EKSPLICITNA POETIKA RISTA RATKOVICA

Abstract

Nijesu samo Ratkovicevi eksplicitni stavovi o nadrealizmu bilí osobeni, takav je slucaj i sa njegovim tekstovima socrealisticke orijentacije. Ratkovicev socrealisticki program jeste imao utemeljenje u horacijevskoj teznji da knjizevno djelo mora biti utilitarno, takode, [Risto Ratkovic] je smatrao da umjetnost nikada ne moze biti potpuno odvojena od stvarnosti, vec da cak i onda kada joj se kontinuirano opire, ona, ipak ostaje, modelativni sistem koji na svoj nacin dokumentuje promjene u drustvu. U eseju O jednom meduvremenu, koji predstavlja pregled meduratnih zbivanja na knjizevnom jugoslovenskom tlu, Ratkovic kritikuje umjetnike koji su stvarali u duhu avangarde, a pritom nijesu mijenjali nista, jer se nijesu otvoreno priklanjali nijednoj programsko-ideoloskoj struji. Iz omedene pouzdanosti svojih soba ili kafana, posmatrali su revoluciju, niposto ne ucestvujuci u njoj, biljezili su intimne lirske opservacije, ne dozivljavajuci neposredno ono sto je tema njihove poezije. Ratkovic ne sumnja u kvalitativnu vrijednost njihovog poetskog djela, samo konstatuje da pjesnik ne smije biti posmatrac zivota, vec njegov ucesnik. Stvarati lirsku pozu i uzivati burzujski komoditet na racun pjesnicke profilacije i angazmana koji nije bio istinski angazman, Ratkovic smatra degutantnim, jer to sve i jesu pojave protiv kojih pjesnik - proleter mora da ustane. Nosen kritickim zanosom, Ratkovic ne zazire od pominjanja imena, a pjesnicku bunu kojom se oui rukovode na papiro, naziva stilizovanom ipoliticki bezopasnom. Medu pjesnike koji su imali luksuz neucestvovanja u burnim politickim preokretima, ubraja: Rastka Petrovica, Stanislava Vinavera, MomcilaNastasijevica, Todora Manojlovica, Milosa Crnjanskog, Sibu Milicica, ali sa izuzetkom Tina Ujevica. Ratkovicu je nepojmljivo da bilo koji umjetnik moze sa distancirane pozicije posmatrati pojave u drustvu, biti njihov kriticar i cak vjesnik korjenitih promjena. Smatra da misiju preobrazavanja svijeta umjetnik moze imati iskljucivo ako i sam potice iz najugrozenijih slojeva, ako je progonjen i obiljezen kao remetilacki cinilac u jednom deformisanom i moralno izokrenutom drustvu. Napominje da materijalna bezbjednost pjesniku osigurava siguran polozaj u drustvu, ali ne i emociju uosjecanja u socijalno-psiholosku srz jedne drustvene pojave, a time se oduzima emocionalna strana jednom umjetnickom djelu. Stvaranje bez uzivljavanja, otkriva samo povrsinske slojeve nekog problemskog pitanja i ne nudi nikakvo estetsko rjesenje, a isto tako, totalni bijeg od stvarnosti, iako pruza potencijal ekstaticnog raspolozenja, ipak ne zadovoljava ono sto bi se ticalo etickog nacela umjetnosti niti je takav odgovor na stvarnost dugorocno rjesenje problema. Kroz ovakve poeticke stavove mozemo pratiti kako je Risto Ratkovic od nadrealistickih presao na socrealisticke tendencije, a uz to, ne zaboravljajuci da su u osnovi to, ipak, dva potpuno razlicita strujanja. Uzimajuci od oba pokreta ono sto je njegovoj poetickoj rafiniranosti bilo blisko, stvorio je od njih specificnu programsku shemu u kojoj ih je, ako ne sjedinio, ipak priblizio. Ocito je da se u eseju u kojem kritikuje pjesnike-revolucionarne neaktiviste, proklamuje njegovo priblizavanje socrealizmu. A sami revolucuionarni neucesnici jesu pjesnici koji usred najvece svjetske revolucíje zele da promijene umjetnicko poimanje i drustvenu svijest, ali tako sto nece ostvarivati, ako je moguce, ni dijaloski kontakt sa onima koji sopstvenom krvlju grade novi svjetski poredak. Ostra osuda Ratkoviceva ide i protiv svih onih koji su imali cak i verbalno nedefinisan stav prema onome sto se pocelo desavati u zemljama koje su se opredjeljivale za komunizam. Rezervisanost je nastajala kao rezultat ogradivanja od bilo koje ideologije, a to je nesto sto je neoprostivo za pjesnicki senzibilitet, koji u odlucujucim istorijskim trenucima mora da ostvari makar verbalnu komunikaciju sa drustvom koje je uputno opisivati. Za bilo koji vid transformacije drustvenih i poetskih pojava, potreban je trezven duh i jasno izrazena misao. Zato Ratkovic nije mogao ili htio biti potpuni nadrealista niti su njegovi tekstovi mogli nastajati iz somnambulne ekstaze koja bi bila apsolutno nadrealisticki nepovezana. Oniricko je moglo biti samo impulsjednog drugacijeg poetskog subjekta ili signalizacija jedne mozaicke igre u kojoj sve slike postaju jednako relevantni subjekti, kao i sam poetski Subjekt. Zbog nejasno izrazene misli, zbog neuskladenosti misli i djela i zbog luksuza nedjelovanja, Ratkovic je osudivao pomenute pjesnike. Smatrao je da nisu znali sta hoce i da kroz besciljna lutanja u poeziji i neprestana eksperimentisanja sa stihom, cesto nijesu ni dobili zeljeno. Ratkovic napominje da je slican stav iznio i Dusan Matic 1924.godine kada je osvjedocio jugoslovensku avangardukao tajanstvenu liniju jednog zivotnog zamaha i jedne nesamerljive vidovitosti (Ratkovic, 1991: 199), ali vidovitosti posredstvom koje nijesu svi sagledali svoj put.

Headnote

Na temelju Ratkovicevih promisljanja o poeziji, a potom i o funkciji i prirodi umjetnosti u doba avangardnih rasijavanja, danasnji proucavalac njegovog djela moze adekvatno rekonstruisati pjesnikovu, vrlo razudenu i transformativnu poeticku misao. Cjelokupni Ratkovicev esejisticki diskurs eklekticki inkorporiran u djelu Esejistika i kritika, jeste fundamentals svjedocanstvo svih poetickih varijacija koje su veoma frekventne i u njegovoj poeziji, buduci da njegova literarnost varira od neoromanticarskog prosedea, preko zenitistickih, dadaistickih i nadrealistickih refleksa, pa sve do krajnjeg i konacnog opredjeljenja za socrealisticku profilisanost poetskih tekstova.

Kljucne rijeci: esejisticki diskurs, neoromanticarski prosede, zenitizam, dadaizam, nadrealizam, socrealizam, tradicionalna metrika, poetika osporavanja, antiestetika, moralno pitanje umjetnosti

Based on Ratkovic's notions about poetry and on his ideas about the function and nature of art during the spread of avant-garde movement, today's researchers of his work can adequately reconstruct his very intricate, yet transformative thought. The overall Ratkovic's essayistic discourse, eclectically incorporated in the work of Esejistika i kritika [Essays and Criticism], is a fundamental testimony of all poetic variations frequently found in his poetry, as his literary expression varies from neo-romanticism through Zenitism, Dadaism, and surrealist reflection, to the final and definitive commitment to social realist profile of his poetic texts.

Keywords: essayistic discourse, neo-romantic attitude, Zenitism, Dadaism, surrealism, social realism, traditional metrics, poetics of opposition, anti-aesthetics, moral issue of art

OUvod

Esejisticki diskurs poznatog jugoslovenskog pjesnika Rista Ratkovica, savremenom proucavaocu sluzi kao pouzdanao poetolosko svjedocanstvo o veoma turbulentnom stanju u jugoslovenskoj poeziji u periodu izmedu dva svjetska rata. Pod sintagmom jugoslovenska avangarda podrazumijevamo sve reflekse antitradicionalnih koordinata koje su inkorporirane u poetske diskurse brojnih, tada aktuelnih i proslavljenih pjesnika sa hrvatskog, slovenackog, makedonskog, srpskog i crnogorskog semiotickog prostora. Buduci da su tadasnji pjesnici pomenutog prostora ostvarivali intenzivne i afirmativne poeticke dijaloge, jasno je da se na nekadasnjem jugoslovenskom tlu, u tom periodu morala kreirati i vrlo inspirativna pjesnicka struja koja je burno osporavala tradiciju, a takode je od te struje potekla i jedna vrsta specificnog inkongruentnog stila u poeziji. Spajajuci katkad antiepsko i folklorno, preplicuci cistu umjetnicku promisao sa socijalnim kontekstom i uvodeci dozu logike kao organizacionu komponentu bez koje neki njegovi nadrealisticki poetski tekstovi ne bi bili tolíko autentícno odvojivi od drugíh, Ratkovic istice sustinsko shvatanje umjetnikovog prostiranja u svevremenosti i utire put jednoj novoj poetici. Njegovo misljenje o knjizevniku opijenom metafizickim pijanstvom u slozenom procesu stvaranja, pruza presjek stavovana osnovukojih se moze tumaciti i sve sto je antiteticki postavljeno u njegovoj poetici. U svom ogledu Teznja transcendentnosti i mitskafunkcija umjetnosti, filozof egzistencijalista Jaspers zakljucuje da postoje tri vrste transcendetalne strukture pojavnog iskustva i da cine eklekticku cjelinu sacinjenu od: intuitivne strukture ili vidokruga realnosti, logicke strukture, univerzalnog saznanja i vidokruga duha. Racionalnost, dakle, jeste ujedno i spoznaja o nemogucem koje pociva izvan granica racionalnog i dokazivog vidokruga. I Jaspers, kao i svi filozofi egzistencijalizma, dolazi do paradoksalnog saznanja da misaonim putem covjek - mislilac - pjesnik, moze doci do beskonacnosti, koju opet ne moze u potpunosti da dosegne i obuhvati. Ma koliko da je daleko otisao putem svoje neuhvatljive refleksije, pjesnik esteta je intenzivnije nesreden, jer ne zna duhovnu poentu kraja bilo koje imaginacije. Paradoksalnost trenutka jeste u tome sto je pjesnik duboko svjestan nemogucnosti izlaska iz prostranstva misaonog lavirinta ciji je tvorac on sam. Dilema modernog pjesnika je u sagledavanju esencijalne problematike sizifovske egzistencije u savremenim tokovima drustva i, uz to, u nepronalazenju rjesenja. Proizlazi da pjesnik ne moze promijeniti shemu svijeta samo verbalnim oponiranjem stvarnosti koja je jaca od njega, ali takode i da izlaz postoji u formiranju sopstvenih svjetova koji transcendiraju sva empirijska iskustva i dostignuca. Rezultat ovakvog pjesnickog konformizmajeste trenutno ponistavanje destruktivnih elemenata koji pjesnickog subjekta tjeraju u misaoni progon i stvaranje oaze koja je baza metafizickog pijanstva. Posto je takav postupak privilegija samo odabranih, dekadencija vrijednosti ostaje uglavnom nepromijenjena, osim ako pjesnistvo stasava iz zametka revolucije. Prozet estetskim pesimizmom, Ratkovic ce reci da nema svrhe stvarati kad se vec ne moze opisati cijeli univerzum, koji poeta moze spoznati kad se udalji od svakidasnjice. To u cijelosti korespondira sa Jaspersovim gledanjem na imaginativnu moc.

Jasno je da Ratkovic nije bio upoznat sa idejama egzistencijalizma kao pravca koji ce mnogo kasnije da uslijedi, ali poredenje Ratkoviceve poetike sa filozofijom apsurda jeste odrzivo, jer egzistencijalno, estetsko i poeticko promisljanje Rista Ratkovica i njegovih savremenika, prethodilo je nedoumicama filozofa i pjesnika koji stvaraju nakon Drugog svjetskog rata. Dakle, duhovna bastina meduratne filozofije, estetike i nauke o knjizevnosti, jeste uvertirno jezgro u ono sto ce se desavati koju deceniju kasnije. Pjesnik koji pjeva nakon Prvog svjetskog rata, zeli revoluciju na svim nivoima, a tako sto se bori protiv ustaljenih knjizevnih formi i ponovljivih literarnosti, bori se i protiv svih drugih vrsta stagnacije - zalaze se za ekonomski napredak covjecanstva, za jednakost koja iz Perspektive danasnjeg tumaca onovremenosti, izgleda kao utopijska teznja. Govoreci o potrebi avangardnih pjesnika da u jednom periodu kada je bio dominantan manir konkretizacije i vizualizacije poezije, oduzmu rijecima viseznacnost, Ratkovic napominje da svodenje rijeci na sliku, dovodi do dekomponovanja strukture, pojednostavljivanja slojeva znacenja i zvucanja i osamostaljivanja pojedinih djelova stiha. (Becanovic 2003: 70). Ovakvo stanje je u potpunosti odgovaralo snovnoj konstrukciji i upravoje procès konkretizacije poezije uslovljenmehanizmima sna. Medutim, Ratkovic je svjestan da je prirodareci krajnje apstraktna, da ona uvek simbolizuje neki pojam i da van tog odnosa ne postoji. Osim sto je konkretna avangardna slika budila mnogostruko asocijativno polje, takode je i izazivala slozen emocionalan procès i burna ekstaticna raspolozenja. Tako, rijec je postajala cesto neuhvatljiva i makar je pjesnik minimalizovao na audio ili video informaciju, rijec u poetskom izrazavanju dobija i svoju boju (terrain koji koristi Ratkovic)1 Slozene logicke operacije i apstraktna misaona aktivnost su dijametralno suprotne konkretizacijipesnickog izraza koja se manifestuje u pitoresknom alfabetu nadrealisticke slike. (72). Sintetizovanjem slika u jednu dominantnu, intenzivira se sugestivna moc kazanog i prikazanog, a prikazivac mora racunati na to da pojednostavljivanjem jezickih komponenti, on ne ukida funkcije oznacenosti, negó ih i produbljuje vec samim tim sto sve vraca u prvobitni elementarni poredak stvari. Ovakvu ideju su zastupali i pjesnici ultraizma koji su u svom manifestu promovisali vracanje elementarnoj metaforicnosti poezije, ali izricito uz eliminaciju atributivnih i predikativnih pozicija, tj. svega onoga sto su smatrali da je za poeziju opterecujuci faktor. Ultraisticke pesme se, dakle, sastoje od niza metafora od kojih svaka ima sop - stvenu sugestivnost i sazima nevidenu viziju nekog delà zivota. (Zivkovic 2001: 892).

1 Nadrealisticki koncept realizacije metafore

Nadrealisticka teznja ka realizaciji metafore podrazumijeva otvaranje primarnog znacenja rijeci. Praksa nadrealista, po kojoj rijec postaje dénotât, iziskuje apsolutizaciju osnovnog znacenja, cime se, naime, produbljuju asocijativne vizije, jer nijesu diktirane kanonima klasicnih poetika po kojima autor i recipijent nude i dobijaju gotove, ocekivane i ponovljive verbalne konstrukcije. Realizovana metafora ima preimucstvo da povezuje najrazlicitije verbalne jedinice od kojih nastaju sintagmatski nizovi koncipirani tako da poetski diskurs nastao od njih nosi dodatno znacenjsko opterecenje; nadrealisticki poetski diskurs obiljezen realizovanim metaforama vodi porijeklo od alogickog spektra smjestenog u iracionalnom ili predsvjesnom covjekovom jezgru i to jeste privilegija koju nemaju druge poetike. Oznacitelj ili signans je u tom procesu osloboden dejstva ocekivanosti pa i signatum dobija oneobicena svojstva zbog kojih nadrealisticki tekstovi i nose svojstvo visokoentropicnosti. Semioloska nauka ili ucenje lingvista, ne moze, dakle, podrzati razliku oznacitelja i oznacenog - same ideje znaka - bez razlikovanja osjetilnog i inteligibilnog, zasigurno, ali i bez istovremenogpodrzavanja, dublje i implicitnije, pozivanja na oznaceno koje bi prije moglo imati mjesta u njegovoj inteligenciji. [...] Kao lice ciste inteligibilnosti, ono upucuje na apsolutni logos s kojimje neposredno sjedinjeno. (Derrida 1976: 22).

Dakle, interpretacija nadrealistickog signatuma nema pojmovno i racionalno objasnjivo porijeklo pa, samim tim, tekstovi tog prosedea nose obiljezje viska informativnosti, ali i pojmovne neuhvatljivosti, jer ovdje postoji bogatstvo slikovnih predstava i to, najcesce, izuzetno udaljenih. Takode se stice utisak da je u nadrealistickom tekstu odnos izmedu prikazanih predmetnosti i samog prikazivaca u disperziji, stoga sto se prikazivaceva stvarnost najcesce percipira kao ne sto sto jeste i mora biti izvan njegovih racionalnih potencijala. Izuzetak od takvog opozitno uspo1Primjedba stavljenog odnosa, dakle, izmedu onoga sto se tekstom predocava i subjektiviteta koji predocava, predstavlja Risto Ratkovic, i to zbog vec uocene cinjenice da se opirao definitivnom antiracionalnom i snovno-kolazno komponovanom poretku. Ovaj pjesnik je stvarao osobeni nadrealisticki koncept pa makar on, unekoliko, i remetió bretonovsku definiciju nadrealizma. Traganje za nadrealnim Ratkovic objasnjava u eseju O nadrealizmu iz mog zivota, govoreci da odbacivanje svijesti nije oslobodenje svijesti, vec obmana. U automatskom i medijumskom nacinu stvaranja ukorenjuju se vrlo lako psihopatoloske pojave. To su, izgleda, dve najglavnije zamerke nadrealistima i od strane onih koji razumu pretpostavljaju nesto van njega. [...] Mogu se pobiti sve glavne metode nadrealistickog stvaranja, ali ostaje ona glavna, koja je sama dovolina pa da stvaranie ne bude pasivno; ta ie: vera u zivot nadzivota. (Ratkovic 1991: 187).

1.1 Ratkovicevo poimanje realnosti i nadrealnosti

Tomas Hobs (Thomas Hobbes) je govorio da samo covjek ima privilegiju apsurdnosti; time je,zapravo sugerisao da samo racionalno bice moze biti iracionalno. Iracionalno nije nesto sto pociva van granica racionalnog, vec je produkt duha koji se svjesno odupire rjesavanju egzistencijalnih, filozofskih i estetskih pitanja na terenu racionalnog, objasnjivog, te tako i kreativno uslovljenog. Duhovne verbalne konstrukcije nastale kao rezultat iracionalne organizacije, imaju primat slobodne forme i neuhvatljive sadrzine. Formaje sustinska nit i inicijalna pozicija poniranja u avangardne fenomene koji su u sukobu sa mimezisom i proizvod su pomenutog Ratkovicevog nadzivota; cak i fenomenoloska interpretacija teksta proucava tekstualnu visedimenzionalnost tako sto ispituje na koji nacin postoji ono sto zaista ne postoji, vec ima samo privid postojanja. Ratkovic pokusava da objasni étape nastajanja umjetnickog djela cije porijeklo brise empirijski raspolozive granice i pruza dokaz da inspiraeija nadrealista jeste u nedokucivim iracionalnim prostranstvima. Godine 1924. napisao je pjesmu Dodir za koju kaze da je simbol njegovog zivota. U tekstu koji tematski asocira na Filozofiju kompozicije Edgara Alana Poa, hronoloski govori o nastanku pomenute pjesme Dodir. Poslije jednog praznog daña, on je zaspao i sanjao neodredenu prazninu u kojoj se, odjedanput, njegov sapat uzdize do akusticnog vrhunca, tako da ga i on, kao sanjar, odlicno cuje. To auditivno svojstvo ga stavlja u funkeiju nekog ko je polusvjestan, ko sanja, ali i cuje i posmatra. Zatim videh: iskocise, na pipcima pomilese uz njene gole noge oci moje. (Ona je bila takode neodredena, nepoznata devojka). Gledao sam ih kako mile. Cim dodose do njenih grudi, pupovi njenih dojkipretvorise se u oci moje. Bio sam ceo u ocekivanju i euh svoj glas mek i tih (a koji je dolazio opet kao izvan mene): A ia cekam spas dodir a. (Ratkovic 1991: 188). Iako Ratkovic, parafrazirajuci san, biljezi da je snovna realnost bila sva u iscekivanju taktilnog opredmecenja, ipak, konstatuje da erotski impuls, mada je bio polaziste, nije bio istovremeno i poenta pjesme. Stoga, noseci u sebi i nadzivotnu konstrukciju, ali i prepoznatljivu ratkovicevsku aksiolosku aporiju, ova pjesma predstavlja uzorak imanentne pjesnikove poetike.

1.2 Amplitude automatizma pisanja u Ratkovicevoj literarnosti

U raním tekstovima u kojima je Ratkovic dosljedno sprovodio tehniku automatskog pisanja, priblizavajuci se tako nadrealistickoj tehnici, apsurdnost je dovedena do vrhunca, a sintakticka i logicka veza je u tolikoj mjeri razgradena da se u svemu tome naslucuje neka druga, katkad i dijabolicka stvarnost. Takvi tekstovi se prilicno razlikuju od kasnijih, u kojima Ratkovic ne sprovodi do kraja nadrealisticko nácelo. U atmosferi sna, sasvim je uobicajen postupak nepovezanog redanja kadrova, a kada se snovni medijum transponuje u poetski, poglavito nadrealisticki, onda je uobicajena situacija izmicanja poetskog teksta pred teznjom ka rasclanjivanju. Automatizam pisanjajeste pokusaj pracenja vulkanoidnog kretanja misli, alije to takode i konstruisana tvorevina sa brojnim, cak, afektirajucim sredstvima i dejstvima. Afektirajucim ih cini fakat da onaj ko ih preslikava sa teritorije sna, imajasno postavljenu namjeru koja se tice estetske informativnosti. Efekat koji se postize nadrealistickim automatizmom ujedno ostvaruje i manifestnu okosnicu jednog pokreta, sto svakako jeste njihova dobra strana, ali Ratkovic istice da samo tekstovi koji nemaju literarnu, vec i neku drugu namjenu, nose u sebi istinski, a ne namjesteni potencijal. Nadrealisticki 'automatski tekstovi', uostalom, nisu nikakva novina. Pisani su takvi tekstovi i u psihoanalitickim klinikama, na osnovu kojihje lekar ustanovljavao, ili bar nagadao, u kojim se motivima krije razlog psihickom poremecaju njegovih klijenata. Razlika izmedu literarnih i klinickih 'automatskih tekstova' u tome je samo sto ovi poslednji sadrze u sebi mnogo manjefalsifikata. (Ratkovic 1991: 208). Ovdje je, dakle, priznao da podsvjesna ostvarenja postoje, ali da konstruktivna granica izmedu pjesnickih i klinickih, stoji u tome sto pjesnik, makar stvarao u halucinantnom stanju ili mu inspiracija izvirala iz snova, uglavnom nije neko kome je dijagnostikovan psihicki poremecaj, a kad se tome doda smisljena organizacija poetskog govornog niza, onda je prilicno lako ostvariti efekat dezautomatizovanog citanja na planu automatizovanog pisanja ili pak jezicke i logicke disharmonije stiha, nastale posredstvom neobicne forme. Nadrealisticko oblikovanje snovnog materijala artefaktna je tvorevina, a potreba za dotjerivanjem forme pod maskom automatskog nehaja, uocljiva je i opravdana, po Ratkovicevom misljenju, iako automatizam u svom osnovnom znacenju jeste koncept koji se odupire naknadnom dotjerivanju. Ratkovic zakljucuje da je nacinjena greska u samoj postavci automatizma, jer on niposto ne znaci da kada pjesnik pomisli na neki apstraktan pojam ili pak konkretnu stvar ili pojavu, istovremeno mora napisati i rijec koja taj pojam oznacava, te tako redati stvari i simbole bez ikakvog diktata razuma. Istinski, automatizam jeste permanentno biljezenje slobodnih asocijacija, paje njegovo polje znacenjski nepregledno, ali pokazatelj uspjelosti jednog automatizovanog akta nije, kako smatra Ratkovic, u nepovezanom lauen znacenja, vec u izvjesnoj sklonosti ka razumijevanju i odasiljanju poruke.

1.3 Jedna vizija moralnogpitanja umjetnosti

Po misljenju Tatjane Becanovic, Ratkovica pjesnika, sacinjavaju dva usaglasena inspirativna modela - pjesnicka inspiracija nastala kao produkt bogatog unutrasnjeg svijeta i konstruktivna komunikacija sa recipijentom prema kome se poetska poruka odasilje. Da bi kreativni ein u potpunosti bio opravdan, po Ratkovicu, on mora biti izazvan stvaralackim imperativem pod cijim se pritiskom objektivira unutrasnji svet pesnickog subjekta i intrasubjektivni sadrzaji transformisu u intersubjektivne, dostizuci odreden stepen komunikativnosti i socijalne angazovanosti.(Becanovic 2003: 72). Kada govori o moralnoj dimenziji umjetnosti, Ratkovic napominje autonomnost etickog koda umjetnickog djela, sto znaci da vrijeme nastajanja djela, kao i sve ono sto ono sa sobom donosi - umjetnicke i kvaziumjetnicke trendove, ideoloska stremljenja i ekonomski ñivo nekog drustva, niposto ne smiju biti uslovi i uzrocnici bilo kakve moraine ideje. Kao umjetnik koji objektivno sagledava dijahronijski presjek svih pomodnosti i nazadnosti u umjetnickim pravcima, on razumije da ono sto se u nekom vremenu cini kao pedagoski princip, u nekom drugom vremenu, biva posve obezliceno i dekonstruisano. Stoga, eticnost neopterecena uslovljenostima, u Ratkovicevoj poetici dostize univerzalni ideal. Da je, ipak, rijec samo o idealu koji ni on katkada nije mogao dosegnuti, svjedoci i njegovo dvoumljenje o tome da li moze biti umjetnik covjek koji je socijalno nemoralan. (Ibid). Ostaje nerazrijeseno sta se uopste podrazumijevalo pod atributom socijalne nemoralnosti, a s obzirom na to da je Ratkovic pisao kriticki esej Moralno pitanje umetnosti u vrijeme kada je poetski i teorijski stav okrenuo ka revolueiji, pretpostavlja se da se njegovo tadasnje poimanje socijalne nemoralnosti odnosilo na negativno uticanje na auditorijum, ako bi se, eventualno, stvorilo ne sto sto nije prilagodeno zahtjevima revolucionarnih ukusa.

2 Avangardna estetika ili antiestetika

Kakvu funkeiju ima esteticki predmet koji zbog zamisli svoga tvorca ne podlijeze nieijoj teorijskoj kritici, svakako je pitanje koje postavlja Ratkovic kada rasclanjuje programske teznje jednog pokreta avangarde. Ostaje da se pretpostavlja da li je to, ipak, bio samo pjesnikov poetski stav i stvar individualnog tumacenja jedne pojave u nadrealistickom pokretu ili je postojala deformaeija u poimanju onoga sto diktira odredena programska metodologija? Poentira se stav da je pisanje bez ambieije za lijepim, ein kojem se ovaj autor opire; sem toga, i u prethodno pominjanom eseju Moralno pitanje umjetnosti naglaseno je da je svaka objektivizaeija duba uperena ka nekom i necem, nastala zbog nekog i neceg i da podlijeze sudu vremena. Odnos autor-tekst-citalac je u nadrealistickom tekstu, po shvatanju Rista Ratkovica, ozbiljno doveden u pitanje. U tripartitnoj relaciji treca kategorijaje izostavljena paje pitanje da li se uopste racunalo na dozivljajnu svijest onoga ko je primalac ili se parametar automatske tehnike ticao samo perceptivnog produkta autorove podsvijesti. Da bi do akta umetnicke komunikacije uopste doslo, potrebno je da autorov kod i citaocev kod obrazuju skupove strukturnih elemenata koji se uzajamno seku; na primer, da citaocu bude razumljiv prirodni jezik na kome je tekst napisan. Delovi koda koji se uzajamno ne seku cine oblast koja se deformise, kreolizuje ili se na bilo koji drugi nacin reorganizuje pri prelazu odpisca ka citaocu. (Lotman 1976: 59). Jurij Lotman insistirá na izracunavanju entropije umjetnickog teksta, kao i na razlikovanju autorovog i citaocevog koda. Lotmanova tvrdnjaje primjenljiva i na nadrealisticke tekstove, jer nude obilje informaeija, alije pitanje kolikije perceptivni prag konzumenta i kako on razumíje morfemu koju, po svemu sudeci, ni sam tvorac nije tu postavio iz razloga da bi bila lako razrjesiva, vec je ona impuls, i njemu samom, neuhvatljivog stvaralackog dejstva. Takode, ma koliko da je informativno cvoriste ponudeno u nadrealistickom tekstu, zbog bogatstva osnovnog vizibilizma, a ne verbalizma, konzument katkad otezano identifikuje kvalitativni kapacitet teksta.

2.1 Poeticko meduvreme i njegove posljedice

Nijesu samo Ratkovicevi eksplicitni stavovi o nadrealizmu bilí osobeni, takav je slucaj i sa njegovim tekstovima socrealisticke orijentacije. Ratkovicev socrealisticki program jeste imao utemeljenje u horacijevskoj teznji da knjizevno djelo mora biti utilitarno, takode, Ratkovic je smatrao da umjetnost nikada ne moze biti potpuno odvojena od stvarnosti, vec da cak i onda kada joj se kontinuirano opire, ona, ipak ostaje, modelativni sistem koji na svoj nacin dokumentuje promjene u drustvu. U eseju O jednom meduvremenu, koji predstavlja pregled meduratnih zbivanja na knjizevnom jugoslovenskom tlu, Ratkovic kritikuje umjetnike koji su stvarali u duhu avangarde, a pritom nijesu mijenjali nista, jer se nijesu otvoreno priklanjali nijednoj programsko-ideoloskoj struji. Iz omedene pouzdanosti svojih soba ili kafana, posmatrali su revoluciju, niposto ne ucestvujuci u njoj, biljezili su intimne lirske opservacije, ne dozivljavajuci neposredno ono sto je tema njihove poezije. Ratkovic ne sumnja u kvalitativnu vrijednost njihovog poetskog djela, samo konstatuje da pjesnik ne smije biti posmatrac zivota, vec njegov ucesnik. Stvarati lirsku pozu i uzivati burzujski komoditet na racun pjesnicke profilacije i angazmana koji nije bio istinski angazman, Ratkovic smatra degutantnim, jer to sve i jesu pojave protiv kojih pjesnik - proleter mora da ustane. Nosen kritickim zanosom, Ratkovic ne zazire od pominjanja imena, a pjesnicku bunu kojom se oui rukovode na papiro, naziva stilizovanom ipoliticki bezopasnom. Medu pjesnike koji su imali luksuz neucestvovanja u burnim politickim preokretima, ubraja: Rastka Petrovica, Stanislava Vinavera, MomcilaNastasijevica, Todora Manojlovica, Milosa Crnjanskog, Sibu Milicica, ali sa izuzetkom Tina Ujevica. Ratkovicu je nepojmljivo da bilo koji umjetnik moze sa distancirane pozicije posmatrati pojave u drustvu, biti njihov kriticar i cak vjesnik korjenitih promjena. Smatra da misiju preobrazavanja svijeta umjetnik moze imati iskljucivo ako i sam potice iz najugrozenijih slojeva, ako je progonjen i obiljezen kao remetilacki cinilac u jednom deformisanom i moralno izokrenutom drustvu. Napominje da materijalna bezbjednost pjesniku osigurava siguran polozaj u drustvu, ali ne i emociju uosjecanja u socijalno-psiholosku srz jedne drustvene pojave, a time se oduzima emocionalna strana jednom umjetnickom djelu. Stvaranje bez uzivljavanja, otkriva samo povrsinske slojeve nekog problemskog pitanja i ne nudi nikakvo estetsko rjesenje, a isto tako, totalni bijeg od stvarnosti, iako pruza potencijal ekstaticnog raspolozenja, ipak ne zadovoljava ono sto bi se ticalo etickog nacela umjetnosti niti je takav odgovor na stvarnost dugorocno rjesenje problema. Kroz ovakve poeticke stavove mozemo pratiti kako je Risto Ratkovic od nadrealistickih presao na socrealisticke tendencije, a uz to, ne zaboravljajuci da su u osnovi to, ipak, dva potpuno razlicita strujanja. Uzimajuci od oba pokreta ono sto je njegovoj poetickoj rafiniranosti bilo blisko, stvorio je od njih specificnu programsku shemu u kojoj ih je, ako ne sjedinio, ipak priblizio. Ocito je da se u eseju u kojem kritikuje pjesnike-revolucionarne neaktiviste, proklamuje njegovo priblizavanje socrealizmu. A sami revolucuionarni neucesnici jesu pjesnici koji usred najvece svjetske revolucíje zele da promijene umjetnicko poimanje i drustvenu svijest, ali tako sto nece ostvarivati, ako je moguce, ni dijaloski kontakt sa onima koji sopstvenom krvlju grade novi svjetski poredak. Ostra osuda Ratkoviceva ide i protiv svih onih koji su imali cak i verbalno nedefinisan stav prema onome sto se pocelo desavati u zemljama koje su se opredjeljivale za komunizam. Rezervisanost je nastajala kao rezultat ogradivanja od bilo koje ideologije, a to je nesto sto je neoprostivo za pjesnicki senzibilitet, koji u odlucujucim istorijskim trenucima mora da ostvari makar verbalnu komunikaciju sa drustvom koje je uputno opisivati. Za bilo koji vid transformacije drustvenih i poetskih pojava, potreban je trezven duh i jasno izrazena misao. Zato Ratkovic nije mogao ili htio biti potpuni nadrealista niti su njegovi tekstovi mogli nastajati iz somnambulne ekstaze koja bi bila apsolutno nadrealisticki nepovezana. Oniricko je moglo biti samo impulsjednog drugacijeg poetskog subjekta ili signalizacija jedne mozaicke igre u kojoj sve slike postaju jednako relevantni subjekti, kao i sam poetski Subjekt. Zbog nejasno izrazene misli, zbog neuskladenosti misli i djela i zbog luksuza nedjelovanja, Ratkovic je osudivao pomenute pjesnike. Smatrao je da nisu znali sta hoce i da kroz besciljna lutanja u poeziji i neprestana eksperimentisanja sa stihom, cesto nijesu ni dobili zeljeno. Ratkovic napominje da je slican stav iznio i Dusan Matic 1924.godine kada je osvjedocio jugoslovensku avangardukao tajanstvenu liniju jednog zivotnog zamaha i jedne nesamerljive vidovitosti (Ratkovic, 1991: 199), ali vidovitosti posredstvom koje nijesu svi sagledali svoj put.

2.2 Eklektizam estetske i eticke funkcije literature; Ratkoviceva reinterpretacija realizma

Nakon citave decenije antitradicionalnog, antimimetickog i antinarativnog stvaranja literature; preciznije, nakon desetogodisnjeg iskoracenja iz ambijenta objasnijivog svijeta, pojedini pjesnici se unekoliko vracaju principima mimetizma ili, kako je to Ratkovic uocio, dijalekticki rehabilituju realizam. Da lije do preporoda onoga sto je vec jednom surovo odbaceno, doslo zbog zasicenja ili usljed nepronalazenja u isuvise ekstremnim izmima avangarde, nije do kraja razjasnjeno, ali, Ratkovicev je stav da pjesnicka svijest vaskrsava u etickom pogledu, jer pjesnici, nakon brojnih poetskih zamaha i zanosa, shvataju da je njihova umjetnost u koegzistenciji sa drustvom i da samo kao takva moze imati buducnost. Umjetnicko djelo dakle, dobija i eticki, jednako kao i estetski kredibilitet. Takode, ako se umjetnicko stvaranje ograduje od svih prepoznatljivih i vidljivih vrijednosti realnog zivota, smanjuje se mogucnost primanja toga djela i dovodi u pitanje moralno pitanje umjetnosti. Tako i poezija, svakako, mora da ima eticku dimenziju, jer iznosenjem problematike koja se desava ovdje, u nasoj blizini i sada, tj. cak i u trenutku govorenja, poetsko djelo postaje transtekstualno i salje jasnu poruku citalackoj publici koja ce takav tekst razumjeti i primiti.

3 Zakljucak

O revitalizaciji realistickog postupka govori i Marko Ristic, smatrajuci ga nuznim i opravdanim, jer pomocu ídejne datosti nekog djela, cjelokupnije se dozivljava i stvarnost. Smatrajuci knjizevnost vaznim medijumom i rukovodeci se i Risticevim stavovima o umjetnickom odrzavanju, Ratkovic zakljucuje da novo tumacenje prirode knjizevnosti i njenih ciljeva, nije ni pomodno ni prisilno. Ovo je dakle, otvoreno prihvatanje novog, dijalektickog realizma od strane nadreajista koji su do skora negirali svaki realistickipostupak u knjizevnosti. Ali to nimalo ne znaci afirmaciju onih povrsnih tvorevina koje su podfirmom socijalne literature smatrali, a neki smatraju jos i dañas, zaprogresivnu knjizevnost onih knjizevnih tvorevina u kojima se tendencija ne pojavljuje kao rezultat knjizevnog stvaranja, vec kao njegov povrsan uzrok. (163). Govoreci o Risticevim stavovima, Ratkovic direktno istice i svoje. Postoje, po njegovom misljenju, znacajna umjetnicka ostvarenja koja uopste nemaju socijalnu aktuelnost, alije nesporno da umjetnikmora biti saucesnik u drustvenim dogadanjima, a ako su u pitanju burni istorijski procesi, onda mora verbalnim i svakim drugim mogucim angazovanjem, pruziti svjedocanstvo jednog vremena. Ranije je napomenuto daje konkretnost u socrealizmu drugacije formulisana negó u avangardnim pokretima, stoga sto je jezik organizovan na drugacijem principu, a vizuelni, akusticni i oflaktorni element! se u novim pjesnickim postupcima raznovrsno kombinuju. Posto u poeziji socrealizma sintaksicki poredak nije poremecen, a evidentnaje i logicka uravnotezenost, ovi tekstovi su publikacije namijenjene sirokim narodnim masama te se namece zakljucak da je medu njima jaka uzrocno-posljedicna veza. Socrealizam je imao privilegiju da se razvije poslije brojnih poetskih eksperimenata koji su pratili poeziju od pocetka XX vijeka, pa do tridesetih godina istog vijeka. Uzimajuci odredeno obiljezje od onih pravaca koji su mu ekspresijom i raspolozenjem bill najblizi, a oblikujuci se i razvijajuci u najmutnijem istorijskom vrtlogu zbog kojeg ijeste nastajao, socrealizam se formirao i kao potrebna ideoloska vrijednost. Drustveni aspekt upravo zahtijeva visok stepen referencijalnosti, a predvidljivost i razumljivost poruke u socrealistickoj poeziji je rezultat bliske veze izmedu signansa i signatuma. (Becanovic, 2003). Izmedu ova dva pojma ne postoji nepregledna udaljenost kao u nadrealistickom ikonickom znaku. Sintagmatska kohezija doprinosi konkretizaciji znacenja u poeziji socijalistickog realizma, a podrazavana stvarnost postaje inspirativni model ove poetike. Definisanjem subjektivne percepcije objektivnog svijeta, Ratkovic koncipira manifestne postavke novog realizma.

Sidebar

POVZETEK

Na osnovi Ratkovicevih razmisljanj o poeziji ter o vlogi in naravi umetnosti v obdobju siritve avantgarde danasnji raziskovalec njegovega delà lahko ustrezno rekonstruira njegovo izjemno razclenjeno in transformativno poeticno misel. Celoten Ratkovicev esejistieni diskurz, ki je eklekticno vkljucen v dein Esejistika in kritika, v osnovi ízkazuje vse poetícne variacije, kí so zelo pogoste tudí v njegovi poeziji, saj njegov knjizevni izraz variira od novoromanticnega, preko zenitisticnih, dadaisticnih in nadrealisticnih impulzov in vse do koncne opredelitve za socrealisticno profiliranost pesniskih besedil. Eseji, ki so bilí predmet pricujoce raziskave, dajejo diahroni uvid v raznovrstne, medsebojno zelo razlicne pesnikove literarno-jezikovne postopke. Kot koncni induktivni sklep se ponuja dejstvo, da se je Ratkovic zavedal tega, da novonastalega pesniskega izraza, izvirajocega iz okolja dusevne razprsenosti, ki jo je povzrocila prva svetovna vojna, ni mogoce realizirati po zakonitostih tradicionalne metrike. Ralog za to je, da se novo poeticno razpolozenje nikakor ne more ustvarjati po sistemu kanonskih in pricakovanih norm pisanja, pac pa inovativni pesniski nacin po Ratkovicevem misljenju zahteva nove oblike izrazanja, ki se zelo pogosto od pesnika do pesnika razlikujejo. Tako besedila Nadrealizem danes in tu, O nadrealizmu iz mojega zivljenja, Beograjski nadrealizem ali pa Duh poezije in njena tehnika dejansko odrazajo vse pesniske koordinate, ki jih promovira v avantgardni stilski formi. Ce upostevamo Ratkovicev posebno nadrealisticno pisavo, ki se razlikuje od manifestne, bretonovske, ni presenetljivo niti dejstvo, da pesnik v obdobju poetike nasprotovanja, tj. v obdobju proklamiranje antiestetike in popoine antiutilitarnosti, zastopa stalisce o moralnem vprasanju umetnosti. Trdi, da je umetniku dovoljeno biti v kateri koli fazi abstience od tega sveta in objektivne stvarnosti, vendar pa se nikoli ne sme ograditi od svojega recepcijskega avditorija, saj vsako umetnisko délo nastane prav zaradi njega.

Footnote

1 Primjedba autora.

References

IZVORI I LITERATURA

Tatjana Becanovic, 2009: Naratoloski ipoeticki ogledi: Odnosprema stvarnosti u nadrealizmu i socrealizmu. Podgorica: CID. 35-55.

_____, 2002: Zaspati Hi umreti. Podgorica: CID.

Ana Buzinjska, Mihal Pavel Markovski, 2009: Knjizevne teorije dvadesetog veka. Beograd: Glasnik.

Andre Breton, 1974: Manifest nadrealizma, Krusevac: Bagdala.

Donald Davidson, 1988: Filozofsko citanje Frojda. Beograd: Istrazivacko izdavacki centar Srbije.

Umberto Eko [Eco], 2004: Istorija lepóte: Avangarda ili provokativna Lepota. Beograd: Platon. 415-18.

_____, 2001: Granice tumacenja: Uslovi tumacenja. Beograd: Paideia. 213-24.

Aleksandar Flaker, 1982: Poetika osporavanja. Zagreb: Skolskaknjiga.

Aleksandar Flaker i Zdenko Skreb, 1964: Stilovi i razdoblja. Zagreb: Matica hrvatska.

Hugo Fridrih [Friedrich], 2003: Struktura moderne lirike. Novi Sad: Svetovi.

Radomir Ivanovic, 1990: PoetikaRistaRatkovica. Niksic: Univerzitetskarijec.

_____, 2011: Pisci iposrednici. Novi Sad: Zmaj.

Jacques Derrida, 1976: O gramatologiji. Sarajevo: Izdavacko preduzece Veselin Maslesa.

Slobodan Kalezic, 2002: Crnogorska knjizevnost u knjizevnoj kritici V. Podgorica: CANU.

Leon Kojen, 1996: Studija o srpskom stihu. Sremski Karlovci i Novi Sad: Izdavacka knjizarnica Zorana Stojanovica.

Vladimir Mine, 1985: Savremena knjizevnost Crne Gore: Zbornik radova Gojka Tesica Knjizevna kritika izmedu dva rata. Beograd: Prosveta. 248-56.

Jurij M. Lotman, 1976: Struktura umetnickog teksta. Beograd: Nolit.

Dubravka Oraic-Tolic, 1990: Teorija citatnosti. Zagreb: Graficki zavod Hrvatske.

Miodrag Pavlovic, 1958: Rokovipoezije: Razni glasovi kazu: Covek (o granicama u tumacenjupoezije). Beograd: Srpska knjizevna zadruga. 73-79.

Novica Petkovic, 1990: Jezik u knjizevnom delu. Beograd: Zavod za udzbenike i nastavna sredstva.

_____, 1990: Ogledi iz srpskepoetike. Beograd: Zavod za udzbenike i nastavna sredstva.

Tanja Popovic, 2007: Rjecnikknjizevnih termina. Beograd: Logos Art.

Risto Ratkovic,1991: Esejistika i kritika: 1. £se/XNiksic: Univerzitetska rijec. 43-223.

Gordana Slabinac, 1988: Hrvatska knjizevna avangarda: Avangarda: metafora, termin, poetika, sistem. Zagreb: August Cesarec. 162-65.

Dragan Stojanovic, 1977: Fenomenologija i viseznacnost knjizevnog delà: Estetskipredmet i viseznacnost. Beograd: Prosveta. 138-43.

Slobodan Vujacic, 1978: Crnogorska socijalna literatura. Titograd: NIP Pobjeda.

Dragisa Zivkovic, 2001: Rjecnikknjizevnih termina. Banja Luka: Romanov.