundan büyük kârlar elde etti. Bu iki kanaldan elde edilen 2enginlige, olaganüstü cardan beraberinde getiren ve firsat anlanni olusturan kurakliklar da ciddì katkilarda bulundu. Tirid2ade Mehmed Pasa, bu firsadan lâyikiyla kullandi. Zenginligine 2enginlik katu.

Bu servet edinme sürecinde Tirid2ade Mehmed Pasa, miilkì idarecilerle ciddì ihtilaflara düstü. Kaymakamlar ve mal müdürleri, halkin sikâyetleri Ü2eñne mallanna el koydular ve yapügi haksi2Üklan önlemeye calcular. Bunun Ü2erine Tirîd2âde Mehmed Pasa, mahallî idareciler aleyhinde sikâyetlerde bulundu. Ahaliyi de, mülkÍ idareciler aleyhinde toplu sikâyette bulunmalan için tahrik ve tesvik etti, idareciler aleyhinde umumî mah2arlar dÜ2enletti. Bu sikâyet mah2arlannin da etkisiyle merke2Î idare, mahallî idarecileri oían kaymakamlanni ve mal müdürlerini a2letmek 2orunda kaldi. En a2indan, a2Ülerinde bu sikâyetler de etkili oldu.

Tirîd2âde Mehmed Pasa, ayni 2amanda iktisadî degisimde olumlu islevler ifa etti. O, XX. yÜ2yil basinda Usak kasabasinda tesis edilen iplik fabrikalanndan birinin kuruculan arasinda yer aldi. Kasabadaki diger hall tüccarlanyla birlikte halicüik sektöründeki ilk anonim sirketin, Usak Osmanli Hall Ticarethânesi Çirket-i Millîsi'nin kuruculan arasinda bulundu.

Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin mal varliginin nitelik ve niceligini tam olarak tespit etmek mümkün degildir. Bununla birlikte önemli miktarda menkûl ve gayr-i menkûle sahip oldugu anlasilmaktadir. Kendisi, mahallî ve bölgesel ticarî iliskilere sahip bir tüccar kimligine sahiptir. Bununla birlikte, genelde, uluslararasi ticaret yapmaktan mahrumdur. Ticarî iliskilerinin, daha 2iyade, mahallî boyutta ve toplayia merke2 Ì2mir'deki yabanci tüccarlarla sÖ2 konusu oldugu görülmektedir. Zira, uluslararasi ticaretin vasita ve vasiflanna sahip degildir. Bu da, dönemin genel bir sorunudur ve mahallî matbuatta elestirilen bir husustur.

Tirîd2âde Mehmed Pasa, IL Abdulhamid Dönemi'nde, Usak'taki en önemli sivil kisilerden biridir. Bunu da, yerine getirdigi islevlerini dikkate alarak söylemek mümkündür. Mal varligini tam olarak tespit etmek mümkün olamadigi için servetinin ne kadanni, Usak analisi yaranna sarf ettigini ortaya koymak guçtiir. Bununla birlikte, Usaklilar yaranna yapügi ba2i hÌ2metleri tespit edilebilmektedir. Nitekim, ahali için okul ve belediye dairesi gibi binalar insa ettirmistir. Kasabanin su ihtiyacinin karsilanmasinda önemli miktarlarda harcamalar yapmistir.

Tirîd2âde Mehmed Pasa'nin, mal varligi ve nüñÍ2u ile ka2anin iktisadî oldugu kadar, idarî islerine de yön veren, merke2le iliskilerde araci rolünde bulunan, kâh merke2in tasradaki islerinde yardimcisi, kâh muhalifi ve muanzi olarak islevleri dikkate ahndiginda önemli bir grubu, mahallî bir burjuva2iyi temsil ettigi söylenebilir. Bununla birlikte, kendisi için burjuva2Ì nitelemesini kullanirken dikkatli olmak 2arureti vardir. Zenginlik kaynaklanndan birini ticaretin olusturmasi, burjuva2Ìnin genel nitelikleriyle örtüsmekle birlikte, mahrumiyedere de sahiptir. Yasadigi dönem dikkate alindiginda, sardar da lehindedir. Zira, Tan2Ìmat öncesinin musâdere sistemi, artik sÖ2 konusu degildir. Devlet, zenginlesen bir zümrenin, halka 2ulm etmemek ve kanunlarnÌ2amlar dâhilinde hareket etmek sartiyla varligindan memnundur. IL Abdülhamid idaresi; iç ve dis ticaret ne sanayilesmeyi tesvik etmekte, Ö2el tesebbüsün gelismesini desteklemektedir. îktisadî ve ticarî hayat, normal sardarda, serbestî-i say' ve 'amel kâ'ide-i merriyyesince devam etmektedir.

Kisaca Tirîd2âde Mehmed Pasa, IL Abdülhamid Dönemi'nde Usak ka2asinda, müspet ve menfì islevleri yerine getiren, esraftan en önemli figür olarak tarihteki yerini almistir.

Footnote

Bu çalisma, 13-15 Ekim 2011 tarihleri arasinda, Ugak'ta düzenlenen ?. Usak Sempozyumu'nda sunulan "Usak Esrâfindan Tiridzâde Mehmed Pasa Hakknda" isimli bildirinin gözden geçirilmis ve eklemeler yapilmis son halidir. TÜBÍTAK tarafindan desteklenen 111K286 NoIu ve "Modemlesen Osmanli Tasrasinda Yönetmek ve Yönetilmek: Devlet, Esrâf ve Muhâlefet (1876-1908) / Bau Anadolu Kazalan Örnekleminde Bir îdari Tarih Tahlili" isimli proje kapsaminda gerçeHestirilrni§tir.

Footnote

1 Ayanin etkinligi ve devlet otoritesinin zayiflamasindaki rolü hakkinda bkz. Mustafa Akdag, "Osmanli Tarihinde Ayanlik Düzeni Devri", Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Cograjya Fakiiltesi, Tarih Böliimü, Tarih Arastirmalan Dergisi, CiIt 8, Sayi 14, 1963, s. 51-61; Deena R. Sadat, "Rumeli Ayanlan: The Eighteenth Century", The Journal of Modem History, Vol. 44, No. 3, (Sep. 1972), pp. 358-363; Yuzo Nagata, "The Role of Ayans in Regional Development During the Pre-Tanzimat Period in Turkey: A Case Study of the Karaosmanoglu Family", Studies on the Sodai and Economic History of the Ottoman Empire, Akademi Kitabevi, Izmir, 1995, pp. 119; Halil Inalcik, "Tanzimat Nedir?", Tansgmat Degisim Siirednde Osmanli lmparatorlugu, Halil Inalcik ve Mehmet Seyitdanlioglu (Eds), Phoenix Yayinevi, Ankara, 2006, s. 23-27.

2 Konuyla ilgili olarak bkz. Yiicel Ozkaya, Osmanli lmparatorlugu 'nda Ayanhk, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 1994, s. 300-301; Donald Quataert, "19. Yüzyila Genel Baki§ Islahatlar Devri 1812-1914", Osmanli lmparatorlugu 'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, Halil Inalcik ve Donald Quataert (Eds), Çev. Süphan Andiç, CiIt 2, Eren Yayincilik, Istanbul, 2004, s. 894; Halil Inalcik, "Sened-i íttifak ve Gülhane Hatt-i Humâyûnu", Osmanli lmparatorlugu Top/um ve Ekonomi, Eren Yayincüik, Istanbul, 1993, s. 348-349; Carter V. Findley, "The Evolution of the System of Provincial Administration as Viewed from the Center", Palesnne in the Late Ottoman Period, Political, Sodai and Economic Transformation, David Kushner (Ed), Yad Izhak Ben-Zvi, Jerusalem, E.J. Brill, Leiden, 1986, pp. 4.

Footnote

3 Yeniçeri Ocagi'nin 1 826 yilinda ilgasi hususunda ayrintili bilgi için bkz. Mehmed Esad Efendi, Üss-i Zafer, Matbaa-i Amire, Istanbul, 1243; Ahmet Cevdet Pasa, Tarih-i Cevdet, CiIt 12, Dersaadet, 1309, s. 168-219; Hamiyyet Sezer, Yeniçeri Ocaginin Kaldirilisinin Tasradaki Yansimasi (1826-1827)", Ankara Üniversitesi, DU ve Tarih-Cograjya Fakültesi, Tarih Böliimü, Tarih Arastirmalari Dergisi, CiIt 19, Sayi 30, 1997, s. 217-220; Mehmet Ali Beyhan, 'Yeniçeri Ocaginin Kaldirilisi Üzerine Bazi Düsünceler "Vak'a-yi Hayriyye", Osmanli, CiIt 7, Yeni Türkiye Yayinlan, Ankara, 1999, s. 259-270.

4 Vakiflar üzerinde devlet kontrolünün tesisiyle ilgili olarak bkz. John Robert Barnes, An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, E. J. Brill, Leiden, New York, Kobenhavn, Köln, 1987, pp. 73-86; Hiiseyin Hatemî, "TanZimartan Cumhuriyet'e Vakif", Tansjmat'tan Cumhurijet'e Türkiye Ansiklopedisi, QIt 6, Istanbul, 1985, s. 1668.

5 Yenilikler karsisinda ilgili zumrelerin, özellikle Yeniçerilerin ve ulemanin tutumlan hususunda bkz. Avigdor Levy, "Military Reform and the Problem of Centralization in the Ottoman Empire in the Eighteenth Century", Middle Eastern Studies, Vol. 18, No. 3, 1982, pp. 231-245; Uriel Heyd, "The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim ?? and Mahmud ?", The Modem Middle East, Albert H. Hourani, Mary Wilson, Phillip, Khoury (Eds), I. B. Tauris and Company Limited, New York, 2004, pp. 29-61.

6 Über Ortayli, "Tanzimat Devri ve Sonrasi îdarî Teskilât", Osmanli Devieti ve Medeniyeti Tarihi, Ekmeleddin ihsanoglu (Ed.), Islam Tarih, Sanat ve Kultur Arasarma Merkezi (IRCICA), Istanbul, 1994, s. 306-307; Yasemin Avci, Bir Osmanli Anadolu Kentinde Taninmat Reformlan ve KentselDönüsüm: Déniai (1839-1908), Yeditepe Yayinlari, Istanbul, 2010, s. 59.

7 22 Ocak 1871 tatuili ldâre-i Umûmiyye-i Vilâyât Nizâmnâmesi için bkz. Dustur, 1. Tertib, 1. CiIt, Matbaa-i Amire, Istanbul, 1289, s. 625-651. 1867 tarulli Vilâyet Nizâmnâmesi için de blcz. Düstur, 1. Tertib,!. CiIt, Matbaa-i Amire, Istanbul, 1289, s. 608-624. 1871 tarulli nizamname için ayrica bkz. Mehmet Seyitdanlioglu, Tanzimat Döneminde Modern Belediyeciligin Dogufu, Yerel Yönetim Metinleri, Türkiye ï§ Bankasi Kultur Yayinlan, Istanbul, 2010, s. 69-99. Bu nizamnamelerin ve dönemin yetkin bir degerlendirmesi için de bkz. Abdülhamit Kirmizi, "Taming the Governors: The Swinging Pendulum of Power over the Ottoman Provinces in the Nineteenth Century", International Journal of "Regional and "Local S '/»¿kr, Vol. 6, No. 1, Spring, 2010, pp. 8-10.

Footnote

8 Vilayet sistemine geçisin aynntdan hakkinda bkz. Roderic H. Davison, Osmanli Imparatorlugu'nda Reform, 1856-1876, Çev. Osman Akinhay, Agora Kitapkgt, Istanbul, 2005, s. 153178; îlber Ortayh, Türkiye Teskilat ve îdare Tarihi, Cedit Nesriyat, Ankara, 2008, s. 427-434; Musa Çadirci, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ökonomik Yapm, Turk Tarih Kurumu Yayinlari, Ankara, 1997, s. 249-272; Musa Çadirci, Tanzimat S 'üreände Türkiye Ulke Yönetimi, Tülay Ercoskun (Ed.), îmge Kitabevi Yayinlari, Ankara, 2007, s. 209-218, 231-254.

9 iletisim teknolojilerini modernlestirmek amaciyla devlet tarafindan Memâlik-i Mahrûse-i Sâhâne genelindeki telgraf agi, 1 870'Ii yillarda büyük ölcüde kurulmustu. Konuyla ilgili olarak aynntüi bilgi için bkz. Mustafa Kaçar, "Osmanli Telgraf ìsletmesi", Çagim Yakalayan Osmanli! Osmanli Devleti'nde Modem Haberlesme ve Ulastirma Teknikleri, Ekmeleddin Ihsanoglu ve Mustafa Kaçar (Eds), IRCICA Yayini, Istanbul, 1995, s. 45-120. Telgrafin, merkeziyetçiligin tesisi ve idàmesi bakimindan i§levleri hakkinda da bkz. Roderic H. Davison, "Osmanli imparatorlugu'nda Elektrikli Telgrafin Kurulmasi", Osmanli Turk Tarihi (1774-1923), Çev. Mehmet Morali, Alkim Yayinevi, Istanbul, 2004, s. 215-217.

Footnote

10 Esrâf-i beide memleket ileri gelenleri anlamindadir. Esrâf, seref ve itibâr sâhibi, mûbarek kimseler, asîl, ileri gelenler anlamina gelmektedir (Semsettin Sami, Kâmûs-t Turki, îkdam Matbaasi, Dersaadet, 1317, s. 117, 777). Hânedân-i memleket ailenin köklülügüne, büyüklügüne vurgu yapmakta, ailenin aslîligine isaret etmektedir (Semsettin Sami, age., s. 571). Miitenefiaân ileri gelen kisinin, niifuzlu, sözü geçen, haürli, nâfîz oldugunu isaret etmektedir (Semsettin Sami, age., s. 1285; Ferit Develioglu, Osmanhca-Tiirkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydin Kitabevi, Ankara, 2010, s. 912). Mütehayyispn tehayyüz eden, yer tutan, itibârli, mühim, haysiyyet ve itibar sahibi, ileri gelen kimse anlamlanna gelen Arapça bir kelimedir (Semsettin Sami, age., s. 1275). Miitemevvilân temewül eden, mal ve servet sahibi, zengin anlamindadir ve iktisadî güce isaret etmektedir (Semsettin Sami, age., s. 1285). 1880Ti yillardan itibaren arsiv belgelerinde Ileri gelenleri ifade etmek için kullanilan tum bu ibareler, ileri gelenlerin islevlerini i§aret etmesi bakimindan önem tasimaktadir.

11 Burada, ilgili ibarelerle ifade edilen ileri gelenlerin, islevleri bakimindan, Osmanli klasik düzenindeki esrafla, daha çok benzerlik tasidigi söylenebilir (Klasik dönemde esrafin nitelik ve islevleri hakkinda yapilmis bir arasürma için bkz. Özer Ergenç, "Osmanli Klasik Dönemindeki a§raf ' ve A'yan" Üzerine Bazi Bügiler", Osmanli Arastirmalan, ??, 1982, s. 105-118). Ele aliñan döneme ait belgelerde ileri gelenler için ayan sifaü geçmemektedir. Daha ziyade esrafla ifade edilen ileri gelenler, Tanzimat öncesinin resmî ayanindan farkbdir. Zira ele aliñan dönemde esrafin, me'mürin-i devletten olmadigi sik sik vurgulanmaktadur. Bu hususa ?. Abdülhamid Dönemine ait belgelerde isaret edildigi müsahede edilmektedir (BOA. SD. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 S 1308). Konuyla ilgili terminolojik bir açiklama denemesi için bkz. Zafer Karademir, "Sivas Aga Sinifmin Sosyo-Ekonomik Durumuna Dair Bir înceleme (1780-1831)", Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Arastirmalan Dergisi (HUTAD), Sayi 14, Bahar, 2011, Ankara, s. 184-185.

12 Timar sisteminin önemini yitirmesi sonucu ilüzam sisteminin yayginlasmasiyla daha fazla temayüz eden esraf ve ayanin ba§lica zenginlik kaynaklan; iltizam, mahallî ve bölgesel ticaret ve toprakü (Canay Sahin, The Rise and Fall of An Ajan Family in Eighteenth Century Anatolia: Canikliaades (1737-1808), The Institute of Economics and Social Sciences of Bilkent University, The Degree of Doctor of Philosophy in History, Ankara, 2003, pp. 83-194; Albert Hourani, "Osmanli Reformu ve Esraf Politikalan", Ortadogu'da Modernlesme, William R. Polk and Richard L. Chambers (Eds), ínsan Yayinlari, Istanbul, 1995, s. 79). Bu durumun, Osmanli Devleti'nin sonuna kadar devam ettigi söylenebilir. Tanzimat Fermani'nin ilaniyla iltizam uygulamasi kaldinldiysa da, kisa sure sonra tekrar uygulamaya konuldu. Zira devletin, aynî olarak tahsil edilen ösür vergilerini, memurlari vasitasiyla toplamasinm ve nakde çevirmesinin son derece giiç oldugu kisa sürede görüldü. Bu sebeple ösür vergisi, uzun süre, mültezimler vasitasiyla toplandi. Nitekim 1888 tarihli bir belgede, "ma'lûm-? 'álí-i haaret-i pádisáhí buyuruldugu üaere öteden berii mahsûlât-i araiyjeden ahna gelen resm-i 'ösr müeamlere iháJe ve iltiaám olunmakda oldugu hálde bunlarin ehl-i %irá'at haklannda vukû'a gelen meaâlim ve te'addiyâti her tarafca envâ'-i sikâyâti da'vet eyleàginden bu usûliin re/ ve ilgàsi vólid-i mâdd-i kesîri'1-mehâmid-i haaret-i sehriyárí efendirm\in ciilûs-i hümáyúnlan seneúnde nesr ve i'iân olunan Gülháne Hatt-i Hümáyünu'nda ta'dád olunan tedábir-i isláhiyye sirasmda %ikr olunmus oldugu hálde usûl-i meakûrun devátmndan ol %amamn viikelá ve ba'ai müteneffiaán ricali ea-her-dhet müstefid olduklanndan bunun ilgásina dá'ir ká'in Hatt-i Hümáyün-i meakúrda öyle Ur sey va' ad olunmatms gibi davranúmis ve ba'dehu cennet-mekân Abdü/a?? Han Haqretlerinin %amán-i saüanatlannda dahi bununla takayyüd olunmayub Hersek Isyáni münásebetiyle nesr olunan fermán-i 'àlide isbu iltiaám usúlünün ref ve ilgásiyla baska bir súret ittihásgna karar virilmis oldugu i'lán kúinmis ise deyine olbábda esásh Ur sey' ' yapilamamis idi. Mu'ahharanya'ni hundan üf sene mukaddem bu iltiaám usúlünün súret-i cedídede ref ve ilgási kararlasarilarak resm-i 'ösrün dogrudan dogruya hükümet ma'rifetiyle aha ve tahsili ve bunun ilerüdeya'ni Ur sene sonra birsúreti münásibede aráai uterine tahmíl olunmak üfcere Aydin ve Hüdavendigár Viláyetleri'nde birer sancakda tecrübesi icrá' olunub ba'dehu hásil olacak netíceye göre îcàbinin icràsi meclisce karar ahina alinub iráde-i seniyyesi dahi isnhsál kihntms oldugu hálde icrá' olunan tecrübenin netícesi hásil eyleagine dá'ir olvaktden berü Ur sey' isiálmeyüb" seklindeki ifadeler, Osmanli malí bürokrasinin iltizam sistemini ilgaya muktedir olamadigini sarahaten göstermektedir (BOA. Y. PRK. KOM. 6 / 33, 18 Ocak 1888/4 Ca 1305). Konuyla ilgili olarak aynca bkz. Donald Quataert, agm., s. 972-973; Abdüllatif ßener, Tanaimat Dönemi Osmanli Vergi Sistemi, îsaret Yayinlan, Istanbul, 1990, s. 132-vd.

13 Sanayilesen Avrupa ülkelerinin gereksinim duyduklan tarim ürünlerine ve yeralti kaynaklanna yönelik artan taleplerine bagli olarak gelisen uluslararasi ticaret, tarimin ticarilesmesi ve madencilik sektörünün hareketlenmesi sonucunu dogurdu. Aynca Avrupa mamul mallan için Osmanli ülkesi büyük bir pazar islevi gördü. Artan niifusa bagli olarak iç ticaret de gelisti. Konuyla ilgili olarak genis bir literatür söz konusudur. Bu konuda bkz. Donald Quataert, "Limited Revolution: The Impact of the Anatolian Railway on Turkish Transportation and the Provisioning of Istanbul, 1890-1908", Business History Review, Vol. 51, No. 2, 1977, pp. 139-160; Donald Quataert, "The Commercialization of Agriculture in Ottoman Turkey, 1800-1914", International Journal of Turkish Studies, 1.2, 1980, pp. 38-55; Çerife Yorulmaz, Aydin Vilayeti'nde Madenler (1850-1908), T. C. Dokuz Eylul Üniversitesi, Atatürk îlkeleri ve înkdâp Tarihi Enstitüsü, Yayinlanmamis Doktora Tezi, Izmir, 1994; A. Gündüz Ökcün, "XX. Yüzyil Baslannda Osmanli Maden Üretiminde Türk, Azinlik ve Yabana Paylari", Abadan'a Armagan, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara, 1969, s. 801-895; Donald Quataert, "Osmanli ìmparatorlugu'nda Tarimsal Gelisme", Çev. Ahmet Günlük, Tawrimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, CiIt 6, Istanbul, 1985, s. 1556-1562; Donald Quataert, "19. Yy'da Osmanli Devleti'nde Madencilik", Tanaimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, CiIt 4, ÏLetisim Yayinlan, Istanbul, 1985, s. 914-915; §evket Pamuk, "The Middle East in Nineteenth Century World Trade", The Economic Dimensions of Middle Eastern History, Essays in Honor of Charles Issam, Haleh Esfandiari and A. L. Udovitch (Eds), The Darwin Press, INC, Princeton, 1990, pp. 199-213.

Footnote

14 Demiryollannin iktisadî degj§imdeki ve bölgesel ve uluslararasi ticaretin gelifoeesiadeki olumlu islevleri hakkuida bk2. Ali Akyildiz, Anka'ntn Sonbahan, Osmanh'da Iktisadî Modemlesme ve Uluslararasi Sermaye, îleti§im Yayinlari, Istanbul, 2005, s. 47-50.

15 Usak Çer'iyye Sicili (U§S), 8288, s. 45, 19 §ubat 1869 / 7 Za 1285.

16 U$S, 8288, s. 46.

17 U$S, 8288, s. 46.

18 îlgili vergiler tereke sayim, saos ve kayit masraflari için ser'î mahkemeler tarafindan aknan ba§lica harçlardi. Konuyla ilgili olarak ayrinnli bilgi için bkz. Abdurrahman Vefik Sayin, Tekâlif Kavaidi (Osmanli Vergi Sistemi), Maliye Bakanligi, Arastirma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Baskanligi, Ankara, 1999, s. 614-618.

Footnote

19 U§S, 8288, s. 45, 19 ?ubat 1869/7 Za 1285.

20 BOA. §D. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 ß 1308.

21 BOA. §D. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 ß 1308.

22 BOA. $D. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 ? 1308; BOA. DH. MKT. 1586 / 22, 21 Ocak 1889 / 19 Ca 1306.

23 Osmanli Bankasi Usak Cube si, Usak kazasinin ticarì öneminin artmasinin da etkisiyle 1889'da Morgan H. Foster'in yerine atañan ve "büyüme politikasi" izleyen Sir Edgar Vincenfin genel müdürlügü döneminde, 1891 yilinda açildi. Konuyla ilgili olarak bkz. Christopher Clay, "The Origins of Modem Banking in the Levant The Branch Network of the Imperial Ottoman Bank, 1890-1914", International Journal of Middle East Studies, 26, 1994, pp. 597; Edhem Rdern, Osmanli Bankasi Tarihi, Çev. Ayse Berktay, Osmanli Bankasi Tarihi Arasürma Merkezi, Istanbul, 1999, s. 161, 285-286; BOA. MV. 67 / 46, 17 Eylül 1891 / 12 S 1309; BOA. îrade, Meclis-i Mahsùs, 5328, 22 Eylül 1891 / 17 S 1309.

Footnote

24 BOA. CD. 1593 / 15, Hüdavendigar 4 / 555, 20 Agustos 1905 / 18 C 1323.

25 BOA. §D. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 ß 1308.

26 BOA. CD. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 § 1308; BOA. §D. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321; BOA. §D 1204 / 19, Ticaret 2 / 518, 4 Eylül 1895 / 14 Ra 1313.

2^ BOA. DH. MKT. 1498 / 80, 3 Nisan 1888 / 21 B 1305.

Footnote

28 BOA. MV. 27 / 69, 19 Ocak 1888 / 5 Ca 1305.

29 BOA. §D. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 § 1308; BOA. §D. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321; BOA. §D. 1204 / 19, Ticaret 2 / 518, 4 Eylül 1895 / 14 Ra 1313.

30 Kaymakam Mehmed Esref Bey hakkinda "su'iahvâl ve harekâhndan bahsle bekâ-ji me'mûrîyeti mahaûrdan sâlim o/amayacagi ifâdesini hâvîjedi im%â Ue" Usak'tan Yildiz Saray-i Hiimâyûnu Mâbeyn-i Hûmâyûn Baskitâbet-i Celîlesine çekilen §ikâyet telgrafi için bkz. BOA. îrade, Dâhiliye, 91327, 7 Çubatl890/16C1307.

31 BOA. §D. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 ß 1308.

32BOA. DH. MKT. 1586 / 22, 21 Ocak 1889 / 19 Ca 1306; BOA. CD. DH 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 ? 1308.

Footnote

33 BOA. CD. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 § 1308.

34 BOA. DH. MKT. 1586 / 22, 21 Ocak 1889 / 19 Ca 1306.

35 BOA. §D. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 Ç 1308.

36 Bu konuda bkz. BOA. §D. 1549 / 51, Hüdavendigar 2 / 394, 28 Ekim 1890 / 14 Ra 1308; BOA. Irade, Dâhiliye, 91327, 7 $ubat 1890 / 16 C 1307.

37 BOA. îrade, Çûrâ-yi Devlet, 6198, 29 Aralik 1890 / 17 Ca 1308. îrade-i seniyye Ue atañan devlet memurlannin adlî muhakemelerinin yapilabilmesi için irade-i seniyye gerekmekteydi.

38 BOA. DH. MKT. 1810 / 35, 17 §ubat 1891 / 8 B 1308; BOA. DH. MKT 1967 / 66, 29 Haziran 1892 /3Z 1309.

39 BOA. îrade, Dâhiliye, 85767, 27 Agustos 1888 / 19 Z 1305.

40 BOA. îrade, Dâhiliye, 28, 2 Agustos 1892 / 8 M 1310. Mehmed Esref Bey, kisa sure sonra arzihal vererek, kendisine mazuliyet maasi tahsis edilmesini istemistir (BOA. DH. MKT 337 / 57, 28 0cakl895/151312).

41 BOA. §D. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 46.

42 BOA. îrade, Husûsî, 38, 10 Eyliil 1900 / 15 Ca 1318.

43 BOA. §D. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 25.

44 BOA. §D. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 65; lef 26; BOA. DH. MKT. 699 / 32, 30 Nisan 1903 /2S 1321.

45 "îsbu mii^ekkere-i 'alfieri serâpâ mittâla'a olundu. Muhtân-i ^iirrâ'a ^ahîre tev^î'i târih ve ^amânim bilmedigim gibi ta%yî' idilen evrâkdan dahi ma'lûmâtim olmayub tev^'e dahi kimin gdiib gitmedigini isitmis olsam bile hatinmda degildir. YaIm^ hahnmda kalan ciherì par ise o da tahmînen altiyedi mah evvel bir kere Meclis-i îdâre'je varmis idim. Esnâ-ji miikâlemede Kâymakâm-i Katçâ 'isgetlii §evki Beg Efendi tarafindan fátñletlü Hákim Efendi'jle kendüleri haklannda sa'ádetlü Mehmed Paja ha^retleri tarafindan 'aleyhlerine mah^ar tertîb itârilmekde oldugunu beyán buyurdular. Dá'íni^ de bu haberin ash olmayub hiláf olarak me'múrín Ue esráf-i mahallijyeyi yekdigerine düsürmek u\ere pasa-ji müsárünileyhe isnád idildig ceváben 'at\ idilmis ise de Hákim Efendi 'aleyhinde tertîb idilen sikáyátin eseri %uhûr itdi. Bu bábda deverán ¿den sö^ sahîhdir. Fakat biírim 'aleyhimi^de tertîb idilen sikâyet mah^annin henü\ eseri %uhûr itmemis ise de her ikimi^ 'aleyhinde ki sikáyát tertîb idildigine kana'at hásil olmakdadir. Ma'amáfih Kaymakam Beg Efendi Haqretleri dá'ílerine hitáben buyurdular ki Mehmed Pasa Ha^retlerine sqyle me'múrín-i hükümet 'aleyhinde böyle moblar ve ma^bata-i 'umûmijye tertîb ve tanqfmiyle istigai ider ise hakkinda me^áhir olacagini kendüsüne nasíhat ve beyânâtda bulunasin didi (BOA. CD 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 65; lef 33, lef 35).

Footnote

46 II. Abdülhamid Dönemi'nde kaymakamlar ve mal müdürleri ile esrâfin sik sik karsi karsiya geldigi görülmektedir. Bunun temei sebepleri; esrâfin ahaliye çesitli sebeplerle haksizkk yapmasi, ahalinin vergilerini vermekte guçliik çekmesi ve hazinenin zarara ugramasidir. Buna dair dönemin müM idaredlerinin tespitleri de bulunmaktadtr. Nitekim Usak Kaymakamkgi'ndan Dâhiliye Nezâreti'ne gönderilen iki lata tahrirâtta; "miiteneffisgn ve mittemevvilînin metâlib-i ^ahsiyjelerinden dolayi mahsûlâhn idrâkini mitte'âkib kuraya çikarak envâ'-? te'addiyât Ue istîfâ-yi matlûba kijâm itmekde ve ahâli-i mükeüefeyi teklîfât-i emîriyyesini îfâdan 'âci^ birakmakda olduklanndarl' seklinde ifadelere yer verilmekte ve "miitenefisgnin metâlib-i vâki'alanndan dolayi matlûbât-i ha^înenin te'hîr-i tahsîline ve miikellefìn haklannda %ulm ve i'tisâf gibi yolsusduga mahall kalmamak ii^ere bir tedbîr ittihâ^ ve icràsi lii^ûmu beyâti'' olunmaktadir. Bunun üzerine Dâhiliye Nezâreti tarafindan tum vilâyetlerdeki müM görevliler, geregini yapmalari için ikaz edilmislerdir (BOA. DH. MKT. 754 / 53, 25 Agustos 1903/1 C 1321).

47 BOA. §D 1593 / 15, Hüdavendigar 4 / 555, 20 Agustos 1905 / 18 C 1323.

48 BOA. CD 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 21.

49 BOA. CD 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 11.

Footnote

50 BOA. CD. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 11.

51 BOA. CD. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 10.

52 BOA. CD 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321, lef 10.

Footnote

53 Kuruculan arasinda yer aldigi fabrikanin tesis süreciyle ilgili olarak bkz. Ahenk, 3532, 29 Subat 1908 / 26 M 1326; BOA. SD. 1576 / 11, Hüdavendigar 3 / 764, lef 7, lef 9; BOA. ìrade, TNF. 7, 24 Agustos 1900 / 27 R 1318, lef 3; BOA. BEO. NGG. 112515, 11 Haziran 1900/29 Mayis 1316; BOA. BEO. NGG 553, Ticaret, kayit no: 37, 15 Temmuz 1900/2 Temmuz 1316; BOA. BEO. NGG 115603, 29 Agustos 1900 / 16 Agustos 1316; BOA. SD. 1217/2, Ticaret 3 / 226, 14 Haziran 1901 / 26 S 1319; BOA. BEO. NGG 553, Ticaret, kayit no: 10, 16 Nisan 1901 / 3 Nisan 1317; BOA. Ìrade, Rusûmât, 6, 4 Temmuz 1901 / 17 Ra 1319; BOA. BEO. NGG 126421, 8 Temmuz 1901/25 Haziran 1317; Ahenk, 3227, 28 Subat 1907 / 15 M 1325; BOA. §D. 1224 / 36, Ticaret 3 / 887, 8 Agustos 1907 / 28 C 1325; BOA. Ìrade, Rusûmât, 11, 13 Kasim 1907 / 7 L 1325; BOA. BEO. NGG 238982, 18 Kasim 1907 / 5 Tesrîn-i sani 1323; BOA. BEO. NGG 553, Ticaret, kayit no: 17, 17 Mayis 1907/4 Mayis 1323; Ahenk, 3497, 19 Ocak 1908 / 15 Z 1325. Konuyla ilgili olarak aynca bkz. Biray Çakmak, "XX. Yüzyil Basinda Usak'ta Kurulan Ip Fabrikalan", Ufak llii/vers/tes/, Sosyal Bilimler Dergisi, CAt I, Savi II, U^ak, 2010, s. 41-58; Sadiye Tutsak, "Osmanli Devleti'nin Son Dönemlerinde Usak'ta Haliciligm Makinelesme Süreci", Belleten, CiIt LXXI, Sayi 260, Ankara, 2007, s. 65-97; Donald Quataert, "Machine Breaking and the Chancing Carpet Industry of Western Anatolia, 1860-1914", Journal of Sodai History, Spring, 1986, pp. 473^89; Donald Quataert, "The Carpet Makers of Usak, Anatolia (1860-1914)", IIIrd Congress on the Sodai and Economic History of Turkey, Princeton University, Proceedings, 24-26 August 1983, edited by Heath W. Lowry and Ralph S. Hattox, The ISIS Pres, Istanbul-Washington-Paris, 1990, pp. 85-91.

54 Ahenk, 3307, 2 Haziran 1907 /2OR 1325.

55 BOA. Ìrade, Husûsî, 30, 17 Mart 1908 / 13 S 1326, lef 1 / 1.

Footnote

56 BOA. BEO. NGG. 218770, 27 Eylül 1906 / 14 Eylül 1322.

57 BOA. Irade, Dâhiliye, 83344, 13 Ocak 1888 / 28 R 1305, lef 1.

58 BOA. Irade, Dâhiliye, 83344, 13 Ocak 1888 / 28 R 1305, lef 1.

59 BOA. Irade, Dâhiliye, 83344, 13 Ocak 1888 / 28 R 1305, lef 1.

60 BOA. Irade, Dâhiliye, 100382, 21 Haziran 1892 / 25 Za 1309.

61 BOA. Irade, Taltifât, 35, 13 Mayis 1895 / 18 Za 1312.

62 BOA. îrade, TaIuEt, 31, 28 Temmuz 1896 / 17 S 1314.

63 BOA. îrade, Taltifât, 51, 26 Haziran 1905 / 22 R 1323.

Footnote

64 (A 1892-1893 / 1310 Hüdavendigar VUâyeti Salnamesi, ss. 198; 1893-1894 / 1311 Hüdavendigar Vilâyeti Salnamesi, ss. 196; 1894-1895 / 1312 Hüdavendigar Vilâyeti Salnamesi, ss. 263; 1895-1896 / 1313 Hüdavendigar VUâyeti Salnamesi, ss. 323; 1896-1897 / 1314 Hüdavendigar Vilâyeti Salnamesi, ss. 257; 1897-1898 / 1315 Hüdavendigar Vilâyeti Salnamesi, ss. 247.

65 1893-1894 / 1311 Hüdavendigar VUâyeti Salnamesi, ss. 198.

66 "Ussâk'da Tirîdoglu Mehmed Aga'nin suiliâl ve hareketi ve fukarâ-yi ahâli hakkinda vukù' bulan mu'âmele-i nâ-marziyyesi malum iken bu kere hUâf-i nizâm meclis-i idâreye a'zâ ta'yîn idüdigUiden" (BOA. DH. MKT. 2034 / 111, 25 Aralik 1892 / 5 C 1310).

67 1885-1886 / 1303 Hüdavendigar VUâyeti Salnamesi, ss. 302.

68 Hiçmet Galtest, 780, 18 Eylül 1894 / 17 Ra 1312; BOA îrade, DâhiUye, 39, 26 Ocak 1895 / 29 B 1312. Bu konuda aynntdi bUgi için bkz. Biray Çakmak, "Geç Dönem Osmanli împaratorlugu'nda Afet Yönetimi: 1894 Büyük Usak Yangim", Hacettepe Ünivmitesi, Türkiyat Arasttrmalan Detgsi (HUTAD), 15, Ankara, 2011, s. 69-70.

69 BOA. BEO. NGG. 243468.

70 BOA. BEO. VGG 187950.

References

Kaynaklaf

Argivler ve SüreH Yayinlar

a. Basbakanlik Osmanli Argivi

Bâb-i Alî Evrâk Odasi, Nezâret Gelen-Giden Defterleri Belgeleri

BEO. NGG. 112515, 11 Haziran 1900 / 29 Mayis 1316; BEO. NGG. 115603, 29 Agustos 1900 / 16 Agustos 1316; BEO. NGG. 126421, 8 Temmuz 1901 / 25 Haziran 1317; BEO. NGG. 218770, 27 Eylül 1906 / 14 Eylül 1322; BEO. NGG. 238982, 18 Kasim 1907 / 5 Tesrîn-i sânî 1323; BEO. NGG. 243468.

Bâb-i Âlî Evrâk Odasi, Vilâyet Gelen-Giden Defterleri Belgeleri

BEO. VGG. 187950.

Bâb-i Alî Evrâk Odasi, Nezâretler Gelen-Giden Defterleri

BEO. NGG. 553, Ticaret, kayit no: 10, 16 Nisan 1901/3 Nisan 1317; BEO. NGG. 553, Ticaret, kayit no: 17, 17 Mayis 1907 / 4 Mayis 1323; BEO. NGG. 553, Ticaret, kayit no: 37, 15 Temmuz 1900 / 2 Temmuz 1316.

Dâhiliye Nezâreti Mektûb Kalemî

DH. MKT 1498 / 80, 3 Nisan 1888 / 21 B 1305; DH. MKT. 699 / 32, 30 Nisan 1903 / 2 S 1321; DH. MKT 337 / 57, 28 Ocak 1895 / 1 § 1312; DH MKT 1810 / 35, 17 ßubat 1891 / 8 B 1308; DH MKT 1967 / 66, 29 Haziran 1892 / 3 Z 1309; DH. MKT. 1586 / 22, 21 Ocak 1889 / 19 Ca 1306; DH MKT 754 / 53, 25 Agustos 1903 / 1 C 1321; DH. MKT. 2034 / 111, 25 Arahk 1892 / 5 C 1310.

trade, Dâhiliye

îrade, Dâhiliye, 39, 26 Ocak 1895 / 29 B 1312; îrade, Dâhiliye, 83344, 13 Ocak 1888 / 28 R 1305; îrade, Dâhiliye, 28, 2 Agustos 1892 / 8 M 1310; îrade, Dâhiliye, 85767, 27 Agustos 1888 / 19 Z 1305; îrade, Dâhiliye, 100382, 21 Haziran 1892 / 25 Za 1309; îrade, Dâhiliye, 91327, 7 ßubat 1890 / 16 C 1307.

trade, Husûsî

irade, Husûsî, 30, 17 Mart 1908 / 13 S 1326; îrade, Husûsî, 38, 10 Eylûl 1900 / 15 Ca 1318.

trade, Meclis-i Mahsûs

îrade, Meclis-i Mahsûs, 5328, 22 Eylûl 1891 / 17 S 1309.

trade, Rûsûmât

îrade, Rûsûmât, 11, 13 Kasim 1907 / 7 L 1325; îrade, Rûsûmât, 6, 4 Temmuz 1901 / 17 Ra 1319.

trade, §ûrâ-yi Devlet

îrade, Sûrâ-yi Devlet, 6198, 29 Aralik 1890 / 17 Ca 1308.

Irade, Taltifât

îrade, Taltifât, 31, 28 Temmuz 1896 / 17 S 1314; îrade, Taltifât, 35, 13 Mayis 1895 / 18 Za 1312; îrade, Taltifât, 51, 26 Haziran 1905 / 22 R 1323.

trade, Ticâret ve Nâfi'a

îrade, TNF. 7, 24 Agustos 1900 / 27 R 1318.

Meclis-i Vûkelâ Mazbatalan

MV. 27 / 69, 19 Ocak 1888 / 5 Ca 1305; MV. 67 / 46, 17 Eylûl 1891 / 12 S 1309.

Bâb-i Àlî Evrâk Odasi, §ûrâ-yi Devlet Belgeleri

SD. 1217 / 2, Ticaret 3 / 226, 14 Haziran 1901 / 26 S 1319; SD. 1224 / 36, Ticaret 3 / 887, 8 Agustos 1907 / 28 C 1325; CD. 1576/11, Hûdavendigar 3 / 764; CD. 1549 / 51, Hûdavendigar 2 / 394, 28 Ekim 1890 / 14 Ra 1308; SD. 1584 / 6, 11 Nisan 1903 / 13 M 1321; CD 1204 / 19, Ticaret 2 / 518, 4 Eylûl 1895 / 14 Ra 1313; SD. 1593 / 15, Hûdavendigar 4 / 555, 20 Agustos 1905 / 18 C 1323; CD. DH. 2561 / 18, Dersaadet 11 / 351, 1 Nisan 1891 / 21 $ 1308.

Yildiz, Perâkende Evrâki, Komisyonlar Maruzâti

Y. PRK. KOM. 6 / 33, 18 Ocak 1888/4 Ca 1305.

Usak §eriyye Sicilleri (U§S)

8288, s. 45, 19 Subat 1869 / 7 Za 1285; 8288, s. 46.

b. Gazeteler

Hizmet Gazetesi, 780, 18 Eylûl 1894 / 17 Ra 1312.

Ahenk Gazetesi, 3227, 28 Subat 1907 / 15 M 1325; Ahenk Gazetesi, 3497, 19 Ocak 1908 / 15 Z 1325; Ahenk Gazetesi, 3532, 29 Subat 1908 / 26 M 1326; Ahenk Gazetesi, 3307, 2 Haziran 1907 /2OR 1325.

c. Salnameler

1885-1886 / 1303 Hûdavendigar Vilâyeti Salnamesi; 1892-1893 /1310 Hûdavendigar Vilâyeti Salnamesi; 1893-1894 /1311 Hûdavendigar Vilâyeti Salnamesi; 1894-1895 / 1312 Hûdavendigar Vilâyeti Salnamesi; 1895-1896 / 1313 Hûdavendigar Vilâyeti Salnamesi; 1896-1897 / 1314 Hûdavendigar Vilâyeti Salnamesi; 1897-1898 / 1315 Hûdavendigar Vilâyeti Salnamesi.

Kìtap ve Makaleler

AHMED CEVDED PASA (1309) Tarati Cevdet, CiIt 12, Dersaadet.

AKDAG, Mustafa (1963) Osmanli Tarihinde Ayanlik Diizeni Devri. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi, Tarìh Bölümü, Tarih Arastirmalan Vergisi, CiIt 8, Sayi 14, s. 51-61.

AKYILDIZ, Ali (2005) Anka'mn Sonbahan, Osmanli' da Iktisadì Modernlesme ve Uluskrarasi Sermaye, ìletisim Yayinlan, Istanbul.

AVCI, Yasemin (2010) Bir Osmanli Anadolu Kentinde T animât Reformlan ve Kentsel Dònùsiim: Déniai (1839-1908), Yeditepe Yayinlan, Istanbul.

BARNES, John Robert (1987) An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, E. J. Brill, Leiden, New York, Kobenhavn, Köln.

BEYHAN, Mehmet Ali (1999) Yeniçeri Ocaginin Kaldmlisi Üzerine Bazi Düsünceler "Vak'a-yi Hayriyye", Osmanli, CiIt 7, Yeni Tiirkiye Yayinlan, Ankara, s. 258-272.

CLAY, Christopher (1994) The Origins of Modem Banking in the Levant: The Branch Network of the Imperial Ottoman Bank, 1890-1914, International Journal of Middle East Studies, 26, pp. 589-614.

ÇADIRCI, Musa (1997) Tanrñmat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapisi, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

ÇADIRCI, Musa (2007) T animât Süreände Tiirkiye Ulke Yönetimi, Tülay Ercoskun (Ed.), imge Kitabevi, Ankara.

ÇAKMAK, Biray (2010) XX. Yüzyil Basinda Usak'ta Kurulan Ip Fabrikalan, Usak Üniversitesi, Sosyal BiHmler Dergisi, CiIt I, Sayi II, Usak, s. 41-58.

ÇAKMAK, Biray (2011) Geç Dönem Osmanli Imparatorlugu'nda Afet Yönetimi: 1894 Büyük Usak Yangini, Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Arastirmalari Dergisi (HUTAD), 15, Ankara, s. 63-90.

DAVISON, Roderic H. (2004) Osmanli împaratorlugu'nda Elektrikli Telgrafin Kurulmasi, Osmanli Türk Tarihi (1774-1923), Çev. Mehmet Morali, Alkim Yayinevi, Istanbul, s. 193-231.

DAVISON, Roderic H. (2005) Osmanli împaratorlugu'nda Reform, 1856-1876, Çev. Osman Akinhay, Agora Kitapligi, Istanbul.

DEVELÎOGLU, Ferit (2010) Osmanhca-Türkce Ansiklopedik Lägat, Aydin Kitabevi, Ankara.

Düstur, 1. Tertib, 1. CiIt, Matbaa-i Amire, Istanbul, 1289.

ELDEM, Edhem (1999) Osmanli Bankasi Tarihi, Çev. Ayse Berktay, Osmanli Bankasi Tarihi Arasürma Merkezi, Istanbul.

ERGENÇ, Özer (1982) Osmanli Klasik Dönemindeki "Esraf ' ve A'yan" Üzerine Bazi Bilgiler, Osmanli Arastirmahri, ??, Istanbul, s. 105-118.

FINDLEY, Carter V. (1986) The Evolution of the System of Provincial Administration as Viewed from the Center, Palestine in the Tate Ottoman Period, Political, Social and Economic Transformation, David Kushner (Ed), Yad Izhak Ben-Zvi, Jerusalem, E. J. Brill, Leiden, pp. 3-29.

HATEMI, Hüseyin (1985) Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Vakif, Tan^mat'tan Cumhuriyet'e Tiirkiye Ansiklopedisi, CiIt 6, Istanbul, s. 1658-1678.

HEYD, Uriel (2004) The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of SeHm III and Mahmud ?, The Modem Middle Bast, Albert H. Hourani, Mary Wilson, Phillip, Khoury (Eds), I. B. Tauris and Company Limited, New York, pp. 29-61.

HOURANI, Albert (1995) Osmanli Reformu ve Esraf Politikalan, Ortadogu'da Modernlesme, William R. PoIk and Richard L. Chambers (Eds), ìnsan Yayinlan, Istanbul, s. 61-99.

ÎNALCIK, HaIu (1993) Sened-i ittìfak ve Gulhane Hatt-i Humâyûnu, Osmanli ímparatorlugu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayincihk, Istanbul, s. 343-359.

ÌNALCIK, Haul (2006) Tanzimat Nedir?, Tan^mat Degisim Sürecinde Osmanli Ímparatorlugu, Haul Inalcik ve Mehmet Seyitdanlioglu (Eds), Phoenix Yayinevi, Ankara, s. 13-35.

KAÇAR, Mustafa (1995) Osmanli Telgraf ìsletmesi, Çagwi Yakakjan Osmanli! Osmanli Devieti 'nde Modem Haberlesme ve Ulastirma Teknikleri, Ekmeleddin Ihsanoglu ve Mustafa Kaçar (Eds), IRCICA Yayini, Istanbul, s. 45-120.

KARADEMÎR, Zafer (201 1) Sivas Aga Sinifìnin Sosyo-ekonomik Durumuna Dair Bir inceleme (1780-1831), Hacettepe Üniversitesi, Tiirkiyat Arastirmalan D ergisi (HUTAD), Sayi 14, Bahar, Ankara, s. 183-210.

KIRMIZI, Abdulhamit (2010) Taming the Governors: The Swinging Pendulum of Power over the Ottoman Provinces in the Nineteenth Century, International Journal of Regional and Local Studies, Vol. 6, No. 1, Spring, pp. 4-19.

LEVY, Avigdor (1982) Military Reform and the Problem of Centralization in the Ottoman Empire in the Eighteenth Century, Middle Eastern Studies, Vol. 18, No. 3, pp. 227-249.

MEHMED ESAD EFENDÍ (1243) Üss-i Zafer, Matbaa-i Amire, Istanbul.

NAGATA, Yuzo (1995) The Role of Ayans in Regional Development During the PreTanzimat Period in Turkey: A Case Study of the Karaosmanoglu Family, Studies on the Sodai and Economic History of the Ottoman Empire, Akademi Kitabevi, Izmir, pp. 119-133.

ORTAYLI, Über (1994) Tanzimat Devri ve Sonrasi îdari Teskilât, Osmanli Devieti ve Medeniyeti Tarihi, Ekmeleddin Ihsanoglu (Ed.), Islam Tarih, Sanat ve Kultur Arasorma Merkezi (IRCICA), Istanbul, s. 281-334.

ORTAYLI, ìlber (2008) Türkiye Teskilat ve dare Tarihi, Cedit Nesriyat, Ankara.

ÖKOÜN, A. Gündüz (1969) XX. Yüzyil Baslannda Osmanli Maden Üretiminde Turk, Azinlik ve Yabanci Paylan, Abadan'a Armagan, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara, s. 801-895.

OZ KAYA, Yiicel (1994) Osmanli Ímparatorlugu 'nda Ayanhk, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

PAMUK, Sevket (1990) The Middle East in Nineteenth Century World Trade, The Economie Dimensions of Middle Eastern History, Essays in Honor of Charles Issarvi, Haleh Esfandiari and A. L. Udovitch (Eds), The Darwin Press, INC, Princeton, pp. 199213.

QUATAERT, Donald (1977) Limited Revolution: The Impact of the Anatolian Railway on Turkish Transportation and the Provisioning of Istanbul, 1890-1908, Business History Review, Vol. 51, No. 2, pp. 139-160.

QUATAERT, Donald (1980) The Commercialization of Agriculture in Ottoman Turkey, 1800-1914, International Journal of Turkish Studies, 1.2, pp. 38-55.

QUATAERT, Donald (1985) 19. Yy'da Osmanli Devleti'nde Madencilik, Tanymat'tan Cumhuriyet'e Tiirkiye Ansiklopedisi, CiIt 4, iletisim Yayinlan, Istanbul, s. 914-916.

QUATAERT, Donald (1985) Osmanli împaratorlugu'nda Tanmsal Gelisme, Çev. Ahmet Günlük, Tamgmat'tan Cumhuriyet'e Tiirkiye Ansiklopedisi, CiIt 6, Istanbul, s. 1556-1562.

QUATAERT, Donald (1986) Machine Breaking and the Chancing Carpet Industry of Western Anatolia, 1860-1914, Journal of Sodai History, Vol. 19, No. 3, Spring, pp. 473-489.

QUATAERT, Donald (1990) The Carpet Makers of Usak, Anatolia (1860-1914), IIIrd Congress on the Social and Economic History of Turkey, Princeton University, Proceedings,2426 August 1983, Heath W. Lowry and Ralph S. Hattox (Eds), The ISIS Pres, Istanbul-Washington-Paris, pp. 85-91.

QUATAERT, Donald (2004) 19. Yüzyila Genel Bakis Islahatlar Devri 1812-1914, Osmanli Imparatorlugu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, Halil Inalcik ve Donald Quataert (Eds), Süphan Andiç (Çev.), CiIt 2, Eren Yayincilik, Istanbul, s. 885-1051.

SADAT, Deena R (1972) Rumeli Ayanlan: The Eighteenth Century, The Journal of Modern History, Vol. 44, No. 3 (Sep.), pp. 346-363.

SAYIN, Abdurrahman Vefik (1999) TeJkMf Kavaidi (Osmanli Vergi Sistemi), Maliye Bakanligi, Arasürma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Baskanligi, Ankara.

SEYiTDANLIOGLU, Mehmet (201 0) Tan^imat Döneminde Modem Belediyeciligin Dogusu, Yerel Yò'netim Metinleri, Tiirkiye Is Banlkasi Kultur Yayinlan, Istanbul.

SEZER, Hamiyyet (1997) Yeniçeri Ocaginin Kaldinlisinin Tasradaki Yansimasi (18261827), Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi, Tarih Bölümü, Tarih Arastirmalan Dergisi, CiIt 19, Sayi 30, s. 215-238.

SAHÌN, Canay (2003) The Rise and Fall of An Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: Canikli^ódes (1737-1808), The Intsütute of Economics and Social Sciences of Bilkent University, The Degree of Doctor of Philosophy in History, Ankara.

SEMSEDDÎN SAMI (1317) Kâmûs-i Turki, îkdam Matbaasi, Dersaadet.

SENER, Abdüllatif (1990) Tan^mat Dönemi Osmanli Vergi Sistemi, îsaret Yayinlan, Istanbul.

TUTSAK, Sadiye (2007) Osmanli Devleti'nin Son Dönemlerinde Usak'ta Haliciligin Makinelesme Süreci, Belleten, CiIt LXXI, Sayi 260, Ankara, s. 65-97.

YORULMAZ, Serife (1994) Ayàn Vikyeti'nde Madenkr (1850-1908), T C. Dokuz Eylul Üniversitesi, Atatürk îlkeleri ve ïnkilâp Tarihi Enstitüsü, Yayinlanmamis Doktora Tezi, Izmir.

Appendix

Ek I: Tirîdzâde Mehmed Pasa'mn babasi, Haci Hâfiz Osman Efendi'nin 1869 tarihli terekesinin vârislerini ve vâriselerini gösteren seriyye sicili kaydi

M edine-i Ussâk mahallâtindan Cum' a Mahallesi ahâlianden iken hundan akdem vefât iden Tiridoglu Haa Hâfia Osman Efendi bin Hûseyin'in verâseti vgvce-i menkûhe-i metrûkesi Alîme bint Mehmed ve anasi Neslihân bint Osman ile sulbî kebîr ogullan Mehmed, Hamid ve sulbî sagir ogulkri îlyas ve Hûseyin ve Osman ve sulbije kebîre ki%i A'ise ve sulbiye sagire ki%i Rukiyye'je münhasira idûgû 'inde's-ser'îû'l-enver %âhir ve nûmâyân oldukdan sonra sigâr-i meabûrûndan Ilyas ve Hüseyin 'in tesviyye-i umûrlanna hbel-i ser' den mansûb vasileri e%kanndáskn Mehmed'in bi'1-asále ve bi'l-vesóye ve diger Osman ve Rukiyye'nin keaâlik tesviyye-i umûrlanna mansûb vasileri min-hbelü'1-ümm ceddlerì Haa Mehmed bin Osmanin bi'l-vesóye taleb ve ma'rìfetlerì ve ma'rìfet-i ser'le tahrir ve bi'l-mûaâyede ve bey' olunub beyne'l-verese bi'l-fariaetì'sser'iyye tev%i' ve taksim oknan tereke-i mûtevejfâ-yi meabûrdur ki ber-vech-i âtî %ikr ve beyân olunur 7 Zi'l-ka'de sene 85

U§S. 8288, s. 45, 7 Za 1285.

Ek II: Tirîdzâde Mehmed Pasa'ya riitbe-i sâlise tevcîhine dair ?. Abdülhamid'in irâde-i seniyyesi

Bâb-? Âlî

Dâ'ire-i Sadâret

Amedî -i Divân-? Hûmâyûn

Devletlü Efendim Haaretkrì

Hûdâvendigâr Vilâyeti dâhilinde kâ'in Ussâk kasabasi vasatinda bes yû% lirayi mûtecâvia akçe sarfiyL· mûkemmel ve muntaaam bir mekteb-i ibtidâî ile vândât-i senevvyyea mu'alliminin varesine karsuluk olmak ügre ittisâlinde bir de beledi dâ'iresi insa itdirmis oldugu vilâyet-i meakûreden is'âr olunan kasaba-i meakûre mûtehayyiaân ahâlisinden Tirîdzâde Mehmed Aga'nin su vechle vukû'a gekn hidmet-i ptûwet-kârânesine mûkâfâten 'uhdesine rûtbe-i sâlise tevâhryle taltîfi husûsuna dâ'ir Ma'ârif Neaâret-i Celilesinin teakiresi 'ar\ ve takdîm kihnmis olmagL· olbâbda her ne vechle irâde-i seniyye-i cenâb-? pâdisâhi seref-mûte'allik buyurulur ise mantûk-i mûnîfi ¿nfâ% idilecegi beyâmjL· teakire-i senâverî terkîm kihnà efendim

Fi 25 Rebi'û'l-âhir sene 305 Fi 28 Kânûn-? ewelsene 303

Sadr-i â\am

Kâmil

Ma'rûa-? çâker-i kemînelerdir ki

Reside-i dest-i ta'vgm olub melfûfujL· mantaûr-i 'âB buyurukn ¿sbu teakire-i sâmiyye-i sadâret-penâhileri uterine mûcibince irâde-i seniyye-i ha%ret-i pâdisâhi seref-mûte'allik buyurulmus olmagL· olbâbda emr ûfermân haaret-i velijyû'l-emrindir

Fi 28 Rebi'û'l-âhir sene 305 ve Fi 31 Kânûn-? ewelsene 303

Ser-kâtib-i Haaret-i fehriyâri

Sûreyyâ

BOA. Irâde, Dâhiliye, 83344, 28 R 1305.

Ek III: Tirîdzâde Mehmed Pa§a hakkinda çikâyette bulunan köylülerin, tüccann ifadelerinden ve Tïrîdzâde Mehmed Paaa'nin savunmasindan örnekler

Evet, biabir telgraf çekdik. Bu da Ussâkh Tïrîdzâde Mehmed Pasa'nin %ulmundenferyâd idi. Çiinki Pasa-ji mumâileyh a'sâr ahr, köjümüaün mahsûlâtini kâffeten toplar, kadinknmiai palamutlanmn temialetdirilmesi içun jevmijye kirk pare virmek sartijla ahr. Mu'ahharan pare virmeyüb elinde ve anbânnda satilmayub cürümüs ve toalanmis ne kadar aahîresi var ise ana mukâbil virir. Bir de hâricde râ'îc kaç gurusa ise hemân anin bir mislinin %ammijk virir. Mésela misir bugdayi paaarda on, on iki gurus oldugu hâlde miimâileyh pasa jigirmi gurusa virir. Pakmutknmita hâricden bir tiiccâra virdirmeyüb dun bir fiyâtL· akrak kendi borçlarina mahsûb ¿der. Piatta virgüye okn borçlanmia te'dîjje itmea. Koruknmiai ve tarklarimiai borcumuaa mahsûbdur dijerek ucu% ucu% %abt ¿der. Hülása emlâk ve aratamia sáhib okmadigimi% g¿b¿ kendikrimia de usak gibi kullanmakda oldugundan ve 'ádetá elinde esír kakhgimiadan feryád iderek telgraf çekdik.

(Tatarh köyünden Veyseloglu Ibrahim'in ifadesinden, BOA. §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef U, sahifeló).

Evet, üc aj mukaddem Tirídaade Pasa 'aleyhinde jalnia kendi imaám ile bir telgraf çekdim. Çiinki ücyüaalti senesi medyûn bulundugum onaüibin gurus Akkasoglu'ndan Mehmed Pasa'ja devrolundu. O sene dort meâdiyeden yü\seksan kantar pakmut ve kirkdokua dönüm koru ve Akkasoglu'na bin gurus masánf virüb ügiü%doku% senesi yine dort senelik palamut h astiatimi virdim. Yine tesvijye-i deyne muvâfik olamadim. fimdi de kirkbes dönüm komm ile onalti dönüm arpahgim pasa-yi mumâileyh taraßndan %abt olunub silkilmekdedir. Hükümete müraca'at idiyorum. Bir netîce alamiyorum. Mahvoldum, gittim ve me%kür mülklerimin virgülerini dahi viremeyüb ve virgüsünü de benden alijorkr ve simdi de palamutu on, on bes gurusa almaktaàr. Ve kimsenin hisâbini görmemekde ve istedìkkrini muhtâryapdirub ahâliyi eadirijor.

(Tatarh köyünden Sipahioglu íbrahim'in ifadesinden, BOA. §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 11, sahife 19).

Pasa'nin hisáb görmek 'ádeti jokdur. Köjünüaden altmisbin gurus isteyordum, jigirmi binini virdinia daha kirkbin gurus isterim deyub gider. Bu fukarânin borcu jokdur dìsek, ben kimseyi tanimam, si% kendi kendiniae hisáb idüb beyniniade taksím ¿din¿% dir ve tekdír iderek gider.

(Karabedirler köyünden Çerçioglu Ali'nin ifadesinden, BOA. §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 10, sahife 24).

Geçen sene bi%im köjün a'sânni alub ta' sir ifün köyegeldi. Sira benim harmana geldiginde sen jigirmi ökek %ahîre vireceksin dìdi. Ben o kadar viremem, on ökek virebilirüm, fünki hakkini% bundan vgyâde pkma% didigimden benim harmam görmeyüb, birakub gitdi. Komsuknn huaärunda harmanimi gördüm. Yetmis ökek çikdi. Yine gelüb görmedi. Nihayet komsuknn isran uterine ben onseki% ökege râ%i oldum. Gelüb ökdikr. Bu onseki% ökegi de devktin ve bekdijenin ökegi üaere alsa be'isjok. Cünkü alme 'ádeti jokdur. Hiç olmata Niaâmî ökekden üc, dort kijye faala gelür. O hisâbca onseki% ökek, jigirmi bes ökek olur. Bu herkes hakkinda candir. Belki sâ'irkrine daha triyâde japmisàr. Cünki ben pek o kadar sö% dinkmeyecegimi bilir. Kirk beser okkadan ibâret bes jük ü%üm hásikti ik üc kovandan jüaonüc gurus paresi jine benden akh. Pakmutknmia alir. Bildigimi% jetmis, seksen okkalik hararkr otuabes, kirk kantar getirirkr. Piatta ádemkrinden Karabet birgün köyümüade pakmut tartijor idi. Yetmis seksen dijordu. Öteden Pasa, Karabet Aga ben fukarânin hakkini istemem, didiginden Karabet Aga tartagi ewelki hararlan kirk, kirk bes dimege baskdi. Bu pakmut pâresinin bir mikdânni borcumuaa ve bir mikdânni da virgümüae Sj e mahsûb ider, bi'1-ahîre virgümüaün virilmediginden nasi hükúmet, bi%e müraca'at ider. Ajyonknmivg da râle üaerinden cüa'ifark ik alir.

(Karabedirler köyünden Gedikoglu Osman Çavu§'un ifadesinden, BOA. §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 8, sahife 28).

Evet, Mehmed Pasa'nin itdigi melatimi 'ar% itmek içiin idi. Çiinki geçen sene Mehmed Pasa bitrim köyün a'sânni alub, otu% olçek bugdayimm onyedisini ve oniki Slçek arpamin atesini alub atesini bana birakà. Sekiayük ü%üm hâsilâtimdan yu\ondört gurus ala. Iki kovanim var idi. Uç kovamn var deyüyedi buçuk gurus ala. Pakmutlanmiai alubyigirmi kantanni on kantar yapànr. Pâresini virgünü\e virecegm dir. Virme%. Hükämet bi% taayik iderek, tekrar alir. Zahiremitri borcumuaa bedel ala. Elimde bir sey' kalmadigindan ve kendisine miirâca'at ile %ahîre alub borclanmak bütün bütün harâbiyetimi mûdb olacagini bildigimden tarlalanmi satàm. Zahîre aldim. Bankadan pare alam. Okuatedârik itdim.

(Karabedirler köyünden Tekeoglu Ali'nin ifadesinden, BOA. SD. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 7, sahife 29).

Borçlanna mukâbil kuaulu koyunkn hrk beser, oglakh keçileri otuaar gurusa ala ki koyunlann altmis ve keçilerin hrk bes, elli gurus ider idi. Bunhri sürülerle alub götürdü. Bivgm ahâlimiaJakirdir. Pasa büyük âdemdir. Onun hakkmda bir sey' sòykyemeyi%.

(Karabedirler köyünden Tekeoglu Ali'nin ifadesinden, BOA. SD. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 7, sahife 30).

Bendeni%yalni% Tatar karyesine gidiib tahkîkât icrâ' itdim. Karalar karyesiyakm olmak munâsebetiyle onkrdan dahi birkaç kisi çagirtdim. Karahr karyesinden gelenler Pasa'nin yalni% uçyu\onbes senesi iiçbin kantar pakmut çekub bedeli onar gurusdan olmak ü\ere virgüye yatiracagini söylediler. Tatar karyeliler dahi ba'tghnmn korulanm aabtitdigini ve Y un an muhârebesine gidiib orada sehîd kalmis olan birinin kansini dögüb â'mâ kalmis oldugunu söylediler.

(Vergi kalemi mulâzimlarindan Ahmed Efendi'nin ifadesinden, BOA. §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 2, sahife 39).

Benim Pasa ile ah% û i'tâm olmayub KuUh Mehmed Aga ahs viris iderim. Vâh'an Pasa'nin da biaim köyde yigirmi bes, otu% evi varar. AnlarL· alub virir. Geçen sene kendikrine %ahîre de dagitdi ve duydugumuaa göre bira% çuriik ¿mis. Lâkin f??? olmayub ahâli ögüdüb yemiskrdir. Afyon ve palamutlanmiainfiyâti Pasa ile Kulak arasinda kesilüb o mikdâr paresi virilür. Bunhr da köyde iken sâ'ir mahalden tüccar gelme%. Bunlar alub fikdikdan sonra koyümü\de sunun bununyedinde kalmis bulunan cù\'i mikdâr afyon ve pakmut onlann kesdigi fiyâtdan bes on gurus faalasiyla satilur.

(Karalar köyünden Kara Süleymanoglu Mehmed'in ifadesinden, BOA §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 3, sahife 37).

Kimse kendisine bir sey söyleyemea. Söyleyecek olur ¿se tekdír iderek sogüb sayar. Herkes kendisinden korkar. Köylere çikmis olsani% herkesin aglaàgini görürsünü\. YaIma geçen sene Mart esnâsinda kuaulu koyunhrimiai, keçilerimitri ve kurban bayramindan birkaç gün mukaddem 'umûm kurbanbklanmiai aldigindan kurban bile kesemedik.

(Karabedirler köyünden Haci Süleymanoglu Ibrahim'in ifadesinden, BOA. §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 6, sahife 31).

Bendeni% Ussak'da ticâretle mesgâl oldugumdan her nesne ah% ve i' ta iderim. fevki Bey esbâbi bendeniace mechûl kendisince ma'lûm oldugu u'aere arayi açdi. Köylülere pakmutu Mehmed Pasa'ya virmeyini% diye tenbîh itdi. Bununla da iktifâ itmiyerek köylülerin virgü pâresini giiyâ bendeni'aden almis diye ani da kabul itmedi. Bu pâreyi Osmanli Bankasi'na teslîm ve vilâyet-i celîleye keyfiyeti 'ar\ itmis idim. Bâ-emr-i vilâyet-penâhî pare alma. Hülasa böyle açikdan açiga ugrasmaga baskmisdi. Su ballerine bakilursa hakk-i 'adzânemde ahâli-i merkûme tarafindan vukû'bulan sikâyet bunun tahrik ve 'ânifii'l-beyâm oldugunu ankam. Bundan mâ'adâ mumâileyh Sevki Beg'in o târîhde nezdinde bulunan el-jevm Meclis-i îdâre-i ?a? a'zâsindan Bacakzâde ref etiti Ali ve Aymtâbîzâde Sâkir Efendilerle 'askeri kaymakami S ami Beg'e hitâben Mehmed Pasa benimle ugrasir ¿se ocagmi söndürürüm yâhûd mahv iderìmgibi husûmetini açikca ¿%hâr ve bey an itmisdir.

(U§ak egrâftndan Tirîdzâde Mehmed Pa§a'nin ifadesinden, BOA. §D. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 61).

Ek IV: Tirîdzâde Mehmed Pa§a hakkinda U§ak kazasi köylüleri tarafindan yapilan çikâyet

Takdîm-i 'arci 'atabe-i 'ulyâ buyurulmak libere Mâ-beyn-i Humâyûn Baskitâbet-i Celîksine

Suret Sadâret- 'uzmâya

Ewelce hiikûmeti basarak ehl-i kiyâmligindan alti mâha mahkûm Mehmed Vasa iki sene akdem Ka%ami% Usak a'sânni tobdan dìnilecek derecede iltizâm ve sedîdâne-i zâlimesini icrâ içun harmanknmizi görmeyerek rahmetin de kesretle nuzûluna mebnî hâsilâtimizi cürütdü. Ugradigimi% %arar fevka mâyetasawur bir râddede kazânin mûcib-i harâbiyyeti oldu. Bunun uterine de çuriik olan mahsûlâtimizi elimizden aldigmdan son derecede dûçâr oldugumu% ihtiyâc Uterine musâriinileyhe müráca'atirmzda yüzde yü% %amm ¿le cürük %ehâ'îri tevzî' itmegle %er' itdik. Tohmun fürüklügünden mezrû'âtimiz kat'iyyen akmadi. Cütn'yyat kâbilinden akankn da envâ'-? mezâlim ile matlûbât-? sâhsiyyesi içiin sûret-i cebriyyede elimizden akrak evkd û 'lyâlimitn infâka bile bir sey birakmaàgmdan açlikdan 'ar%-i 'atabe-i 'ulyâ eyledik. Cenâb-i hakk òmr ü sevket-i sâhânesini miizdâd buyursun. Tohumluk olmak u\ere mikdâr-i kâfi %ahire ihsân buyurulmus ise de Pasa'nin me%âlimindenyu%deyu%fâ'i%li çiiriik %ahîre esmânmin jerine mahsûlâtimizn degeri degmezine gasb olunmasindan hazîneye okn borcumuzu te'diyye ¿demedigimizden tavyîk ¿dilmekdeyiz. Omriimu\ hiçbir hâsikta sâhib de§li%. Pasa âdemleri ma'rifetiyle mahsûlâtimizi elimizden alàrmakda hiikûmet de bir tarafdan tazyîk eylemekde ve su metçâlim y ¿inunden son derece fekket ¿finde kaldigimizdan ve bu seneki afyon %ehâïr palamut gibi mahsûlâtimiz ise Pasa tarafindan dikkatli sûretde abhka altma ahnmak ù\ere kuvve-i muhâ/a?-? cebriyyesine almakda oldugundan taht-i tasarrufumuzda okn emlâkimizi Pasa'ya terk itdik. Hicrete muheyyâyit(. Iskâna kâfi baska mahallerde arâzi gösterilmesiyle mazhar-i 'adâlet ve istirâhat buyurulmakligimiz peder ve mâderimizden miisfik sevgili pâdisâhimiz efiendimi% hazretlerinin liitfve ihsâmndan istirhâm eyleri% Olbâbda ve kâtibe-i ahvâke emr ûfermân hazret-i men-lehü ?-emrindir Fi 23 Agustos sene 316

Bulka% Karyesi Muhtâr-i S ânî Der-Karye-i Bulka% Muhtâr-i Ewel, Der-Karye-i Bulka% Karye-i Mezkûrdan Veli Agazâde Mustafa Lütfi, Karyeden Toridioglu (?) Mehmed, Bacakoglu Ibrahim, Haa Timurcioglu Mehmed Nuri, Teslimoglu Ismail, Abdulkhoglu Mehmed, Tütüncüoglu Orner, Sabanoglu el-Hâc Hasan, Tütüncüoglu Hüseyin, Karayenmisilerlizâde (?) Mehmed, Hizroglu Hasan Ali, Karyeden Çeraoglu Ibrahim, Karyeden Koca Osman Hasan Ali, Karyeden Haa Süleymanoglu Ibrahim, Karyeden Tekeoglu AH, Karabedirler Karyesi Çerçioglu Ali, Kabaklioglu Abdullah, Çalhoglu ïsget, Karyeden Berberoglu Mehmed, Karyeden Bogusanoglu Mustafa, Karyeden Koca Halikglu Ahmed, Tatar Karyesi Haa Veli Efendizâde Mehmed Tahir, Calli Osmanoglu Hasan, Karyeden Arsakoglu (?) Osman, Karyeden Halilustaoglu Ismail Hakki, Karyeden AH Dedeoglu Hasan, Karakr Karyesi Karyeden Memioglu Hasan, Çakabglu Mustafa, Kureys Karyesi Sipâhioglu Hüseyin Muhtâr-? Ewel, Der-Karye-i Kureys, Haa Hatiboglu Yahya, Karyeden Mustafaoglu Hüseyin, Sipâhioglu Ibrahim, Karyeden Veyseloglu Ibrahim

BOA. SD. 1584 / 6, 13 M 1321, lef 46.