Content area
Full Text
Altay sira daglan, Tann sira daglan gibi Asyanin me§hur, Turk diinyasinin kutlu sira daglanndan biridir. Bu sira daglar ve etraf cografyasi en eski çaglardan günümüze dek, Turk aleminin merkezi, ekseni olmuçtur. Türklerin batiya kaymasiyla birlikte Altaylann bir kismi Mogullann hakimiyetine geçmiçtir.
Altay dag adinin nereden geldigi alimleri iki asirdan beri meçgul etmi§, bu hususta çesjtli fikirler ileri sürülmüctür. Ancak ortaya kimsenin reddedemeyecegi, genel kabul görmüs. bir izah konulamamiçtir. Bu yazimizda Altay sira dag adinin nereden, nasil geldigini ortaya koyacak ve uzun zaman devam eden bu sorunsali bitirecegiz.
Tiirkçe kaynaklarda Altay daglarimn adi
Göktürk yazitlarindan Tunyukuk ve Bilge Kagan bengi tasjannda geçen Altun yiç, bugünkü "Altay daglari"nin o zamanki adidir.28 Uygurcada geçen Altun yiç da "Büyük Altay dagi anlaminda"dir.29 Eski Turk yazitlannda Altun Kir adi da geçer.30 Kir Tiirkçede "dag" anlamina da gelir.
Altun dagin Çincesi Kin candir. Kin §an, Cince "Altun dag" demek olup, Tiirkçe Altun dag adinin harfi tercümesidir.
Çohçman mansabindaki iki dag, Aktas. ve Altun dagdir. Altun dag buradaki Türklerce kutsal sayilir, "dag ve göllerin atasi olarak görülür", Altun golii geçmek için ondan niyazda bulunulur. Aksi halde dag riizgâr gönderirse golden geçilemez.31 (Çohçmana yakin bir dag da Kara-korumdur.32 Dogu Türkistanin güneyindeki daglann adi da Karakurumdur. Komm Divanii Liigatit Türkte "kaya" anlamindadir).33
Gabain, Altin dag adindaki altin kelimesini "merkez" manasina ahr ve Altin dagi Türklerin ilk yurdu kabul eder.34 Bildigimiz gibi san renk Çinlilerde merkezi gösteriyordu. Aym renk telakkisi Türklerde de vardi.
Altun Yiç, Altun Tag, Altun Kir es. anlamh adlandirmalardir. Biz Altay daglanna Altun dag adinin verilmesini, bu daglarda altun çikanlmasina baghyoruz.
Bugünkü Daghk Altayda eski zamanlarda altin çikanldigi bilinir.35 Haien Mogul Altaylannda altin, demir, civa çikanlir.36
Altaylar demir bakimindan zengindir. Bildigimiz gibi Göktürkler Altay daglannda demircilikle ugraçiyorlardi. ìsvecli seyyah Sven Hedin, 1930'larda Gobi Altaylanndaki Bayin Bugdo daginda demir çikanldigim yazar (Bayin Bugdo Mogulcada "zengin ilah" manasindadir).37
Cografi yönden Altay daglari
Altay daglari Orta Asyanin en görkemli ve önemli dag silsilelerinden biridir. Bugün Rusya Federasyonunda kalan ve Altay Türklerinin yaçadigi Daghk Altaydan baciar, hafif bir egimle güneye ve doguya dogru uzanir, Moguli stanin Çinle oían güney sinin ortalannda biter. Kuzeybatidan güneydoguya uzunluklan iki bin kilometreyi bulur.38
Altay sira daglan iiçe ayrilabilir. Birinci kisim Rusyada kalan Daghk Altay bölgesindedir. ìkinci kisim Moguli stanin güneybatisinda yer alan ve güneye uzanan, haritalarda Mogul Altaylan denilen...