EWOLUCJA WSPÓLCZESNEGO MIEDZYNARODOWEGO SYSTEMU WALUTOWEGO - INTEGRACJA CZY DEZINTEGRACJA?

Abstract

This article aims at answering the question about the course of evolution of contemporary international monetary system (sometimes called "non-system"): which tendency is prevailing, to integrate or to disintegrate? This research focuses on the cross -sectional analysis of the key elements of the international monetary system: the exchange rate regimes, the structure of currency reserves, and the processes of adaptation. An attempt has also been made to evaluate the institutional dimension, namely the actions of the International Monetary Fund.

WST EP

Po upadku Systemu z Bretton Woods w sferze miedzynarodowych stosunków finansowych mamy do czynienia z nieustannymi zmianami, determinowanymi przede wszystkim przez procesy globalizacji i liberalizacji przeplywów kapitalowych. Odejscie od kursów stalych oraz zniesienie parytetu zlota spowodowalo nasilenie wahan na rynkach walutowych i poglebianie nierównowag globalnych. Zdaniem czesci ekonomistów swiat od niemal czterdziestu lat jest pozbawiony systemu porzadkujacego miedzynarodowe relacje walutowe, wspólczesnie mamy wiec do czynienia z "non-systemem", czy "quasi-systemem"1. Wedlug optyki innej grupy badaczy, która przyjeto takze w niniejszym artykule, mimo braku scislego regulowania miedzynarodowych stosunków finansowych, obecny system wielowalutowy spelnia zasady miedzynarodowego systemu walutowego (msw)2.

Zasadne wiec - zwlaszcza z perspektywy ostatniego kryzysu globalnego - wydaje sie sformulowanie pytania o kierunek dotychczasowej ewolucji wspólczesnego miedzynarodowego systemu walutowego: czy mamy do czynienia z jego integracja, czy raczej dezintegracja? Tak postawiony problem badawczy wymaga z jednej strony przekrojowej analizy funkcjonowania miedzynarodowego systemu walutowego, przeprowadzonej przez pryzmat jego trzech kluczowych elementów: mechanizmów kursowych, struktury rezerw walutowych i procesów dostosowawczych3, z drugiej natomiast - podjecia próby oceny wymiaru instytucjonalnego miedzynarodowego systemu walutowego, czyli dzialalnosci Miedzynarodowego Funduszu Walutowego.

PODSTAW Y PRAWNE I ZASAD Y FUN KCJONOWANIA WSP ÓLCZESNE GO Miedzynarodowego Sy stemu Walutowego

Wspólczesny miedzynarodowy system walutowy jest okreslany najczesciej mia- nem zmodyfikowanego systemu z Bretton Woods, systemu wielodewizowego oraz systemu z Kingston. Podstawami prawnymi tego systemu staly sie reformy uzgodnione podczas porozumienia w Kingston na Jamajce w 1976 roku i uchwalone w kwietniu 1978 roku jako druga poprawka do Statutu MFW. Zakladaly one4:

1) zniesienie zasady stalych kursów walut - kraje czlonkowskie uzyskaly swobode wyboru regul kursowych, a jednoczesnie zostaly zobowiazane do prowadzenia polityki kursowej pod nadzorem MFW i w zgodzie z celami tej instytucji;

2) przyjecie zasady, ze raz przyjete reguly kursowe powinny byc przestrzegane, a ich zmiana wymaga zatwierdzenia przez Fundusz;

3) zobowiazanie czlonków MFW do prowadzenia polityki gospodarczej i finansowej sprzyjajacej stabilizacji zewnetrznej i wewnetrznej;

4) anulowanie obowiazku ustalania parytetów walut narodowych w zlocie oraz urzedowych cen zlota i wprowadzenie zakazu jakiegokolwiek odnoszenia walut narodowych do zlota;

5) przyjecie SDR (Special Drawing Rights) jako glównego skladnika rezerw walutowych.

Propozycje wprowadzenia nowego bezgotówkowego pieniadza miedzynarodowego SDR w celu zwiekszenia plynnosci miedzynarodowej przyjeto juz w 1967 roku w Rio de Janeiro5. Kraje czlonkowskie Miedzynarodowego Funduszu Walutowego zostaly - proporcjonalnie do udzialów - uczestnikami rachunku SDR prowadzonego w MFW. Suma emisji SDR stala sie tym samym skladnikiem oficjalnych rezerw walutowych i mogla byc wykorzystywana m.in. do zakupu walut obcych w celach platniczych z tytulu wymiany za granica6. Poczatkowo SDR mialy parytet równy 1/35 uncji zlota, zas od 1974 roku kurs jednostki ustalany byl w stosunku do koszyka walut, co oznaczalo formalne oderwanie pieniadza od parytetu zlota7.

Ponadto MFW wypracowal ogólne zasady (Guidelines), którymi powinni sie kierowac zarówno czlonkowie przy regulowaniu kursu, jak i Fundusz przy sprawowaniu funkcji nadzorczej. Wytyczne te okreslaly, ze kraje czlonkowskie powinny przeciwdzialac zaklóceniom rynkowym spowodowanym przez ruchy goracego pieniadza, unikajac przy tym manipulowania kursem w sposób sprzeczny z interesami partnerów i wzgledami miedzynarodowej równowagi platniczej. Zobowiazywaly takze czlonków MFW do dostarczania niezbednych informacji na temat polityki walutowej i gospodarczej danego kraju8. Zarówno postanowienia drugiej poprawki do statutu MFW, jak i dyrektyw wykonawczych, okreslaly ramy, w jakich w ostatnich dziesiecioleciach funkcjonowal wspólczesny miedzynarodowy system walutowy. Dotyczyly one w szczególnosci prowadzonej przez kraje czlonkowskie polityki kursowej i mozliwosci wyboru stosowanych przez nie rezimów kursowych.

TENDENC JE W WYBORZE MEC HANIZ MÓW KURSOW YCH

Po rozpadzie systemu dewizowo-zlotego panstwa czlonkowskie MFW uzyskaly swobode wyboru mechanizmu kursowego (exchange rate regime), tj. zasad ustalania kursu walutowego, jego ewentualnej regulacji i zmian oraz interwencji walutowych, majacych na celu stabilizacje kursu. W praktyce gospodarczej lat 70. i 80. wyksztalcily siê wiêc rózne systemy kursów walutowych. Wprowadzona w 1982 roku przez Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy klasyfikacja mieoecila w sobie nastêpuj1ce rozwi1zania w zakresie polityki kursowej9:

1) wi1zanie kursu waluty z kursem pojedynczej waluty;

2) wi1zanie kursu waluty z koszykiem walut;

3) kierowan1 elastycznooeæ kursu;

4) ksztaltowane niezalezne kursy plynne;

5) wspólpracê.

Ze wzglêdu na upowszechnianie siê pooerednich rozwi1zañ kursowych, a takze pojawiaj1ce siê tendencje do regionalizacji i tworzenia obszarów walutowych w 1999 roku MFW wprowadzil now1 klasyfikacjê istniej1cych oficjalnie mechanizmów kursowych, w której brane s1 pod uwagê nastêpuj1ce kryteria: elastycznooeæ kursu walutowego, sposób definiowania wartooeci walut, stopieñ niezaleznooeci polityki monetarnej, jawnooeæ polityki walutowej10. Obejmuje ona osiem mechanizmów kursowych11:

1) porozumienie walutowe wykluczaj1ce istnienie pieni1dza krajowego (exchange arrangements with no separate legal tender);

2) izba walutowa (currency board arrangement);

3) konwencjonalne stale kursy walutowe (conventional fixed pegged arrangements);

4) kursy stale z marzami wahañ (pegged exchange rate within horizontal bands);

5) pelzaj1cy parytet (crawling peg);

6) pelzaj1ce pasmo wahañ (crawling band);

7) kurs plynny kierowany bez okreoelonej z góry wysokooeci kursu (managed floating with no predertemined path for the exchange rate);

8) kurs plynny niezalezny (independently floating).

W celu dokonania analizy ewolucji stosowanych w ostatnich trzech dziesiêcioleciach systemów kursowych, przyjêto podzial trójbiegunowy na: kursy sztywne (hard pegs), rozwi1zania pooerednie (intermediate) i kursy plynne (floats)12. W niniejszym artykule do kategorii kursów sztywnych zaliczone zostaly kraje stosuj1ce izbê walutow1 (currency board) oraz te, które zrezygnowaly z wlasnej waluty poprzez przystapienie do unii walutowej lub przyjecie waluty innego panstwa (tzw. dolaryzacja), a takze kraje stosujace system konwencjonalnego kursu stalego, czyli z dopuszczalnym pasmem wahan +-1% do kursu centralnego13. Kategoria kursów plynnych obejmuje z kolei gospodarki, które stosuja system niezaleznego kursu plynnego. Natomiast do kategorii posrednich rezimów kursowych zaliczono wszystkie pozostale rozwiazania. Tabela 1 przedstawia ewolucje systemów kursowych w latach 1980-2007 wedlug klasyfikacji obejmujacej formalne deklaracje krajów czlonkowskich, natomiast w tabeli 2 przyjeto faktycznie stosowane mechanizmy kursowe.

Przed dokonaniem szczególowej analizy tendencji wystepujacych w zakresie systemów kursowych we wspólczesnym miedzynarodowym systemie walutowym nalezy podkreslic, ze stosowane de facto rozwiazania kursowe wyraznie róznia sie od tych deklarowanych de jure. Jak pokazuja dane z tabeli 1 i 2 róznice te w poszczególnych podokresach siegaja nawet do 10 pkt. proc. Takie decyzje wladz monetarnych, które formalnie pozostaja przy jakims rozwiazaniu kursowym, mimo ze w rzeczywistosci prowadza inna polityke kursowa, w literaturze swiatowej okresla sie - w zaleznosci od kierunku podejmowanych w tym zakresie dzialan - mianem fear of floating lub fear of pegging14. To zjawisko, które dotyczy przede wszystkim gospodarek rozwijajacych sie, mozna traktowac jako jedna z przeslanek dezintegracji wspólczesnego miedzynarodowego systemu walutowego, wskazuje ono bowiem z jednej strony na fakt nieadekwatnosci formalnych rozwiazan kursowych w stosunku do prowadzonej w praktyce polityki kursowej poszczególnych krajów, a z drugiej na brak wypelniania przez niektóre kraje czlonkowskie kluczowych zasad miedzynarodowego systemu walutowego. Wiaze sie to zarówno z nieinformowaniem MFW o faktycznie stosowanym systemie kursu walutowego, a wiec utrudnianiem Funduszowi sprawowania funkcji nadzorczych, jak tez prowadzeniem polityki kursowej sprzyjajacej przede wszystkim stabilizacji wewnetrznej, niejednokrotnie kosztem trwalej nierównowagi zewnetrznej.

W latach 1980-2007 - biorac pod uwage faktycznie stosowane przez czlonków MFW systemy kursowe - mozna zaobserwowac wyrazna tendencje do wzrostu znaczenia systemów kursu plynnego w miedzynarodowym systemie walutowym (z niespelna 4% w latach 80. do srednio ponad 17% w pierwszym dziesiecioleciu XXI wieku - zob. tab. 2). Widoczny jest równiez spadek procentowego udzialu krajów stosujacych posrednie rozwiazania kursowe - o prawie 14 pkt. proc. w okresie 2000-2007 w porównaniu z okresem lat 80. Proces odchodzenia od posrednich systemów kursowych w kierunku rozwiazan skrajnych nasilil sie bowiem po szeregu destabilizujacych kryzysach walutowych, jakie mialy miejsce w róznych czesciach swiata w latach 90., a które - w warunkach zglobalizowanej gospodarki swiatowej i rosnacej skali liberalizacji przeplywów kapitalowych - ujawnily liczne slabosci w funkcjonowaniu niektórych mechanizmów kursowych15. Interesujaco przedstawia sie takze ewolucja sztywnych rezimów kursowych. O ile w latach 90. nastapil spadek znaczenia sztywnych rozwiazan kursowych w architekturze miedzynarodowego systemu walutowego (z 46,1% do 37,1%), to po 2000 roku zauwazalny jest ponowny wzrost do poziomu 46,2% - zob. tab. 2. Warto wiec przyjrzec sie dokladnie ksztaltowaniu sie mechanizmów kursowych zaliczanych do tej kategorii oraz do posrednich rezimów kursowych. Porównanie udzialu poszczególnych mechanizmów kursowych w sztywnych i posrednich systemach kursu walutowego w 1990 roku oraz w 2001 roku zaprezentowane na rys. 1 pozwoli na uchwycenie najwazniejszych zródel zmian.

Analiza porównawcza stosowanych w 1990 i 2001 roku sztywnych i pooerednich mechanizmów kursowych pokazuje, ze w tej grupie systemów kursowych nast1pil znaczny wzrost znaczenia rozwi1zañ takich jak dolaryzacja (o 6 pkt. proc.), unia walutowa (o 15 pkt. proc.) oraz izba walutowa (o 6 pkt. proc.), kosztem pozostalych mechanizmów kursowych. Te zmiany wi1z1 siê przede wszystkim z tendencjami do walutowej integracji regionalnej i s1 szczególnie widoczne po formalnym utworzeniu w 1999 roku Europejskiej Unii Monetarnej, obejmuj1cej grupê krajów Unii Europejskiej, które wprowadzily wspóln1 walutê euro. Obok tej unii jednowalutowej opartej na jednolitym pieni1dzu - maj1cej najwiêksze znaczenie dla gospodarki oewiatowej - obecnie funkcjonuj1 takze unie jednowalutowe oparte na jednostce pieniêznej pañstwa dominuj1cego: Zachodnioafrykañska Unia Monetarna, oerodkowoafrykañska Wspólnota Monetarna, Wschodniokaraibska Unia Monetarna i Wspólny Obszar Monetarny (strefa Randa)16. Zacieoenienie wspólpracy walutowej miêdzy krajami jest jednym z nastêpstw przemian w dziedzinie miêdzynarodowych stosunków finansowych i ma ono bez w1tpienia wplyw na architekturê miêdzynarodowego systemu walutowego. Utworzenie unii monetarnej wi1ze siê z eliminacj1 kursów walutowych uczestników unii oraz utrat1 przez nich mozliwooeci prowadzenia autonomicznej polityki pieniêznej, wymusza bowiem scalenie narodowych systemów walutowych w calooeæ , czyli regionalny system walutowy17. Mozna wiêc sformulowaæ twierdzenie, ze procesy integracji w skali regionalnej, zmierzaj1ce do powstania nowych regionalnych systemów walutowych, wymagaj1 przeksztalcenia dotychczas istniej1cej struktury systemów kursowych, czyli w pewnym sensie dezintegracji miêdzynarodowego systemu walutowego.

ZMIAN Y W STRU KTURZE REZERW DEWIZOW YCH. WALUT Y MIÊDZ YNARODOWE WE WSP Ó£CZESN YM Miêdzynarodowym Sy stemie Walutowym

Obok wyraYnej ewolucji mechanizmów kursowych, we wspólczesnym miêdzynarodowym systemie walutowym mamy do czynienia ze znacznymi zmianami w strukturze rezerw walutowych. Od upadku Systemu z Bretton Woods rozpocz1l siê proces sukcesywnego spadku udzialu zlota w rezerwach walutowych i dywersyfikacji rezerw walutowych. Wi1zalo siê to przede wszystkim z przejoeciem w kierunku wzrostu udzialu walut zagranicznych jako skladnika rezerw walutowych krajów czlonkowskich MFW. Dywersyfikacja rezerw walutowych stanowila przejaw d1zenia krajowych wladz monetarnych do ochrony przed stratami w warunkach plynnych kursów walutowych, umozliwiala bowiem zachowanie wzglêdnie stabilnej sily nabywczej tych rezerw. Byla równiez uwarunkowana spadkiem pozycji dolara USA w gospodarce oewiatowej oraz wzrostem zainteresowania silnymi walutami krajów europejskich, a póYniej ECU - wspóln1 jednostk1 monetarn1 w krajach EWG.

W tabeli 3 zaprezentowano strukturê oficjalnych rezerw walutowych w latach 1991-2011, natomiast na wykresie 1 przedstawiono udzialy poszczególnych walut w oficjalnych rezerwach dewizowych w okresie 1987-200918.

W ostatnim dwudziestoleciu mozna zaobserwowaæ spadek procentowego udzialu zlota w oewiatowych rezerwach walutowych z 28,5% w 1991 roku do 9,5% w 2007 roku i jego nieznaczny wzrost (o 1,6 pkt. proc) w nastêpstwie oewiatowego kryzysu finansowego. Udzial walut zagranicznych w rezerwach walutowych ksztaltowal siê w przedziale od 69,2% w 1991 roku do 89,8% i wykazywal tendencjê rosn1c1. Dopiero w 2009 r., nast1pil spadek o 3,8 pkt. proc., a w 2011 o dalsze 0,9 pkt. proc. Kluczow1 rolê woeród walut zagranicznych wchodz1cych w sklad rezerw dewizowych odgrywa niezmiennie dolar amerykañski (zob. wykres 1). O ile w tej walucie kraje czlonkowskie MFW jeszcze w 1979 roku przechowywaly 73,29% swoich rezerw walutowych, to w 1987 roku bylo to 56%, a w 1989 roku 51,9%. W latach 80., po okresie niekwestionowanej dominacji dolara trwajacej od zakonczenia drugiej wojny swiatowej, nastapil bowiem proces poszukiwania alternatywnych wobec dolara rezerw, czyli wzrostu znaczenia innych walut, glównie marki niemieckiej, franka francuskiego oraz jena japonskiego19. Istotnym skladnikiem rezerw walutowych byla wówczas równiez wspólna jednostka monetarna ECU. Najwieksza role pod koniec lat 80. sposród "konkurentów" dolara odgrywala marka niemiecka, która w 1989 roku osiagnela historycznie najwiekszy udzial w rezerwach walutowych na poziomie 18%20. Obok marki, w 1989 roku 10,5% udzialu w oficjalnych rezerwach dewizowych mialo ECU, 7,3% - jen japonski, 2,6% - funt szterling, po 1,4% frank szwajcarski i frank francuski, 1,1% gulden holenderski. Pozostale waluty obejmowaly 5,7% rezerw dewizowych. W latach 90. mielismy do czynienia z ponownych wzrostem znaczenia dolara w skali miedzynarodowej (udzial w rezerwach walutowych zwiekszyl sie z 50,9% w 1991 roku do 71,5% w 2001 roku), bylo to zwiazane z prowadzeniem przez Stany Zjednoczone tzw. "polityki silnego dolara"21, której nie zagrozilo nawet wprowadzenie 1 stycznia 1999 roku do obiegu miedzynarodowego wspólnej waluty euro. Jak pokazuje wykres 1, w 1999 roku udzial euro w oficjalnych rezerwach dewizowych wynosil zaledwie 12,6% i w przyblizeniu odpowiadal jedynie wczesniejszemu udzialowi marki niemieckiej w calosci rezerw. Poczatkowo wspólnej walucie nie udalo sie nawet osiagnac pozycji równej sumie walut narodowych, jakie zastepowala. Ta slaba pozycja euro wynikala przede wszystkim z niskiego kursu waluty w stosunku do dolara. Trend ten odwrócil sie dopiero w 2001, co zwiazane bylo z systematycznym wzrostem zaufania wobec euro i przelozylo sie na wzrost (do poziomu 19,2%) udzialu euro w oficjalnych rezerwach dewizowych. Kolejne lata umocnily miedzynarodowa pozycje wspólnej waluty - w 2009 roku stanowila ona ponad 1/4 calosci oficjalnych rezerw dewizowych.

Obecnie w miedzynarodowym systemie walutowym mamy wiec do czynienia z modelem opartym na dwóch glównych walutach miedzynarodowych - dolarze i euro. Nalezy jednak podkreslic, ze zakres stosowania waluty amerykanskiej nie odzwierciedla aktualnie realnej sily i roli gospodarki USA (spadek znaczenia gospodarki amerykanskiej trwa od 1999 roku, kiedy to jej udzial w swiatowym PKB wynosil 24%, a w 2009 roku zaledwie 20%), a w wiekszym stopniu wynika z efektów sieci i inercji oraz rozwoju rynków finansowych22. Poglebiajacy sie kryzys strefy euro ujawnil natomiast powazne problemy drugiej kluczowej waluty w systemie. W obliczu niepewnej przyszlosci, jeszcze wyrazniej widoczny jest brak alternatywy w stosunku do kluczowych walut swiata. Nie moze jej z pewnoscia stanowic jednostka monetarna SDR. Jak pokazuja dane z tabeli 3, udzial pozycji rezerwowej MFW oraz SDR byl relatywnie niski i wahal sie w waskich przedzialach, nie przekraczajac 3,5%. SDR nie osiagnely wiec - mimo poczatkowych oficjalnych deklaracji, ze stana sie one glównym skladnikiem rezerw - znaczacej pozycji jako waluta rezerwowa. Bylo to zwiazane przede wszystkim z brakiem woli ze strony najbogatszych panstw swiata do rozwoju systemu SDR23. Glówna role odegralo tutaj stanowisko Stanów Zjednoczonych, które nie byly zainteresowane popieraniem jednostki miedzynarodowej, mogacej zagrozic pozycji dolara w finansach miedzynarodowych24. Ponadto kraje europejskie, które poczatkowo popieraly idee rozwoju SDR, od lat 80. skupily sie na tworzeniu Europejskiego Systemu Walutowego oraz wzmacnianiu pozycji ECU w swiatowych finansach. Proces ten byl kontynuowany od 1999 roku poprzez promowanie euro jako waluty miedzynarodowej. Pewien wzrost zainteresowania pozycja SDR w finansach miedzynarodowych nastapil dopiero w reakcji na kryzys globalny, w zwiazku z lobbowaniem niektórych krajów, przede wszystkim Chin na rzecz zwiekszenia roli SDR jako ewentualnego substytutu wobec dolara25. W sierpniu 2009 roku - w celu stabilizacji plynnosci w swiatowym systemie finansowym, zachwianej w zwiazku z wystapieniem globalnego kryzysu - zostala przeprowadzona trzecia w historii funkcjonowania SDR alokacja tych jednostek, która pozwolila zwiekszyc plynnosc o 161,2 mld SDR. Ponadto 9 wrzesnia 2009 roku w ramach specjalnej alokacji wyemitowano 21,5 mld SDR26. Bylo to efektem uchwalenia 10 sierpnia 2009 roku czwartej poprawki do Statutu MFW, która umozliwila zasilenie rezerw walutowych wszystkich panstw czlonkowskich MFW. Jak zauwaza I. Pszczólka, szansa dla SDR móglby okazac sie wzrost wartosci kolejnych alokacji, a takze zabiegi krajów (glównie Chin, Rosji, Brazylii i Indii), które w wyniku obaw o wartosc swoich rezerw zgromadzonych w dolarach amerykanskich, proponuja zwiekszenie znaczenia innych walut w koszyku SDR kosztem waluty amerykanskiej27. Przyszlosc SDR jako pieniadza swiatowego bedzie wiec w znacznym stopniu zalezala od dalszego sposobu dzialania Miedzynarodowego Funduszu Walutowego28.

PROCES Y DOSTOSOWAWCZE A NARASTANIE NIER ÓWNOWA G GLOBALN YCH

Odejscie od kursów stalych i wprowadzenie kursów plynnych mialo - zgodnie z zalozeniami - rozwiazac problem równowagi zewnetrznej we wspólczesnym miedzynarodowym systemie walutowym. Wydawalo sie, ze rynek bedzie najlepszym arbitrem w ustalaniu wlasciwych parytetów kursowych29. Niestety rzeczywistosc gospodarcza pokazala, ze elastycznosc kursu nie wystarczyla do eliminacji zaklócen platniczych. W warunkach postepujacej liberalizacji handlu i przeplywów kapitalowych wladze monetarne poszczególnych krajów nie mogly skutecznie dysponowac instrumentami oddzialywania na bilans platniczy. Z biegiem lat narastal problem wyksztalcania sie grupy krajów o stalych nadwyzkach bilansu platniczego i krajów deficytowych, poglebiajacy sie za sprawa wystepujacej w skali miedzynarodowej asymetrii procesów dostosowawczych30. Na wykresie 2 pokazano ksztaltowanie sie salda bilansów biezacych w wybranych gospodarkach swiata w ostatnim trzydziestoleciu. Widac wyraznie tendencje do utrwalania i poglebiania sie (do 2006 r.) deficytu Stanów Zjednoczonych, slusznie okreslanych mianem najwiekszego dluznika swiata, a takze do umacniania sie nadwyzki w takich krajach jak Chiny, Niemcy, Japonia czy Rosja.

Zgodnie z teoria deficytów blizniaczych jako jedna z glównych przyczyn poglebiajacych sie nierównowag globalnych wskazuje sie wysoki poziom deficytu budzetowego Stanów Zjednoczonych. Jako determinante takiego stanu wymienia sie takze wysoki poziom oszczednosci globalnych. Istotny czynnik wplywajacy na powstawanie i utrzymywanie sie obecnych nierównowag globalnych stanowi takze aktywna polityka kursowa prowadzona przez kraje Dalekiego Wschodu31. Dokonywane przez te kraje interwencje w celu zapobiegania aprecjacji waluty krajowej, skutkowaly wzrostem poziomu rezerw walutowych bedacych w ich posiadaniu. Na przyklad w latach 1999-2004 ok. 75% przyrostu poziomu rezerw przypadalo na banki centralne krajów azjatyckich. Zasadnicza role w akumulacji globalnych nierównowag odegrala takze decyzja Chin w lipcu 2008 roku o usztywnieniu kursu renminbi (juana) w stosunku do dolara amerykanskiego. Dzialanie to, podjete w celu obrony rynku wewnetrznego, wplynelo na poglebianie sie niedowartosciowania waluty chinskiej (rózne szacunki wskazuja na niedowartosciowanie juana o ok. 20%)32. Te sytuacje mozna okreslic mianem dumpingu kursowego, majacego na celu utrzymanie konkurencyjnosci krajowej, kosztem partnerów handlowych33. Obok krajów rozwijaj1cych siê, dooewiadczaj1cych naplywu kapitalu w warunkach globalnej nadplynnooeci systemu finansowego i przeprowadzaj1cych interwencje przeciwdzialaj1ce nadmiernej aprecjacji waluty krajowej, takie dzialania podejmowane s1 takze przez kraje rozwiniête, których waluty pelni1 rolê safe haven w niepewnych czasach (np. interwencje w celu oslabienia franka szwajcarskiego podejmowane od marca 2009 roku, czy interwencje Banku Japonii w 2010 r.).

Jednym z najtrudniejszych obecnie wyzwañ dla miêdzynarodowego systemu walutowego i MFW jest bez w1tpienia ograniczenie nierównowagi globalnej, wystêpuj1cej w postaci narastaj1cego deficytu na rachunku obrotów biez1cych i wynikaj1cego z tego wzrostu zadluzenia zagranicznego USA, szczególnie wobec Chin i pozostalych krajów Azji Wschodniej z nadwyzk1 na rachunku obrotów biez1cych.

DZIA £ALNOoe Æ MIÊDZ YNARODOWE GO FUNDUSZU WALUTOWE GO

Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy, który odgrywa szczególn1 rolê w miêdzynarodowym systemie walutowym i jest instytucj1 odpowiedzialn1 za sprawne funkcjonowanie oewiatowego systemu finansowego pelni nastêpuj1ce funkcje34:

1) regulacyjn1 - polegaj1c1 na ustanowieniu miêdzynarodowych norm i wzorców dzialania w sferze miêdzynarodowych stosunków finansowych;

2) kredytow1 - zwi1zan1 z dostarczaniem krajom czlonkowskim dodatkowych oerodków finansowych;

3) konsultacyjn1 - umozliwiaj1c1 stworzenie krajom czlonkowskim miejsca konsultacji i doradztwa;

4) kontroln1 - nadzorowanie przez MFW uzgodnionych programów dostosowawczych i wykorzystania kredytów zgodnie z ustalonymi wczeoeniej celami.

Postêpuj1ca liberalizacja rynków finansowych, fala kryzysów walutowych, które dotknêly oewiatow1 gospodarkê w latach 90., przemiany transformacyjne wielu krajów, a wreszcie ostatni kryzys globalny, to wyzwania, przed jakimi stawal Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy. Organizacja ta jednak - jak zauwazaj1 jej krytycy - funkcjonuje w sposób nieadekwatny do zmieniaj1cych siê warunków gospodarki globalnej. Zauwazalny jest zwlaszcza niski stopieñ reprezentacji w Funduszu krajów rozwijaj1cych siê, co oznacza ograniczony wplyw na proces decyzyjny krajów najbardziej zainteresowanych w uzyskaniu wsparcia35. Liczne zastrzezenia budz1 takze konstrukcje programów pomocowych i ich rezultaty oraz rozbieznooeæ pomiêdzy oficjalnymi kryteriami pomocy a faktyczn1 praktyk1 MFW. Istotny problem stanowi1 takze trudnooeci z egzekwowaniem wiarygodnej, przejrzystej i porównywalnej informacji na temat rzeczywistej sytuacji gospodarczej krajów czlonkowskich. Podejmowane s1 co prawda pewne próby reformy miêdzynarodowego systemu - zwlaszcza po 2008 roku - dotycz1ce m.in. nowego modelu finansowania dzialalnooeci MFW, poszukiwania dodatkowych Yródel finansowania kredytów oraz zmian w udzialach czlonkowskich i glosów w MFW, jednak w duzej mierze uzaleznione s1 one od czynników politycznych, przede wszystkim interesów Stanów Zjednoczonych36.

ZA KOÑCZENIE

W ostatnich dziesiêcioleciach w miêdzynarodowym systemie walutowym mielioemy do czynienia z wyraYn1 ewolucj1 stosowanych przez kraje czlonkowskie systemów kursowych. Przejawem tendencji dezintegracyjnych byl z jednej strony wzrost zróznicowania rezimów kursowych oraz wystêpowanie zjawisk fear of floating i fear of pegging, a z drugiej przeksztalcanie dotychczas istniej1cej struktury systemów kursowych zmierzaj1ce do powstawania nowych, regionalnych systemów walutowych. We wspólczesnym miêdzynarodowym systemie walutowym wyst1pil takze proces dywersyfikacji rezerw walutowych. Nasilaj1ce siê zjawiska kryzysowe ostatnich lat pokazaly bardzo wyraYnie slabooeci systemu opartego na niepewnych fundamentach dwóch kluczowych walut miêdzynarodowych - dolara i euro, przy jednoczesnym braku dla nich alternatyw w warunkach poglêbiaj1cej siê nierównowagi w skali globalnej. S1 to wiêc kolejne przeslanki wskazuj1ce na postêpuj1c1 dezintegracjê wspólczesnego miêdzynarodowego systemu walutowego. W sferze instytucjonalnej wyrazem tendencji dezintegracyjnych sa natomiast problemy zwiazane z funkcjonowaniem Miedzynarodowego Funduszu Walutowego, który jako instytucja powstala w innym ukladzie sil gospodarczych i zdecydowanie odmiennych warunkach globalnych, wspólczesnie nie dysponuje instrumentami umozliwiajacymi pelnienie funkcji regulacyjnej i nadzorczej w miedzynarodowym systemie walutowym. Najblizsze lata beda z pewnoscia okresem dalszej zasadniczej transformacji miedzynarodowego systemu walutowego. Wciaz otwarte pozostaje pytanie o to, jaki bedzie ksztalt swiatowej architektury finansowej, która uksztaltuje sie w wyniku tych intensywnych przemian. Nie mozna bowiem wykluczyc, ze przy dostosowywaniu do nowych pokryzysowych warunków globalnych, zostana w przyszlosci podjete próby reformy miedzynarodowego systemu walutowego w kierunku jego integracji.

Sidebar

EWOLUC JA WSP ÓLCZESNE GO MIEDZ YNARODOWE GO SYSTE MU WALUTOWE GO - INTE GRAC JA CZ Y DEZINTE GRAC JA?

Streszczenie

Celem artykulu jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o kierunek ewolucji wspólczesnego miedzynarodowego systemu walutowego (zwanego czasem "non-systemem") - czy mamy do czynienia z tendencjami do integracji czy raczej do dezintegracji? Badanie skoncentrowano na przekrojowej analizie zmian kluczowych elementów miedzynarodowego systemu walutowego: mechanizmów kursowych, struktury rezerw walutowych i procesów dostosowawczych. Podjeto takze próbe oceny wymiaru instytucjonalnego, czyli dzialalnosci Miedzynarodowego Funduszu Walutowego.

THE EVOLUTION OF THE CONTE MPORAR Y INTERNATIONAL MONETAR Y SYSTE M - INTE GRATION OR DISINTE GRATION ?

summary

This article aims at answering the question about the course of evolution of contemporary international monetary system (sometimes called "non-system"): which tendency is prevailing, to integrate or to disintegrate? This research focuses on the cross -sectional analysis of the key elements of the international monetary system: the exchange rate regimes, the structure of currency reserves, and the processes of adaptation. An attempt has also been made to evaluate the institutional dimension, namely the actions of the International Monetary Fund.

Footnote

1 Zob. m.in. R. A. Mundell, Poverty, Growth and the International Monetary System, Asian Development Bank 2001, s. 19; W. M. Corden, Economic Policy, Exchange Rates and the International System, Oxford University Press 1994, s. 165.

2 Por. m.in. H. R. Heller, Money and the International Monetary System, "Federal Reserve Bank of St. Louis Review" 1989, no. 2, s. 65; B. Eichengreen, N. Sussman, International Monetary System in the (Very) Long Run, "IMF Working Paper" 2000, no. 43, s. 3. Wiêcej na temat róznych stanowisk ekonomistów odnooenie funkcjonowania miêdzynarodowego systemu walutowego po 1971 r. czytaj w: J. Gold (red.), Legal and Institutional Aspects on the International Monetary System, vol. II: International Monetary Found, Washington D.C. 1984, s. 69-73.

3 Fundamenty miêdzynarodowego systemu walutowego przyjêto za: J. Williamson, International Monetary Reform and the Prospects for Economic Development, [w:] J. J. Teunissen (red.), Fragile Finance: Rethinking the International Monetary System, Fondad, January 1992, s. 86.

4 Zob. szerzej, M. Jurek, Pojêcie, wlaoeciwooeci i przemiany wielonarodowych systemów walutowych, cz. II, "Bank i Kredyt" 2005, nr 3, s. 22-23 oraz J. Dudziñski, H. Nakonieczna-Kisiel (red.), Miêdzynarodowe stosunki finansowe. Wybrane problemy, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoly Biznesu, Szczecin 2006, s. 105-106.

5 Zostala ona wprowadzona w zycie 28 lipca 1969 r. jako pierwsza poprawka do Statutu Miedzynarodowego Funduszu Walutowego. Pierwsza alokacja 3,5 mld SDR odbyla sie 1 stycznia 1970 r., zob. IMF Chronology, www.imf.org (8.10.2011).

6 M. Jurek, op. cit., s. 19.

7 Wiecej na temat znaczenia SDR czytaj w: P. B. Clark, J. J. Polak, International Liquidity and the Role SDR in the International Monetary System, "IMF Working Paper", WP/02/217.

8 K. Lutkowski, Finanse miedzynarodowe. Zarys problematyki, PWN, Warszawa 2007, s. 129-131.

9 A. Budnikowski (red.), Miedzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001, s. 170-171.

10 K. S. Rogoff, A. M. Husain, A. Mody, R. Brooks, N. Oomes, Evolution and Performance of Exchange Rate Regimes, IMF, Washington D.C. 2004, s. 5.

11 Annual Report on Exchange Arrangements and Exchange Restriction, IMF 2003.

12 Szerzej ten temat zasadnosci trójpodzialu systemów kursowych czytaj w: S. Fisher, Exchange Rate Regimes: Is the Bipolar View Correct?, "Journal of Economic Perspectives", vol. 15, no. 2, Spring 2001, s. 3-5; M. D. Bordo, Exchange Regimes Choice in Historical Perspective, "IMF Working Paper", WP/03/160, s. 4.

13 Od 2007 r. MFW zmienil zasady klasyfikacji systemów kursu walutowego dla panstw, które sa czlonkami unii monetarnej. Kraje te wczesniej zaliczane do porozumienia walutowego wykluczajacego istnienie pieniadza krajowego sa obecnie klasyfikowane do mechanizmu kursowego, które charakteryzuje te grupe krajów w stosunkach z pozostalymi krajami swiata, np. kraje strefy euro zalicza sie do systemów kursu plynnego. Jednak ze wzgledu na ciaglosc analizy w zestawieniach nie uwzgledniono tej formalnej zmiany.

14 Zob. m.in. G. A. Cavlo, C. M. Reinhart, Fear of Floating, NBER Working Paper Series, no. 7993, November 2000; J. von Hagen, J. Zhou, Fear of Floating and Fear of Pegging: An Empirical Analysis of de Facto Exchange Rate Regimes in Developing Countries, "CEPR Discussion Paper", no. 5530.

15 Pod koniec lat 90. pojawila sie nawet hipoteza o zanikaniu rozwiazan posrednich (zob. m.in. J. A. Frankel, No Single Currency Regime is Right for all Countries or at all Times, "Essays in International Finance", no. 215, Princeton University, New Jersey 1999; B. Eichengreen, P. Mason, M. Savastano, S. Sharma, Transition Strategies and Nominal Anchors on the Road to Greater Exchange-Rate Flexibility, "Essay in International Finance", no. 213, Princeton University, New Jersey 1999, s. 36. Jednak - jak pokazuja liczne badania empiryczne - poza przejsciowym spadkiem znaczenia tych rozwiazan kursowych, nie nastapil trwaly proces odchodzenia od tych systemów kursowych, wzrost zainteresowania tymi rezimami mial miejsce ponownie po 2008 r.

16 Szerzej na temat funkcjonowania unii walutowych na oewiecie czytaj w: P. Mlodkowski, Pozaeuropejskie unie monetarne, PWN, Warszawa 2007.

17 M. Jurek, P. Marszalek, Pieniadz, polityka pieniêzna i systemy kursowe. Wspólczesne teorie i rozwiazania praktyczne, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznañ 2001, s. 176-186.

18 Nalezy zwróciæ uwagê, ze komplementarne dane na temat struktury walutowej rezerw walutowych nie sa dostêpne. Najobszerniejsze informacje na ten temat mozna znaleYæ w bazie COFER Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego, jednak obejmuja one wylacznie dane podawane przez banki centralne, które ujawniaja MFW strukture walutowa swoich rezerw (nie ma wsród nich informacji o strukturze rezerw walutowych m.in. Chin).

19 Wiêcej na temat alternatywnych w stosunku do dolara skladników rezerw walutowych czytaj w: J. Nugée, Reconsidering the Reserve Currency Question, [w:] P. Subacchi, J. Driffill (red.), Beyond the Dollar. Rethinking the International Monetary System, Chatham House, London, March 2010, s. 13.

20 Wzrost potencjalu tej waluty zostal zahamowany w latach 90., kiedy to gospodarka niemiecka borykala siê m.in. z problemami wynikajacymi z procesu zjednoczenia Niemiec.

21 Szerzej na ten temat czytaj w: I. Pszczólka, Miêdzynarodowa rola dolara amerykañskiego, [w:] W. Przybylska-Kapuoeciñska, J. Handschke (red.), Rynki finansowe i ubezpieczenia. Nowe perspektywy instytucji i instrumentów, "Zeszyty Naukowe" 2010, nr 143, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, s. 524.

22 Charakterystyka czynników wplywajacych na pozycje dolara w miedzynarodowym systemie walutowym zostala przedstawiona szczególowo w: NBP, Raport na temat zjawisk zachodzacych w Miedzynarodowym Systemie Walutowym, DISE, Grudzien 2010, s. 5-7.

23 Wiecej na ten temat czytaj w: J. Bilski, Miedzynarodowy system walutowy, PWE, Warszawa 2006, s. 126-127.

24 Zgodnie z rozkladem glosów na forum MFW, bez poparcia Stanów Zjednoczonych, które dodatkowo posiadaja szczególne uprawnienia dotyczace wyboru dyrektora zarzadzajacego Funduszu, nie jest mozliwe podjecie zadnej uchwaly.

25 I. Mateos y Lago, R. Duttagupta, R. Goyal, The Debate on the International Monetary System, IMF, November 11, 2009, s. 9.

26 P. Subacchi, J. Driffill (red.), Beyond the Dollar. Rethinking the International Monetary System, Chatham House London, March 2010, s. xi.

27 I. Pszczólka, Wspólczesne waluty miêdzynarodowe, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2011, s. 60.

28 NBP, Kryzys a przemiany w miêdzynarodowym systemie walutowym. Implikacje dla strefy euro i Polski, BISE, Listopad 2009, s. 17.

29 P. Kowalewski, Euro a miêdzynarodowy system walutowy, Tigger, Warszawa 2001, s. 56-57.

30 Zob. szerzej J. Bilski, op. cit., s. 130-131.

31 Wiêcej na ten temat czytaj w: M. Rubaszek, Nierównowaga globalna: przyczyny oraz mozliwe rozwiazania, "Bank i Kredyt" 2006, nr 7, s. 18-19.

32 NBP, Raport..., s. 15.

33 W czerwcu 2010 r. Chiny oglosily co prawda, ze rezygnuja z dolara jako waluty odniesienia i bardziej elastycznie bêda zarzadzaæ kursem juana w stosunku do koszyka walut, ale i tak prowadzona przez Chiny polityka kursowa uwazana jest za glówna przyczyne narastania napiec na rynku walutowym.

34 P. Bozyk, J. Misala, M. Pulaski, Miedzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999, s. 266.

35 Wiecej na temat dzialalnosci MFW czytaj w: M. Wróblewski, Miedzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Swiatowy wobec kryzysów walutowych, Wyd. Adam Marszalek, Torun 2009, s. 260-330.

36 Zob. m.in. Final Report, Commitee to Study Sustauinable Long-term Financing of the IMF, IMF, January 2007; A. Virmani, Global Economic Governance: IMF Quota Reform, "IMF Working Paper", WP/11/208, July 2011 oraz M. Grotte, A. Zycienska, Miedzynarodowy Fundusz Walutowy i stojace przed nim wyzwania, "Materialy i Studia" 2011, z. 254, Warszawa 2011.

References

BIBLIO GRAFIA

Annual Report on Exchange Arrangements and Exchange Restriction, IMF, Washington D.C., 2003.

Bilski J., Miedzynarodowy system walutowy, PWE, Warszawa 2006.

Bordo M. D., Exchange Regimes Choice in Historical Perspective, "IMF Working Paper", WP/03/160.

Bozyk P., Misala J., Pulaski M., Miedzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999.

Budnikowski A. (red.), Miedzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001.

Cavlo G. A., Reinhart C. M., Fear of Floating, "NBER Working Paper Series", no. 7993, November 2000.

Clark P. B., Polak J. J., International Liquidity and the Role SDR in the International Monetary System, "IMF Working Paper", WP/02/217.

Corden W. M., Economic Policy, Exchange Rates and the International System, Oxford University Press 1994.

Dudzinski J., Nakonieczna-Kisiel H., (red.), Miedzynarodowe stosunki finansowe. Wybrane problemy, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoly Biznesu, Szczecin 2006.

Eichengreen B., Mason P., Savastano M., Sharma S., Transition Strategies and Nominal Anchors on the Road to Greater Exchange-Rate Flexibility, "Essay in International Finance", no. 213, Princeton University, New Jersey 1999.

Eichengreen B., Sussman N., International Monetary System in the (Very) Long Run, "IMF Working Paper", WP/43/2000.

Final Report, Commitee to Study Sustauinable Long-term Financing of the IMF, IMF, January 2007.

Fisher S., Exchange Rate Regimes: Is the Bipolar View Correct?, "Journal of Economic Perspectives", vol. 15, no. 2, Spring 2001.

Frankel J. A., No Single Currency Regime is Right for all Countries or at all Times, "Essays in International Finance", no. 215, Princeton University, New Jersey 1999.

Gold J. (red.), Legal and Institutional Aspects on the International Monetary System, vol. II: International Monetary Found, Washington D.C. 1984.

Gosh A. R., Ostry J. D., Tsangarides Ch., Exchange Rate Regimes and the Stability of the International Monetary System, "Occasional Paper" no. 270, IMF 2010.

Grotte M., Zycienska A., Miedzynarodowy Fundusz Walutowy i stojace przed nim wyzwania, "Materialy i Studia" 2011, z. 254, NBP, Warszawa.

Hagen J. von, Zhou J., Fear of Floating and Fear of Pegging: An Empirical Analysis of De Facto Exchange Rate Regimes in Developing Countries, "CEPR Discussion Paper", no. 5530.

Heller H. R., Money and the International Monetary System, "Federal Reserve Bank of St. Louis Review" 1989, no. 2.

IMF Annual Report 1999, Washington D.C., 1999.

IMF Chronology, www.imf.org (8.10.2011).

Jurek M., Pojecie, wlasciwosci i przemiany wielonarodowych systemów walutowych, cz. II, "Bank i Kredyt" 2005, nr 3.

Jurek M., Marszalek P., Pieniadz, polityka pieniezna i systemy kursowe. Wspólczesne teorie i rozwiazania praktyczne, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznan 2001.

Kowalewski P., Euro a miedzynarodowy system walutowy, Tigger, Warszawa 2001.

Lutkowski K., Finanse miedzynarodowe. Zarys problematyki, PWN, Warszawa 2007.

Mateos y Lago I., Duttagupta R., Goyal R., The Debate on the International Monetary System, IMF, November 11, 2009.

Mlodkowski P., Pozaeuropejskie unie monetarne, PWN, Warszawa 2007.

Mundell R. A., Poverty, Growth and the International Monetary System, Asian Development Bank 2001.

NBP, Kryzys a przemiany w miedzynarodowym systemie walutowym. Implikacje dla strefy euro i Polski, BISE, listopad 2009.

NBP, Raport na temat zjawisk zachodzacych w Miedzynarodowym Systemie Walutowym, DISE, grudzien 2010.

Nugée J., Reconsidering the Reserve Currency Question, [w:] Subacchi P., Driffill J. (red.), Beyond the Dollar. Rethinking the International Monetary System, Chatham House London, March 2010.

Pszczólka I., Miedzynarodowa rola dolara amerykanskiego, [w:] Przybylska-Kapuscinska W., Handschke J. (red.), Rynki finansowe i ubezpieczenia. Nowe perspektywy instytucji i instrumentów, "Zeszyty Naukowe" 2010, nr 143, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.

Pszczólka I., Wspólczesne waluty miedzynarodowe, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2011.

RogoffK. S., Husain A. M., Mody A., Brooks R., Oomes N., Evolution and Performance of Exchange Rate Regimes, IMF, Washington D.C. 2004.

Rubaszek M., Nierównowaga globalna: przyczyny oraz mozliwe rozwiazania, "Bank i Kredyt" 2006, nr 7.

Subacchi P., Driffill J. (red.), Beyond the Dollar. Rethinking the International Monetary System, Chatham House London, March 2010.

Virmani A., Global Economic Governance: IMF Quota Reform, "IMF Working Paper", WP/11/208, July 2011.

Williamson J., International Monetary Reform and the Prospects for Economic Development, [w:] J. J. Teunissen (red.), Fragile Finance: Rethinking the International Monetary System, Fondad, January 1992.

Wróblewski M., Miedzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Swiatowy wobec kryzysów walutowych, Wyd. Adam Marszalek, Torun 2009.