1914 Seçimleri Sürecinde Ittihat ve Terakki Partisi'nin Ermenilerle Uzlasma Çabalarinin Osmanli Basinina Yansimasi

Abstract

Before the First World War Armenian patriarchate and parties called for the making of the 1914 elections in accordance with the principle of proportional representation. Closely interested in the issue, the Rums were also of the similar approach. Moreover, Armenians also insisted on having right to hold twenty congressmen from the elections estimated to be made in this fashion. Settling the issue with dialogue, the Union and Progress Party strived for explaining political, social and legal grounds that the Armenians could give forth the requested number of congressmen. However, this could not have happened according to the principle of proportional representation. In spite of the Armenian patriarchate's boycott, Union and Progress Party nominated many Armenian origin candidates as the congressmen. On the other side, by giving up their demand for proportional representation the Rums succeeded in enjoying some advantages. The subject of this study is the tough election process in the light of the press.

Headnote

KARACA, Erdem, 1914 Seçimleri Sürecinde Ittihat ve Terakki Partisi'nin Ermenilerle Uzlaçma Çabalanmn Osmanli Basimna Yansimasi. CTAD, Yil 10, Sayi 19 (Bahar 2014), s. 77-104.

I.Dünya Savaçi'nm ôncesinde Ermeni Patrikhanesi ve partileri, 1914 yilinda yapilacak seçimlerin nisbî temsil esasina göre gerçekleçmesini talep etmiçlerdir. Durumu yakindan takip eden Rumiar da benzer bir yaklaçim sergilemiçlerdir. Aynca Ermeniler, bu çekilde yapilmasi ön görülen seçimlerden kendilerine yirmi milletvekili çikarma hakkimn verilmesi konusunda da israrci olmuçlardir. Meseleyi diyalog yoluyla çôzmeye çaliçan iktidardaki Ittihat ve Terakki Partisi, Ermenilerin istenen sayida milletvekili çikarabileceklerini, fakat bunun nisbî temsil esasina göre olamayacagim; siyasi, sosyal ve hukuki gerekçelerle açiklamaya çaliçmiçtir. Ermeni patrikhanesinin boykotuna ragmen Ittihat ve Terakki'den aday gösterilen birçok Ermeni kökenli aday milletvekili seçilmiçtir. Rumiar ise, nisbî temsil isranndan vazgeçerek seçimlerden avantaj eide etmeyi baçarmiçlardir. Araçürmamiza konu oían zorlu seçim süreci, basina yansiyan boyutlanyla ele alinarak irdelenmeye çaliçilmiçtir.

Anahtar Kelimeler: Ermeni Meselesi, 1914 Seçimleri, Ittihat ve Terakki Partisi, Meçrutiyet, Osmanli Devleti.

KARACA, Erdem, The Union and Progress Party's Compromise Attempts over Armenians in the Course of the 1914 Elections and its Reflections on the Ottoman Press. CTAD, Year 10, Issue 19 (Spring 2014), p. 77-104.

Before the First World War Armenian patriarchate and parties called for the making of the 1914 elections in accordance with the principle of proportional representation. Closely interested in the issue, the Rums were also of the similar approach. Moreover, Armenians also insisted on having right to hold twenty congressmen from the elections estimated to be made in this fashion. Settling the issue with dialogue, the Union and Progress Party strived for explaining political, social and legal grounds that the Armenians could give forth the requested number of congressmen. However, this could not have happened according to the principle of proportional representation. In spite of the Armenian patriarchate's boycott, Union and Progress Party nominated many Armenian origin candidates as the congressmen. On the other side, by giving up their demand for proportional representation the Rums succeeded in enjoying some advantages. The subject of this study is the tough election process in the light of the press.

Keywords: Armenian Issue, 1914 Elections, Ittihat and Terakki Party's, Constitutionalism, Ottoman Empire.

Giris

Türk demokrasi tarihi bakimindan II. Me§rutiyet döneminin Ö2el bir yere sahip bulundugu yadsinama2 bir gerçektir. Ö2ellikle de, ittihat ve Terakki ile Hürriyet ve îtilaf partilerinin iktidar olabilmek için verdikleri siyasi mücadele kayda deger bir rekabeti beraberinde getirmi§tir. Müslim-gayrimüslim olsun, tüm kesimlerden oy almaya çaliçan ve Osmanli'nin birligini ve bütünlügünü korumaya gayret eden partiler, Rum ve Ermeni seçmenlerin beklentilerini de yükseltmiçlerdir. Durumlanm daha fa2la dü2eltmek ve olabildigince yüksek sayida mebus çikarmak isteyen Rumiar ve Ermeniler, iktidar ve muhalefetin siyasi rekabetinden yararlanmak istemiçlerdir.

Rumiar da dâhil birçok gayrimüslim toplulugun Osmanli'dan aynlarak bagimsi2 devletler kurduklan bir süreçte, Ö2ellikle $arki Anadolu'da bagimsi2 bir Ermeni Devleti kurma hedefi Ermeniler arasmda yaygin bir görü§ haline gelmi§tir. Avrupali devletlerin kontrolü altrnda gerçekleçtirilecek bir îslahat programi ile bunu büyük oranda baçarabileceklerini düçünmekteydiler. Ôte yandan, bagimsi2lik ya da Ö2erklik konusunda bir vasita olarak seçim argümanim da gÖ2 ardí etmemiçlerdir. Yapilacak seçimlerde Ermeni mebuslann Ermeniler tarafindan seçilmesini saglamaya a2ami gayret göstererek, kendilerini ve mebuslanm Osmanli siyasal ve sosyal bütünlügünün di§ansina çikarma yolunu takip etmi§lerdir. Ki, bu yolla 02erklik ve bagimsi2lik hedefine ulaçmak istemiçlerdir. Geliçmeleri hassasiyetle takip eden ittihat ve Terakki Partisi ise, Kanun-i Esasi'nin baglayiciligi ve ülkenin bütünlügü prensibini gÖ2 önünde bulundurarak siyasal ç02üm üretme noktasinda sorumlulugunu yerine getirmeye çali§mi§tir.

23 Temmuz 1908'de me§rutiyet ikinci ke2 ilan edildiginde Ermeni i§lerinde görünü§te bir sükûn devam etmi§; te§kilat merke2lerini güçlendirme, milli savunma terdbati, silah depolan kurulmasi, halkm silahlanmasi nevinden i§lerle ugra§ilmi§tir. Ermeni komite yönedcileri verdikleri demeçler ve yaptiklan konuçmalarla faaliyederini tamamen kanunî ve hakli bir haie çevirerek, me§ruriyetin korunmasma çaliçacaklanm ilan etmiçlerdir.

Taçnaksutyan Komitesi, 1908 tarihli programinda Türkiye hakkindaki siyasetini §ôyle belirlenmi§d: "Türkiye Ermenistani'nda, 1- Osmanli Devleri hududannda mahalli ve geni§ bagimsi2lik ve federasyon temalan Ü2erine kurulan siyasi ve ikddari (yönetimsel) bir hürriyet olacaktir. 2- Merke2i hükümet, demokrat halk temsilcilerinden olu§turulmu§ bulunacak, Osmanli Hükümed'nin bütün i§leri <di§ siyaset, askerlik, maliye, gümrük, posta-telgraf> idare edecek devletin diger hÍ2mederi mahalli bagimsi2 bölgelere birakilacaktir. 3- Türkiye Ermenistani, Osmanli fédératif devletinin bir kismi olmasi bakimindan iç içlerinde 02gürlüge kavuçacak ve onun bölgeleri içinde bulunacak halkm iç i§leri de, mahalli bagimsi2liktan isdfade edecektir. 4- Türkiye Ermenistani'nm, gerek merke2Í ve gerek 02el kisimlanna ait kanuni-idari bütün kurulu§lan, irk, din, eins farki olmaksi2in genel, e§it, dolaysi2, gÍ2li ve oranti esaslanna dayanan oylarla seçileceklerdir."1

Taçnaksutyan'in siyasetine dikkatlice bakildigmda, Rusya Ermenistani olgusundan harekede Türkiye Ermenistani Ü2erinde hassasiyede duruldugu ve öncelikle mahalli Ö2erkligin eide edilmesine çaliçilacagi anlaçilmaktadir. îlerleyen süreçte ise, Osmanli Devleri'nin 2ayiflamasma paralel olarak da tarn bagimsi2ligin temini mümkün olacaktir.

Nihayet Meclis-i Mebusân 17 Aralik 1908 tarihinde yeniden açddiginda, ittihat ve Terakki Pardsi, milletvekilleri çogunlukta olmasma ragmen hükümet içerisinde bir temsilcilik dahi eide edememiçtir. Zamanla II. Me§ruriyet döneminde siyasal sistemin karar alma organi haline gelen Ítdhat ve Terakki Pardsi, her ne kadar padi§ahin mudak otoritesini smirlamak için te§ebbüslerde bulunmu§ ise de, ikridan ele geçirdiginde, kendi ikddanm mudakiyetçi nitelige büründürmü§ ve rejime yan asked bir nitelik ka2andirmi§tir.2

Ítdhat ve Terakki'ye kar§i beliren muhalefetin ba§inda Meçrutiyetin ilanmi Í2leyen yillar içerisinde ilk etapta Türk olmayan mebuslar geliyordu. Bu mebuslann körükledigi bir hÍ2Íp mediste yava§ yava§ §ekillenmeye ve yerle§meye ba§lami§tir. Rumiarla aranm giderek açilmasma etki eden bir geliçme tde, Hüseyin Cahit'in Tanin Gazetesi'nde çikan bir makalesinde Fener Patrigine yönelik hücumuydu. Aynca, Rumlann taninan mebuslanndan Bo§o Efendi'nin meclis kürsüsünden sarf ettigi "Ben... Osmanli Bankasi kadar Osmanliyim..." sözleri son derece dikkate degerdi ve ne yazik ki o da me§rutiyetin getirdigi meclisin bir üyesi idi. Bo§o Efendi'yi, Kozmidiler, Vartekesler ve daha ba§kalan izlemi§ ve Íttihat ve Terakki'yi agir bir biçimde ele§tirmi§lerdir.3

Rumiar, süregelen cemaat içi seçim ve yönetim tecrübesine sahip olmanin vermiß oldugu üstünlükle îttihatçüan en çok ugra§tiran unsur olmuçtur.

Kendi aralarmda siyasal bakimdan benzerlik ve türdeçlik bulunmayan Ermeniler, Rumiarla kar§üa§nnldiginda; her §eyden önce Rumlann Yunanistan gibi bir birlik özlemi yaratacak bir Ermeni devletine sahip degülerdi. Böyle bir devletin kurulabilmesi ancak Osmanli ve Rus engellerinin açümasiyla mümkündü.4

Muhalefet Unsurlanmn Etkinligi Kar§ismda íttihat ve Terakki'nin Konumu

Íttihat ve Terakki açismdan baküdigmda görülen en önemli sorunlardan bir tanesi de, ba§kentte yeterince güçlü olmamasi ve güçlü bir muhalefet partisinin varligmi ortaya çikaran 1911 ístanbul ara seçimlerinde Hürriyet ve ítilaf Partisi'nin yükseliçini engeüeyememesi olmuftur. Muhalefetin daha fazla büyümesinin önüne geçmek için de parti merkezini Selanik'ten ístanbul'a ta§mi§ür. Aynca, Kanun-i Esasi'nin 35. maddesini degi§tirme çaliçmalan ba§latilmi§ür. Bu amaçla 11 Aralik 1911'de meclise bir ônerge getirilmiçtir. Gerekçe olarak da, me§rutiyete içlerlik kazandirüacagi ve padi§ahm hukuki yönden güçlendirüecegi üeri sürülmü§tür.

Yasa degiçikligi konusunda mediste sert tarti§malar ya§anmi§ür. Íttihat ve Terakki'nin, 35. madde degiçikligi üe meclisi etkisizle§tirmeye çaliçtigina tepki gösterilerek, bunun istibdatçi bir yaklaçim oldugu ileri sürülmüçtür. Hürriyet ve itilaf Pardsi yanlisi ga2eteler, bu giriyimi "darbe-i hükümet", itdhat ve Terakki'yi de 'hükümet-i müstebite taraftan" olmakla suçlami§tir.

Yapilan oylamada, yasa degiçikligi teklifi üçte ikilik çogunluk saglanamadigindan reddedilmif, buna bagli olarak Sadra2am Sait Pa§a isdfa etmi§ ve Padi§ah, Ayan Meclisi'nin de onaylamasi nedcesinde 18 Ocak 1912'de üç ay içerisinde seçimlerin yapilmasi §artiyla Meclis-i Mebusâm feshetmi§tir.5

Tarihe "sopali seçimler" olarak da geçen 1912 seçimleri sonucunda, 1908 seçimlerinden edinmi§ oldugu tecrübeyle 284 mebustan 6'si hariç tamamim ka2anan itdhat ve Terakki, bu defa da meclis di§i güçlerin etkisinde kalmi§, ikridar olmasma ragmen, meclis di§inda askeri bir güç olarak ortaya çikan Halaskar Zabitan Gurubu dolayisiyla "muktedir" olamamiçtir.6

Geriye dônüp bakildigmda, 1912 Seçimleri siyasi ufuklarda gôründügü andan iribaren íttihat ve Terakki, kendisini ikridara ta§iyacak bir takrikle hareket ederek öncelikle vali, mutasarnf ve kaymakamlar arasmda yeni atamalar gerçekle§tirmi§tir. Emniyet ve jandarma mensuplarmdan gerekli gördüklerini degi§rirmi§tir. Bu ve ben2eri yollarla seçim sürecini kontrol altana almayi bagaran ittihatçilar, sayimlan da §ahislara göstermeden tamamlamiçtir. Ortaya çikan sonuç iribanyla Meclis, Íttihat ve Terakki'nin eli olarak görülmü§ ve meçruluk ka2anamami§tir.7

13 Nisan 1912'de açilan yeni mediste artik muhalefet yoktu. Muhalifsi2, dikensÍ2 bir gül bahçesi olarak tarif edilen bu mediste ilk i§ olarak 35. maddenin degiçikligine gidilmeye çaliyilmiçtir. Íttihat ve Terakki'nin istedigi tüm degiyikliklerin kabul edilmi§ olmasina kar§in, ülkenin iç ve di§ durumunda olumlu bir degi§iklik olmami§tir. Tam tersine, siirekli ba§ansizliklar, Trablusgarp Sava§i, Rumeli'deki askeri isyanlar, parti didi§meleri memleketin havasmi daha da bulandirmiy; devletin siyasi, sosyal birlik ve bütünlügünü sarsmif, her taraftan ho§nutsuzluk havasi esmeye ba§lami§tir.8

itdhat ve Terakki'den farkli olarak, içerisinde siyasi özerklik istegi barmdirmayan Adem-i Merkeziyetçilik görü§ünü ileri süren Hürriyet ve îtilaf Partisi, özellikle Balkan Sava§i öncesinde ortaya çikan §ardar çerçevesinde bir islâmcilik ve Türkçülük siyasetini tehlikeli bir tavir olarak görmü§tür. Dini ve emik yapismdan dolayi bu anlayiyin, devletin dagilmasina yol açacagi düçünülmekteydi.9 Bu kridk süreçte yeniden yapilmasi beklenen seçimler, Balkan Sava§i nedeniyle kabul edilen bir hükümet kararnamesiyle, "imkân olana kadar" gerekçesiyle ertelenrruydr.10

1912 seçimlerinde itdhat ve Terakki ile Ta§naklar her §eye ragmen ortak düzlemde yol almaya devam etmiçlerdir. Ne var ki, 1913 ba§lannda ili§kiler gerilemeye ba§lami§tir. Ta§naklar Osmanli'mn özerklik ve lslahat öngören programma resmen bagli kalmaya devam etseler de, $arki Anadolu'da daha çok Kürt ahaliden kaynaklandigi iddia edilen kan§iklik ve yagmacilik olaylan çogalmi§, aynca Rusya'yi tek gerçek hamileri olarak gören Ermenilerin sayisi da giderek artmigtir.* 11

Rusya açismdan, Osmanliyi küçültmek, etkisizle§drmek ve çember içerisine aimak oldukça önemli bir i§d. Rumeli'de buyruklarmi yerine gedrmeye hazir sandigi Bulgaristan ve Anadolu'da kurmak istedigi Ermenistan vasitasiyla bu istegini gerçekle§tirebilecegini dü§ünmü§tür. Planm gerçekle§mesi halinde Türklerin Kafkasya'daki Müslümanlarla sûre gelen iliçkisi büsbütün kesilmi§ olacak ve îstanbul için harekete geçmek daha da kolayla§acakti. Ruslarm bu planini ôgrenen Ermeniler, esasmda hiç sevmedikleri ve Kafkasya'da zulümlerine maruz kaldiklan Rus lara/Rusya'ya ciddi bir biçimde egilim duymuflardir. Artik Osmanli'dan özerklik kazanilabilecek zaman ve firsatm gelmiç oldugunu dü§ünmü§lerdir. Ehnçak, Ta§nak, Ramgavar gibi milli Ermeni birlikleri, Ermeni Patrikligi ile birleçme yoluna gitmi§lerdir. Ermeniler, Açmiyasanlig Katogigos'un arabululuculugu sayesinde Nubar Paça'nm ba§kankginda bir heyet kurarak, Rusya ve Avrupa nezdin.de giriyimlerde bulunmaya ba^lamiylardir.12

Dünya Sava§i Ôncesi Son Seçimlere Giderken

îç ve di§ geliçmelerin etkisini iyiden iyiye arttirdigi ve iktidar mücadelesinin doruga çiktigi bir anda itdhat ve Terakki, gerçekle§drdigi Babiâli baskmiyla yönetimi tamamen eline geçirmi§ ve Ocak 1913 sonrasinda muhalefed etkisiz hale gedrmek13 suredyle oldukça güçlenmi§tir. 1908, 1911, 1912 yillanndaki seçimleri kazanan Parti, gücünü; kontrolünü elinde tutugu Heyet-i Mebusan'dan almi§ ve çogu zaman hükümette yer almi§ olmasina ragmen, 1913'e kadar yürütmenin denetimini tümüyle ele geçirememiçdr. Padiçahm, yürütme organmm bir parçasi olmasi ve yerinden edilmesinin neredeyse imkansiz bir halde bulunmasi, bu durumun sebeplerinden bid olarak kabul edilmiçse de, asil sebebin; ittihatçilann, çok etnikli ve çok dinli bir yapiya haiz olan Osmanli Devled'nde uygulanabilecek nitelikte bir ideoloji geli§tirerek tarn bir siyasi pard haline gelmeyi henüz baparamamiç olmasiydi. itdhat ve Terakki, zaman içerisinde, adim adim hem siyasi bir pardye dönü§tü hem de kendisine ait bir ideoloji geliçtirmeye gayret gösterdi.14

1914 seçimlerine, ikddan kesin olarak elinde tutan ve tek parti yönetimi kurmu§ oían itdhat ve Terakki Partisi'nin üstünlügü altmda gidilmiç olunuyordu. Ülke, Balkan faciasmdan yeni çikmi§, devletin smirlan bir hayli küçülmü§tü. Öyle ki, ülkenin 3 milyon kilometrelik bir alanimn 1.100.000 kilometresi ve 24 milyonluk nüfusun 5 milyonu ne yazik ki kaybedilmiçtir.15

Balkanlar'm kaybedilmesi Osmanli'ya kar§i Avrupa'da yeni bir te§ebbüsün yolda oldugunun habercisi gibiydi. Nitekim, îstanbul'daki Alman Büyükelçisi Vangenhaym'm Alman Bafbakanina yolladigi 21 Mayis 1913 tarihli bir raporda, Alman menfaaderinin risk altmda bulunduguna deginilmiç ve Avrupa Türkiyesi'nin ortadan kalkmasmin ardmdan hiç degilse Küçük Asya'da statükonun korunmasi gerekdgi belirtilmiç ve yirtilmiç olan Berlin Antlaçmasi'nm kagit sepetinden çikarmaya hiçbir devletin te§ebbüs etmemesi gerekdgi tavsiye edilmiçtir.16

SÖ2 konusu rapordan birkaç gün sonra, Paris ve Londra'daki Rus Büyükelçilikleri Fransi2 ve ÍngilÍ2 Di§i§leri Bakanliklanna 26-27 Mayis 1913'te birer nota vermiçlerdir. Ö2ellikle îngiltere'ye verilen notada, gerek Kafkasya'daki iç durum, gerekse ona yakin bölgelerdeki Rus çikarlan dolayisiyla Ermeni meselesinin Rusya açisindan ôneminin anlaçilmasi istenmiçtir. Rus Hükümeti'nin Balkan buhrani esansmda Küçük Asya'da bir karmaçanin meydana gelmemesi için Ermenilerin sürekli kontrol altinda tutulduguna deginilmiçtir. Vakd geldiginde de Fransa ve îngiltere'yi bu meseleye ortak kilacaklanni Ermenilere taahhüt etdklerini belirtmiçlerdir. Rusya, Íngiltere ve Fransa'nin inanacagi Ermenilere yönelik bir îslahat programimn Türkiye'de uygulanmasi durumunda genel bir Ermeni ayaklanmasimn önüne geçilebilecegine i§aret edilmiçtir.17

Balkanlardan sonra artik Türkiye için yeni tehlike bölgesi Küçük Asya idi. îhdraslüar bundan böyle bu böige için tüm vasitalanni ve güçlerini seferber edeceklerdir. îttihat ve Terakki, bir yandan Balkan faciasimn yaralanni sarmaya çabyacak, bir yandan Ermeni Islahati Meselesi'ni yeni bir faciaya yol açmadan ç02mek ve bir yandan da parlamenter sisteme i§lerlik ka2andirmak için saglikli bir seçim ortami ha2irlamaya çali§acaktir. Bütün bunlan ve daha fa2la sorunu aym anda ele alip ülkeyi uçurumun kenanndan almak pek de kolay bir i§ gibi gôrünmüyordu.

Kisa bir sûre sonra Küçük Asya'da sicak geliçmelerin yaçanacagi hi2la su yÜ2Üne çikmaktaydi. Almanya ve Rusya'nm faaliyederini müteakip, 31 Mayis günü Ermeni Patrigi, Sadra2am'a bir takrir vererek, Ermenilerin durumunun daha da kötüle§mi§ oldugunu, toptan yok edilme halinden korkulabilecegini ve kendisi için yapilacak tek §eyin Osmanli Hükümed ve toplumunun sorumluluk duygusuna ve medeni dünyanin insaf ve merhametine baçvurmak olduguna dikkaderi çekmi§tir.18

Balkan buhramni müteakip di§ geliçmeler yeni bir güvensi2lik yaratirken, içeride de pek de tasvip edilmeyecek bir yaklaçim içerisine girilmiçdr. Siyaseten farkli bir duru§ sergilemek çabasi içerisinde olan Ermeni Meclis-i Muhtelit'i (Karma Meclis) de, aldigi karar geregi, Ermenilerin, hiçbir yerde Ermeni Meclisi i ile Osmanli Hükümed arasinda anlaçma saglanmadigi sürece seçime katilmayacagim belirtmiçtir.19

"NIisbî temsil sistemi"20 (Re Presentation Pro-Pordonnelle) meselesi artik gündemdeki yerini almiçtir. Tercüman-i Hakikat ga2etesi ba§ya2an Ahmet tAgaoglu, ülkenin içinde bulundugu durum nisbî temsil usuliiniin uygulanmasina elveri§li midir sorusuna §u §ekilde cevap vermehr;

"[**] Nisbî temsil usulü kabul edilince intihabat kavmiyet esasi Uterine icra edilecektir. Türk, Arap, Kürt, Ermeni ve digeriert kendi vekillerini seçeceklerdir. Kisiler baskalan için oy verme hakkindan alikonulmus olacaktir.

Eger her 100.000 kisiye 1 milletvekili seçme hakki verilirse bu sefer pek çok ahali seçim den mahrum kalacaktir[...] Tersi kabul edilip de bu miktar düsük tutulursa, bu sefer de meydana gelen mediste is görmek mümkün olmayacaktir.

Intihabat dairesinin olusturulmasi da oldukça sçordur. Osmanh Devleti 'ndeyasayan her kavim ayn ayn ve toptan oy vererek müntehib-i sanileri (ikincil seçilmislik) intihab ederler. Sonra bu seçilenler de bir noktaya -meselaIstanbul'a toplanarak vekillerini seçerler. Bu durumda bir kavmin ikincil seçilmisleri için o kavimden hakk-i intihaba malik olanlar yeterli oy verrnek mecburiyetinde kalacaklardir. Acaba su oylart kirn toplayacaktir? Bellidir ki, su balde her nahiye ve kavçada muhtelif kavimler oramnda seçim sandiklan açdmahdir. Bundan baska oy pusulasina hafi her %at aym sçamanda da kendisinin filan kavme mensup olduguna ait bir isaret ve haber irae(göstermek) etmelidir. Acaba bu dogru mudur? Bfide simdiye kadar adamakilli bir tahrir-i nüfus icra edildi mi? Kimin hangi kavme ait oldugu saptandi mi? Kavmiyeti belirlemek için Usan mi veya din mi, irade mi usul olarak kabul edilecektir? Aym sorular vekil adaylan için de geçerlidir. "21

Nisbî temsil usulünü uygulayan Rusya'nm, Kafkaslarda 7 milyon Müslüman'a 2 vekil, 1,5 milyon Ermeni ile 2 milyon Gürcü'ye l'er vekil, nispeten daha a2 nüfusa sahip oían Ruslara 1 vekil seçebilme hakkim vermi§ oldugu bilinmekteydi. Rus Dumasi'nda, toplam 30 milyon Müslüman'in sadece 7 vekil ile temsil edilmesine kar§in, aym nüfusa sahip Ruslann ise 70 vekil ile temsil ediliyor olmasi, Ruslann kendi menfaatlerine göre davrandiklanm açikça göstermekteydi.

Oysa Rusya'mn uygulamalanmn aksine, adalet ve e§itlik ilkesine göre hareket eden devletlerde, nisbî temsil sisteminin esasim "Territone" (toprak) te§kil etmekteydi. Toprak esasimn dogru uygulanabilmesi için de 2-3 yilda bir nüfus sayimi yapilmaktaydi. Oysa Osmanli Devled'nde böyle bir alt yapi henÜ2 bulunmamaktaydi. Birbirinden farkli kavim ve topluluklar ka2a ve §ehirlerde iç içe ya§amaktaydi. Bunlann nüfus kayidan da sadece mensup olduklan diniere göre tutulmuçtur.22

Nisbî temsil siteminin gereklerinden Ermenilerin haberdar olmadigim söylemek, öne sürülemeyecek bir gerçeklikti. Bu nedenle Ermenilerin seçim i§leriyle ilgili giriçimlerinin yeni bir anlaçmazlik ortaya çikarmasi memnuniyet verici olmami§tir.

itühat ve Terakki'nin önemli simalanndan olan Tanin Gazetesi ba§yazan Hüseyin Cahit Yalçin, Ermeni Patrikhanesi'nin "... Ermeni milletinin nüfusu nispetinde mebus intihab olunmasim ve bu Ermeni mebuslann Ermeni müntehib-i ewelleri tarafindan indhab olunmu§ Ermeni müntehib-i saniler tarafindan indhab edilmesini (özellikle) [...]" istemesini ve bu tavnm §u sôzlerle ele§drmi§tir;

"Hükümetin[...] iyi niyet ve samimiyeti gösterecek fiiliyati[...] Araplara yönelik dü^en lernelerle ispat ederek sikintilan asmaya çalistigim biliyorwg.

Hayret ettigimi^ ise, bütün bunlar olurken Ermeni Patrikhanesi'nin Ermeni milleti ve temsilcileri adina yaptigi takrirdir. O kadar heyecanh gamanlaryasiyorwg_ ki, en makul düsüncelerin dahi bu durumun tesiri ile bir takim hakikati gpyden kaçirmis olmalan mayur görülebilir.

Binaenaleyh, meseleyi[...] münakasa fikrí ile degil, kinden ugak iyi niyet ile taktir ve muhakeme etmek isterhf...]

Patrikhane bu aryusunu Meclis-i Mebusân açildiktan sonra bir mebus tarafindany abut bütün Ermeni mebuslan namina bir layiha kanunu teklif ederekyapabilirdi.

Esasa gelince, bigim buna hiç de taraftar olmadigimigi itiraf ederi%. Meclis-i Mebusân'da farkli farkh gruplar bulunabilir. Bunlar birbiriyle münakasa edebilir. Böyle biryapimn da devleti ne kadar sarstigim daba önce gördük. Partiler etnik unsura göre degil de meslek gruplanna göre olup, içinde her milletten unsur vardi. Böyle olmasina ragmen tartismalar bitmiyordu. Asil olmasi gereken fikirlerin çatismasidir, milletlerin degil.,û}

Görülen o ki, Osmanli Devled'nin son dönemlerinde ortaya çikan neredeyse her türden mesele, etnik ya da milli anlayi§ ekseninde tardyilmaktaydi. Bu durum, ülke ve toplum bütünlügünü tehdit eden bir mahiyet ta§imaktaydi. Ve bu sürdürülebilir bir hâl degildi.

tiktidar Partisinin Meseleye Yakla§imi

Kanun-i Esasi'de, her mebus, bütün Osmanli millednin temsilcisi ve mebusu olarak tanimlanmaktaydi.24 Buna bagli olarak itdhat ve Terakki, Patrikhane tarafindan Hükümete sunulan takriri hayrede kar§ilami§tir. Me§rudyete aykin oían bu talebin kar§danamayacagi belirtilerek, Patrik Zaven Efendi'nin bunu anlayacagina ve yanbyliklan önlemek için gerekli çabayi sarf edecegine i§aret edilmiydr. Aynca, Ermenilerin seçimlerden mahrum kalmamalan için gerekli tedbirlerin almacagi, pard listelerinde Ermeni adaylara da yer verilecegi ve bütün Ermenilerin seçimlere katilmalan yönünde çagnda bulunulacagi ifade edümiftir.25 Böylece partinin izledigi/izleyecegi yol açik bir biçimde ifade edilmi§dr.

Bunun üzerine Patrik Zaven Efendi ba§kanliginda, Galata Kilisesi'nde, bundan sonra ne yapilacagi ile ilgili olarak bir toplanti yapilmi§tir. Komisyonun aldigi karara göre, verilen cevap ve tarzla ilgili olarak Sadaret makamina bir §ikâyetname verilmesi uygun bulunmu§, hatta ta§ra te§kilatlan da Patrik Efendi'nin görü§üne katildiklanm belirtmi§lerdir.26

Ermeni yetkililerin tavnna ragmen, Ermeni miüetinin büyük bir çogunlugunun Osmanli olarak yaçamak istedigine §üphe yoktu. Bütün Ermenileri aym noktaya gedrmek hem devletin hem de Ermenilerin menfaatineydi. Bu durumda Patrikhane'nin isteginin kabul edilmesinin bütün Ermenilere ne ka2andiracagi sorusunun cevabi ciddi olarak dü§ünülmeli ve yanidanmaliydi. $ayet nisbî temsil Ü2erinden mebus seçimine gidilmesi durumunda, "Mediste kanunla ka2anilmi§ oían haklann diger mebuslar tarafindan engellenecegi ve ameli hiçbir fayda saglamayacagi ortadadir. Kürt, Türk ve Ermeni arasmda dosduk degil düçmanlik olu§acaktir. Ticaret(le) ugra§an Ermenilerle, tanmla ugra§an Türk ve Kürder arasmda bir anla§ma2ligm olmasif...] Ermenilere daha çok 2arar verecekdr."27

Öteden beridir, Ermeni milletinin varligi tanmmi§, hak ve hukuklan korunmu§ ve buna dokunmamaya Ö2en gôsterilmiçdr. Sonuçta Patrikhane de bu hukukun taninmamasi Ü2erine vücut bulmuçtur. Devletçe haklan garand altma almmi§ olan Ermeni seçilmi§ler,

'Ermeniler arasmdan mebus seçilerek patrikhaneye gönderilir. Patriklerini kendileri seçeriei Mektepleñni[..] Hastanelthni kendikñ Wan tinier. Nikâblanna kitine kanpnaz, dinleñne[...] lisanlanna kanpnc<. Bfr snilletin ba,cka daba bukukji nedir ki, Ermeniler bunun muhafasyisi pin Meclis-i Mebusâna sirf kendilerinin seçecegi mebuslan gpndermek istiyorlar? Ermeni Patrikhanesi asirlardan beridir kendilerine tamnan hukuka sahip olmasalardi böyle davranma noktasinda olabilirler miydi?[...] simdi böyle davranmalanmn sebebi nedir? Eger Ermenilerin eksik kalan hakki var ise bunu söylemeli, hükümet onu bicçe versin demeli[...] eksiklik var ise[...] patrikhaneye yardimci olunmali. Böylece devletin islerine kimsenin karismasina meydan verilmesç. Meseleleri çôymek siyasi partilerin[...] pi olur. Eger Ermeniler böyle davransalardi öncelikle onlarla bisç ittifak ederdik[...] onlaryanhs bir yol tuttular[.. .J"28

Böylece Ermenilerin mediste neden milli mebus istedikleri anla§ilamami§ ve yetkililerinin ba§ka yanli§ adimlar atmamalan beklenir olmuçtur.

Sadarete yeni bir muhtira veren Zaven Efendi ise, hem Adliye Na2inm §ikayet etmi§ hem de nisbî temsil usulünde israr etmi§dr. Aynca, usulün uygulanabilirligini de ispata çali§mi§tir. Nisbî temsil §eklini açik ve anlaçilir bir biçimde ifade edemeyen Patrik Efendi, isteginin 2ayif bir 2emin Ü2erinde bulundugunu §u sÖ2lerle gôstermi§tir:

"Bir mebusâmn yalm% Erntender tarafendan intihab olunmasi yalm% Ermenilerin mebusu olmasim iltisçam eylemis olsa, bu takdirde Istanbul'da müntehib mebusun yalmsç Istanbul ahalisini ve belde-i Arabiye'den intihab olunan mebuslannyalmsç Arap kavmini temsil eylemesi lasçim gelip, halbuki simdiye kadar intihab olunan mebuslann bütün Osmanli milletinin mebuslan addolundugu netçd-i sami-i sadaretpenahilerinde gayr-i mestur (yayilmis, gdçlenmiç) bir keyfiyettir.,e9

Ermeni yetkililerin pek anlamli ve mantikli bulunmayan açiklamalan karçismda sessÍ2Ügini bo2an Dahiliye Na2in Talat Pa§a, $arki Anadolu Islahati ve intihabat meseleleri Ü2erine yapmi§ oldugu kisa açiklamada, Ermenilerin £arki Anadolu'da nüfusun ancak %20'sini te§kil ettiklerini belirtmi§ ve geçen mebus seçiminde, Ermenilerden daha fa2la mebus seçtirmek istedigi halde Ermeni seçmenlerin a2ligindan dolayi bunu ba§aramadiklanni belirtmi§tir.30

Talat Pa§a'mn yapmi§ oldugu açiklama ve tespit son derece önemliydi. Ermenilerle diger topluluklarin iç içe yaçiyor olmasi, teknik açidan nisbi temsil esasimn uygulanmasim imkansi2 küiyordu. Dolayisiyla Osmanli Hükümed, seçim kanunu ile Kanun-i Esasi'nin Osmanli unsurlan adma nisbi temsil usulii ile nisbi seçim esasimn uygulanmasimn müsait olmadigi fikrindeydi. Ta§naksutyan Partisi (Ermeni ihtilal Cemiyederi Birligi) sÖ2cüsü Agnoni (Aknuni) Efendi ise bunun tersini iddia etmi§, "Kanun-i Esasi'nin 22. ve 65. maddesinin nisbi seçime mani olmadigmi" söylemi§dr.

H. C. Yalçin ise konuyu açiklik getirerek, "Kanun-i Esasi'nin 71. maddesi ve Heyet-i Mebusân a2asmm her bid kendisini indhab eden dairenin aynca vekili olmayip Umum-i Osmanlilarin vekili (dir)... 47. maddede de; meclis a2asi rey ve mütalaa beyanatta muhtar olarak bunlardan hiçbiri hiç kimsenin emri altinda olmayacaktir." demi§ ve SÖ2 konusu maddelerin Osmanli Devled'nin birlik ve bütünlügünün araci olacagim ileri sürmü§tür. ilk ke2 Fransi2 inkilâbiyla böyle bir yapilanmaya gidildigine deginen H. C. Yalçm, ben2er maddelerin bütün devlederin anayasalarmda bulundugunu ifade etmi§; 1- Sancak bölgelerine göre seçim yapilmakta oían Osmanli Devled'nde §imdi neden millet esasina göre seçim yapilmasi gerekdgini, 2- Kanun-i Esasi'nin öngördügü Sancak esasina göre degil de millet esasina göre seçimler yapdacak olsa o 2aman kanuna ne ihdyaç oldugunu sormu§/sorgulami§ ve sÖ2lerine §öyle devam etmi§tir;

"Mesela, Istanbul'da böyle bir sey yapilsa, Rumiar için bir, Ermeniler için bir, Müslümanlar için bir parlamento olacaktir. Hepsi için ayn bir Kanun-i Esasi bulunacak[...] Bu bir nevi federasyon sekdidir ki, aransa tarihte bir emsali bulunmay

Milkt esasina göre seçimlerin yapilmasim isteyenler acaba nasil tatbik edilecegini de düsündüler mi? Bir Ermeni bir Kürde, bir Türk bir Ermeni'ye oy vermesse Meclis-i Mebusâna ne lüyum kahr.

Görülüyor ki, hukuk ve devletlerin mevcudiyeti merke^inde bu görüs hiç de tutarli degil. Bu teklifi birakin Ittibat ve Terakki'nin reddetmesini Ermenilerin ileri gelenleri dahi kabul etmemislerdir.

Bu durum, Ittibat ve Terakki Partisi'nin Ermeni mebusu edinememesineyol açacaktir. O yaman akla gelen, acaba Ermeni milleti ü^erinde bir baski (mi) kurulmaya çahsiliyor? Ermeniler, Ittibat ve Terakki'den usyiklasacak ve ileride bu durum devletin aleyhinde kullamlacak. Ya da tarn tersi olacak ve daba fasçla Ermeni mebus seçilmesi saglanacaktir[.. .]"31

Aynca Yalçin, Millet esasina göre seçim yapilmasim dogru bulmadigim ve de yalmz parti esasi üzerine kanun degi§ikligi yapmamn da isabetli olmayacagina dikkat çekmi§dr.32

Uzla§ma Arayi§lan

Nisbî temsil meselesinde her türlü anla§mazliga ragmen itdhat ve Terakki ile Ermeni yetkililer arasindaki diyalog sürmeye devam etmi§dr. Bu baglamda, Ermeni patrikhanesi bünyesinde seçim i§leri için özel bir komisyon kurulmu§ ve bu komisyon Talat Pa§a ile bir görü§me yapmiçür. Görü§melerden sonra Ermenilere 20 mebus seçme hakki verilmiçtir. Aynca, Ermeni adaylann kim olacagiyla ilgili listeyi de Ermenilerin hazirlamasina karar verilmiçtir. Kendilerine bagli komisyon tarafïndan mebus adaylannm belirlenmesini isteyen Patrikhane ise, Ermeni Meclis-i Muhtelid'nin de destegini alarak, farkli bir durumu kabul etmeyecegini belirtmiçtir.33

Patrikhanenin karanna kar§m, bir mutabakat saglamamn önemine inanan Talat Pa§a, bunun gerçekleçmesi için Ermenilere 20 mebus hakkim tamyacaklanm, hatta gerekirse kendi mebus adaylanndan fedakârlikta bulunacaklanm dahi açiklarmytir. Hükümet, Ermenilerin sorunlanm çôzmek için hizla giriçimlerde bulunmuçtur. îdare-i Vilayât Kanunu'na bir takim ekler ilave edilerek; Ermeni lisamnm mahkemelerde ve resmi dairelerde kullamlmasimn ônü açilmiçür. Ermenilere yönelik düzenlemelerin ardindan Rumiar da, benzer isteklerle Hükümete müracaat etmekte gecikmemiçlerdir.34

Bu arada Patrikhane Karma Meclisi Baçkani Karayan Efendi ile gôrü§en Adliye Na2in ibrahim Bey, sikmtilann süratli bir biçimde halledilmesi durumunda Hükümetin, Ermenileri memnun edecegini sôylemiçtir. Karayan Efendi de, bu konuda kendi badina bir fikir beyan edemeyecegini belirtmiçtir.35

Patrikhane'de olu§turulan komisyon adina yapilan açiklamada ise, "Mebus adaylanmn 02el komisyon tarafmdan belirlenerek Ermeni milled tarafmdan seçilmesi isteniyor. Reddedilmesi durumunda Ermenilerin seçimlerden U2ak duracaklan söyleniyor. Daha önce Suriye ahalisine verilmiç oían kanunlarla bu sorunun halledilecegi belirtiliyor."36

Ortaya konan tavn saglikli bulmayan Ahmet Agaoglu yapmiç oldugu degerlendirmede § unían söylemi§tir;

'Ermeni ve Rum cemaatlerinin baskanlanmn isteklerinin uygun olanlanm Babiâli kabul etmistir Bir kismim da kanuna aykin oldugu için reddetti. Buna ragmen intihabata katilmamaya karar vererek, bu karan ahaliye ilan ettiler.

Bu karar, devlet aygitmin saglikli islemesine hisynet etmekten u^aktir. Biryandan da birçok farkh cemaati banndiran memlekette böyle durumlann ortaya çikmasi pek dogaldir. Böyle olmakla birlikte boykotaj uygulandigi vakit, hükümet elini ve ayagim sallayarak yapacaklarindan vazgececektir."47

Tavirlanndan dolayi Ermenileri ve Rumian ele§tiren Agaoglu, ortaya çikacak menfi duruma dikkat çekmi§tir. Hükümetle cemaatler arasinda bir anla§ma2ligin ortaya çikmasi durumunda bunun sadece Meclis mariferiyle, Kanun-i Esasi ve kanunlar çerçevesinde ç02ülebilecegi, bu nedenle seçimleri boykot etmenin son derece hatali bir giriyim oldugunun görülmesi istenmi§tir. Me§ru 2eminden sapmadan tüm meselelerin ç02ülebilecegi 02ellikle belirtilmiçtir.38

Îtrihat ve Terakki ile patrikhaneler arasinda cereyan eden mÜ2akerelere, herhangi bir sonuca ula§ilamami§ olmasina ragmen devam edilmiçtir. Süreçte, Rumiarla anla§ma saglamak yônünde ilerleme saglanmiçsa da, Ermeni Patrikligi ile, Kanun-i Esasi ve seçim kanununun ruhuna aykin isteklerde bulunulmasi dolayisiyla herhangi bir ilerleme saglanamamiytir. Ermeniler meseleyi kendi içlerinde tarü§maya ba§lami§lardir. Bir yandan da, arük sandik seçmen listeleri ha2irlanip, seçimler için sona yakla§ilmi§ü. Bu nedenledir ki, ne ad altinda olursa olsun insanlann seçme ve seçilme hakkma saygi göstermemek hukuka ve hürriyete aykin idi.

Hiç kimse hukukun di§inda kalarak hareket etme hakkina sahip olamazdi. Bu durum ittihat ve Terakki Pardsi için de geçerliydi. Onlann mesailerini, kanunlar çerçevesinde kabul edilebilecek bir mutabakat için sarf etmeleri bu bakimdan önemliydi.39

ittihat ve Terakki Partisi'nin Rumiarla sürdürdügü gôrüçmelerde bir sonuca ula§ilmi§ ve Rum asilli 17 mebusun seçilmesine karar verilmi§tir. Partinin teklifine göre; istanbul'da 3, izmir 2, Manisa 1, Tekfur Dagi'ndan 1, Çatalca 1, Trabzon 2, £arki Karahisar 1, Samsun 1, Nigde 1, Gelibolu 1, Gümü§hane 1, Kars 1 ve îzmit'ten 1 mebus seçilecekd. Edirne ve Bursa'dan da l'er mebus çikanlmaya çaliçilacakti. Adaylar, Rum Patrikhanesi ve ta§radaki Rum cemaati tarafindan ittihat ve Terakki'ye bildirilecek ve listelerde adi geçenlerden kimin aday gösterilecegine parti karar verecekti.40 Böylece Parti, hem kontrolü ve gücü elinde tutmu§ olacak, hem de Rumlann beklentilerini kar§ilami§ olacakti.

Rumlann seçimler konusundaki gôrüçmeleri ve mutabakat saglamalan takdirle kar§damrken, Ermenilerle uzlaçmak için yapilan bütün tekliflerin kar§üiksiz birakilmasi ele§tirilmi§tir. Son tahlilde, me§rutiyeti ilan etme ba§ansim göstermi§ oían bir partinin, Kanun-i Esasi'yi devre di§i birakacak istekleri kabul etmesi hiç mi hiç mümkün görünmüyordu.41

Ermeni Toplumunda Ortaya Çikan Görü§ Aynliklan

Rumlann elde ettigi mebus hakkmdan sonra, Ermeni Patrikhanesi Meclis-i Muhteliti'nin izledigi siyaseti ele§tiren Panpar (Pampir?) Gazetesi, "intihabat meselesini, Ermeni milletini idare edenlerin son derece iktidarsiz ve milletin hall-i hazir ve müstakbel refahiyetini temine gayr kadir(muktedir) olduklanna dair hasil oían kanaati ispat etmi§ oldu[.. .]"42 demi§tir.

Pozant Keçiyan Efendi43 de yazmiy oldugu makalede meseleyi §u §ekilde degerlendirmi§ tir:

"Ittihat ve Terakki'den bir %at Rumlann 17, Ermenilerin de 8 mebus çikaracaklanm belirtmis! Acaba millî siyasetimiyyeni bir iflasa mi marui? kaliyor?

Makedonya, Dogu Trakya kaybedildigi balde Rumlann iki misli mebus çikarmasi ilginçtir. Ermeni Patrikhanesi daba farpa mebus çikaracagim derken, daba farpa kayba mi ugradi. Yani; Dimyat'apirince giderken evdeki bulgurdan oldular[...]

Rumiar, Ermenilerden daba mahir ve basiretli olmalanndan mi basan h oluyorlar?"

Görülen o ki, Rum Patrikhanesi, Ermenilerin ittihat ve Terakki ile temasa geçtigini görünce hizla Parti'nin kapisim çalmiç ve i§lerini az çok yoluna koymayi ba§armi§tir. Oysa Ermeni yetkililer seçimler için düzenlenen toplantilara i§rirak dahi etmiyorlardi. Aynca, seçimlere katilip katilmama konusunda Ermeni milletini ikna edemedikleri için de, bazi yerlerde Ermenilerin seçimlere katilimi söz konusu olmuçtur.

P. Keçiyan Efendi aynca, "Rumiar oían bitene ragmen ildfata sahip oluyorlarsa, biz yine, eski tas eski hamam kaliyoruz[.. .]"'w diyerek, Ermeni yetkilileri ele§tirmekten geri durmami^tir.

Geliçmeler iizerine Patrik Zaven Efendi, Ermeni partilerinin murahhaslanni görü§mek için davet etmiçtir. Ehnçakist (Çan sesi, Çingirak manasmda/Sosyal Demokrat Pard) ve Ramgavar (Demokrat) partileri bu davete icabet etmi§lerdir. Konunun mediste görü§ülmesine karar verilmi§, ne var ki, partiler toplanüya gelmemi§dr. Meclis yine de seçimlere katilma karan vermi§tir. Eger partiler tekrar bir araya gelirse, bu kez patrikhane meseleyi milli meclise götürme karan almi§tir. Anla§ilan odur ki, karma meclis meseleyi tarn olarak çôzme ba§ansi gôsterememiçtir.45

Ermenilerin tavnni teessiifle kar§dayan Yunus Nadi, ne yapilmaya çaliçildigimn, me§rudyetin dayandigi ilkelerden ve Kanun-i Esasi'den bahsedilmi§ olmasma ragmen, nihai karann ne oldugunun anla§ilamadigmi yazisma ta§imiytir. Ermeni Patrikhanesi Karma Meclisi'nin de tespit etrigi gibi, yeni olu§turulacak Meclis-i Mebusân'm büyük önem ta§idigi ve ittihat ve Terakki'nin vatanda§lan oy kullanmalan için te§vik ettigi önemli bir vakiaydi. Seçimlerin sona erdigi Halep Livasi'nda Ermenilerin seçimlere katildigi ve Artin Efendi'nin de seçilenler arasmda oldugu haberleri alinmiçti. istanbul'da da Ermenilerin hem aday hem de seçmen olarak seçimlere katildiklan görülmekteydi.46

Bu arada Katolik Cemaad temsilcileri 35 yil önce Meclis-i Mebusan'da 3 Katolik Ermeni mebusu bulundugunu ve yine aym sayida mebus çikanlmasi noktasmda itrihat ve Terakki Parrisi'ne ricada bulunmu§lardir. Parti Genei Sekreten Mithat $ükrü Bey ise, seçimlerle ilgili baçvurulann bitmi§ ya da bitmekte oldugunu ve bunun için geç kalindigmi, yine de bir Ermeni Katolik seçilecegini, ikincisi için de ugra§ verilecegini söylemi§tir.47

Öte taraftan, Avrupali devlederle yürütülen mÜ2akereler sonucunda Ermeni Islahati Meselesi'nde iyi bir neticeye ula§ilmi§tir. Bu durum, Ermeni mebuslanmn kendi listelerinden seçilmesi konusunda ittihat ve Terakki'nin elinin güçlenmesini saglami§ür.

Ermeni partilerinden olu§turulan 02el heyet toplanarak, seçim meselesi hakkmda §u açiklamayi yapmiçlardir;

- Tiirkiye'deki Ermeni nüfusu dolayisiyla 20 mebus seçilmesi,

- Mebus adaylanmn Ermeni milled tarafindan gösterilmesi,

- Parlamento açildiktan sonra "indhab-i Milli Layiha-i Kanuniyesi" (Milli Seçim Kanunu Layihasi) takdiminin sÖ2Ünün verilmesi,

- Ermeni mebuslanmn seçilecegi bölgelerde seçim muamelelerinin ertelenmesi için Osmanli Hükümeti tarafindan gerekli talimadann çikanlmasi.48

Ermeni indhabat Heyed, Patrik Efendi ile görü§tükten sonra ittihat ve Terakki Partisi Genei Sekreteri Mithat $ükrü Bey ve diger yetkililerle fikir ali§ verbinde bulunmu§tur. £ükrü Bey, tüm iyi niyetleri ile seçim konusunu eie aldiklanm ve Ermenilere 13 mebustan daha fa2la kontenjan veremeyeceklerini, ancak son karan te§kilatlanndan gelecek son bilgilere göre vereceklerini belirtmi§tir. îlerleyen süreçte sonuç olarak Ermeniler için 16 mebus kontenjam aynlacagi ve meclis açildiktan sonra da istifa edecek 2 Müslüman mebusun yerine Ermeni mebusun seçilecegi sÖ2Ü verilmi§tir.

Zaven Efendi ise 20 mebus seçilmesi konusunda karar aldiklanm belirtmiçtir. Bunun Ü2erine ittihat ve Terakki Partisi, tüm iyi niyetleriyle çaba sarf ettiklerini, ancak Trab2on ve Tekfur Dagi gibi yerlerde diger unsurlara mebus çikarmalan için sÖ2 vermi§ olduklanm ve birçok yerde de seçimlerin sona erdigini belirtmi§tir.49

Tarü§malar sürüp giderken, gelinen noktada ba2i Ermenilere göre 16 mebus seçilmesinin dahi ba§an oldugu beyan edilmi§tir. Ermeni adaylanmn belirlenmesi hususunda, patrikhanede toplanacak oían genel mediste, karma meclis istifa etmi§ oldugu için, tarafsi2 kiçilerden olu§an bir heyet olu§turulmasina karar verilmi§tir.50

Seçimlerde sona dogru yaklaçilmaktayken, Ermeni Patrikhanesi'nin bir belirsizlik içerisinde bulunmasi, Prof. Tomayan'in, Püzantiyon Gazetesi'nde "Melun Teenni" adiyla yaymlanan mektubunda çarpici bir biçimde ele aknmiytir. Mektupta; seçimlerin sessiz sedasiz ilerledigi, Ermeni heyederinin i§ göremedigi, bir §a§kinlik hali ya§andigi, ta§ra temsilcilerinin Patrikhane'den bir talimat bekledigi, ne yazik ki, müzakerelerin henüz sonuçlanmadigi, aslinda belki de ba§lanmadigina deginilerek Patrikhane'nin polidkasina bir göndermede bulunulmu§tur. Ele§drilerini sürdüren Tomayan sözlerine §öyle devam etmi§tir;

"Patrikhane; Ermeni na^irlan Ermeniler belirlesin ve Ermeni mebuslan yalmy Ermeniler seçsin istiyorlar. Ikincisi olmayacak seydir... Haftalar birbirini veli etmis ve hiçbir ses ve hiçbir seda yuhur etmemistir (Is uyaymca) bir saibe ortaya çikmistir! Ermeniler intihabata istirak etmeyecektir. Fakata bunun sebebi nedir? Faidesi ne olacak? Kimin umurunda? Ermeniler katilmasa Osmanh Devleti'nde oy verecekyeterli vatandasyok mu? Ermeni mebus seçilmey ise parlamento açilmasç mi, i§ ¿óremey mi?[...]

(Ermeniyetkililer) bir karar vermeden milletin karan ile oynarken haftalar, aylargeçip gitti. Hiç olmaysa son anda bir karar verilip, Ermeni mebus seçilmesine olanak verilmeli. "51

Seçimler konusunda mevcut durumun Ermeniler açisindan bir kacçamm olmadigina içaret etmf oían Tomayan, turn Ermenileri oy vermeye davet etmiçtir.

Panpar Ga^etesi ise gelinen noktada,

`~Bi~, 14 ay once benüz kendi pannajm:~ kesm4ken seçimler konusunda daba çabuk bareket ederek karar vermemiz gerekkj,ini ilan etw4tik. Her ne olursa olsun meselenin bOyle bir bale gelmesinde bizjm & sonimlulufrmuz vani~r. "1ekbnde bir o~ elerctiñ yapmqkr. Ennenileñn gOri4melerde çO~üm yanlm tavir sergilenmesi Iffibat ye Terakkij'i Rum hidi anlqma a~amanna getinn4 ye Ennenilere qyrilan kontenjanlarn Rumlara aynlman sik< konusu obinqiur. Bundan sonra Patrikhane ile 10 mebus için gOri4ulebilecej bilgisi veribn4tir. ,Vupbesi~ bu bilgi komigonca, memnun~yet verici bir bilgi olarak karplanmamqkr.52

Aym gazetenin bir görevlisinin, "Doktor, Ermenilerin talep etmekte olduklan nisbî temsil usulü hakkinda prensip idbanyla ítdhat ve Terakki Pardsi'nin gôrü§leri nedir?" sorusuna, Dr. £akir Bey açiklik getirerek; bu prensiplere kar§i olimmadigim, ancak, gerek kendi dü§ünceleriyle bagda§madigi gerekse de kanunlara ve Kanun-i Esasi'ye aykiri oldugu için Ermenilerin dim taleplerinin kabul edilemeyecegini beyan etmi§dr. Bir sonuca ulaçilamamasindan Ermeni yônedcileri sorumlu tutan £akir Bey, pard olarak ellerinden geleni yapdklanm, nisbî temsil usulünü ise Vilayât-i Çarkiye'de yapilacak nüfus sayimindan sonra uygulamak istediklerini belirtmiçtir. Cevapta aynca, Ermenilerin 20 mebus isranndan va2geçmemeleri nedeniyle Harput'tan bir Ermeni mebus yerine Türk mebus çikanldigmi, §ardann el verdigi kadanyla toplamda hâlâ 13 Ermeni mebus çikarmamn mümkün olduguna i§aret edilmi§tir. Bu sayi daha önce 18-19 mebus civannda gerçekle§ebilirdi. Oysa Ermeniler, Osmanli vatamni yeni bir tehlikeyle kar§i kar§iya birakmak maksadiyla Ermeni îslahati adiyla bir mesele çikararak devled sikintiya sokmu§lardir. Avrupa'da bulunan ve Ermeni Islahati mev2usunu kovalayan Nubar Pa§a heyed ile Türkiye Ermenilerinin dogrudan dogruya bir ilgisi yokmu§ gibi görünse bile, kendi namlarma hareket eden bu ki§iye ses çikarmadiklanm Türkler biliyorlardi.53

Bu esnada ortak bir açiklama yapan Ermeni siyasi pard sÖ2cüleri, Zaven Efendi'ye bildirdikleri kararda, hiçbir Ermeni pardsinin kendi ba§ina aday göstermemesine ya da seçilmi§ olanlarm mebuslugunu kabul etmemelerine hüküm vermiçlerdir. Yalni2, aldiklan diger bir kararda ise, ta§ra adaylannm murahhaslar tarafmdan belirlenecegi ve bir de görevlendirilecek heiler marifedyle Katolik ve Protestan Ermeni cemaaderiyle gomóme yapilacagmi benimsemiçlerdir.54

A2adamard Ga2etesi'nin aktardugi habere göre de Ermeni siyasi pard temsilcileri Beyoglu'nda toplanmiç ve seçimlerle ilgili son talimadan aldiklanm belirtmiçlerdir. Bundan sonra Ermenilerin Í2leyecekleri yol §u §ekilde tespit edilmiftir: 1- Ermeni partiler mebus adayi göstermeyecek. 2- 12'si Patrikhane tarafmdan gösterilmek Ü2ere Ermenilere toplam 16 mebusluk verilecek. 3îstanbul adaylannm belirlenmesinde ortaya çikan pürü2ler Patrik Efendi'ye ar2 edilecek. 4- îstanbul mebuslan hariç, ta§radan gösterilecek adaylar yalni2 parti temsilcileri tarafmdan degil, tüm Ermenilerin görü§leri almarak belirlenecektir. 5- Tüm adaylar tek listede belirtilecektir. Aynca, bütün bu gebymelerin ittihat ve Terakki'ye bildirilmesi uygun bulunmu§tur.

Patrik Efendi belirtilen dim § ardan kabul etmiçtir. Karar geregi, Ramgavar Parrisine mensup oldugu için Kayseri adayligmdan isdfa eden D. Kelkiyan Efendi'nin yerine Londra'da bulunan Prof. Tomayan Efendi'nin adayligi uygun görülmü§tür. Eger seçilirse Ermeni Protestan cemaatinin Meclis-i Mebusân'da üç mebusu olacakü. Zira, Sivas ile Ergani mebuslan da Protestan me2hebine mensuptu.55

Ermeniler açismdan 1914 seçimlerini ônceki seçimlerden ayiran husus, Patriklik etrafmda birle§en Ermenilerin, Îttihatçilarla gôrüçmelere ilk ke2 blok halin.de katilmalanydi. On sekiz mebus talebiyle ortaya çikan Patrikhane, ittihat ve Terakkiye danifmadan Ermeni mebus adaylanmn Ermeni halki tarafindan belirlenmesini istemi§tir. Bu talep, "imparatorluktaki her toplulugun parlamento için kendi temsilcilerini seçmesinin Anayasanm anlamim kaybettirecegi" gerekçesiyle reddedilmiçtir. Birkaç ay süren gôrüçmelerin ardindan îtdhatçilar, Ermenilere on alti mebusluk verilmesini, adaylann yansmm ittihat ve Terakki tarafindan seçilmesi §artiyla benimsemiçlerdir.56

Yeni Parlamentonun Belirlenmesi

Zamana kar§i yan§ddigi bir dönemde, Ermeni yetkililer, nasil bir polidka izleyeceklerine dair kararlar almaya çali§maktayken, çogu bölgede seçimlerin sonuçlandigi ve yeni parlamentoda îtdhat ve Terakki Partisi kar§isinda muhalefet olarak ancak kavmiyet namina seçilmiç 40-50 kiçinin olabilecegi belirtilmiçtir. Duruma istinaden, bu hal uygun mudur, sorusunu soran Agaoglu; bir ülkede çok sayida hakiki manada parti ve programin olmasinm ve bu partilerin Meclis-i Mebusân'da fazlaca temsilci bulundurmasimn, me§rutiyet sistemin özüne uygun olarak, hem millet, hem de devlet açisindan faydali olacagim belirtmi§tir. Tespit ve ele§tirilerine devam eden Agaoglu, §u hususlara deginmiçtir;

"Seçimyasasina göre Ittihat ve Terakki'den seçilmek durumunda kalan mehuslar sirf temayülleri nedeniyle partiden aynlarak Hürriyet ve Itilaf Partisi'ni kurup, bir muhalefet kanadi olusturdular[..] Fakat daba sonra sanki memlekette hiç yokmus gibi kaybolup gitti. (Tabamyok)[..J

Yapilmakta olan seçimlerde muhalefetten hiçbir kimsenin kayanamayacagi yayilmakta[...] bu durum muhalif olanlann ve partilerin halk üyerinde bir etkiye sahip olmadiklanm gpsteriyordu. Programi, imam ve fikrí oían herhangi bir parti, Ittihat ve Terakki ne kadar güçlü olursa olsun kendisine mutlaka yer bulabilirdi. Ingiltere, Rusya, Fransa'da iktidar partisi ne kadar güçlü ve ne kadar çok vasitaya sahip dahi olsa, muhalefet y ine de çalismasindan geri kalmasç. "57

Dolayisiyla olmasi gereken asil §ey, Meclis-i Mebusân'da sadece ittihat ve Terakki'nin degil ba§ka ba§ka partilerin de bulunmasiydi. Bôylece, milletin tüm kesimlerinin yer aldigi bir meclis beklentisi gerçekle§mi§ olacakti. Ne var ki, ortaya çikacak yeni meclis tek kanatli ve muhalefetsiz olmak durumuyla kar§i karçiyaydi. Buna ragmen, yine de, ülkede ciddi bir surete hizmet ortaya koymak için önünde pek geni§ bir saha bulacakti.58

Meclisle ilgili böylesi hayati tespitlerin yapddigi bir süreçte, ne ya2ik ki, Ermeni Meclis-i Umumisi Patrik ba§kanliginda yeniden toplanmi§ ve seçimlerde sadece Ermenilerin haklannm korunmasi konusu degerlendirilmi§tir. Patrik Zaven Efendi, üç buçuk aydan beridir büyük ugra§ verdiginden ve siyasi partilerin yarar saglamaya çali§Ggindan bahsetmi§tir. Bu arada Mu§'taki Ermeniler ise seçimlere kaülmayacaklarmi Patrikhaneye büdirmiçlerdir.59

Patrikhane tarafindan, siyasi partiler adaylar göstermeyecekleri için ta§ra murahhaslanna, aday göstermeleri için yetki ve dimitir. Ancak Ta§naksutyan Partisi aday göstermeme karanndan va2geçmi§ ve Meclis-i Mebusân'da hiç olma2sa üç mebusa sahip olmak istedigini açiklami§Gr. Paris'te bulunan Minas Cera2 Efendi de, Patrikhane'nin Bitlis'ten mebus adayi gösterilmesi teklifini kibarca geri çevirmiçtir. Patrikhane bunun Ü2erine bir aday göstermeleri için Bitlis murahhasina yetki vermehr. Londra'da bulunan Prof. Tomayan Efendi ise Kayseri adayi olmak yönündeki teklifi kabul etmi§tir.60

Her ne kadar mÜ2akerelerden beklenen sonuçlar eide edilemese de, vilayederin pek çogunda seçim i§leri sona ermiçtir. Seçimlerin bitmi§ oldugu iller; Er2urum, Van, Bitlis, Trab2on, Mamuretü'l-A2Í2 (Ela2ig/Harput) [...] £am, Beyrut idi.

Dogu illerindeki seçim sürecinde Ermenilerle yürütülen görü§melerin, her seferinde yeni istek ve amaçlann ortaya konmasi dolayisiyla güçlükler ya§anmi§Gr. Ermeni partileri ile varilan U2la§ma sayesinde, kismen de olsa bu partilerin seçimlere kaülmasi saglanmi§Gr. Anla§ma saglandiktan sonra adaylanni bir liste halinde ittihat ve Terakki Partisi'ne sunmu§lardir. Bu nedenle partilerin seçimlere kaülmadigi haberlerinin dogru olmadigi belirtilmi§tir.

Rumiar; îstanbul, Í2mir, Trab2on, £am, Gelibolu, Tekfur Dagi, Karesi, $arki Karahisar, Çatalca'dan toplam 16 mebus çikarmiçlardir. Rumiara 17 mebus kontenjam verilmi§ oldugu halde, görü§melerin u2amasi sebebiyle Gümü§hane'den mebus çikarmamalan sÖ2 konusu olmu§tur.61

Seçimlere Ekim 1913 sonunda ba§lamlip, normal ko§ullarda $ubat 1914'te bitirilmesi hedeflenmi§tir.62 Ancak seçimler iç ve di§ geli§meler dolayisiyla OcakNisan aylan arasinda yapilabilmiçtir. ittihat ve Terakki'nin tek pard olarak katildigi 1914 seçimlerinde hükümet, suiisdmaller noktasmda tidz davranmi§tir. Kendisine ula§an ve seçimlerde haksiz oy kullanildigi, devlet memurlanmn suiisdmal yaptigi yönündeki §ikayet telgraflanm dikkade inceleyen Dahiliye Nezared, gereginin yapilmasim ilgili vilayedere teblig etmi§, gerekli önlemleri almi§tir.63

28 $ubat 1914 tarihinde îstanbul'da gerçekle§en seçimlerde; Hüseyin Cahit, Haci $efik, Urfanidis, Ahmet Nesimi, Emanuel Karasu, B. Hallacyan, K. Zohrab, îsmet, Haralambos ve Salah mebusluga seçilmiçlerdir.64

Seçimler tamamlandigmda ise; Ermeni adaylardan Medetyan (Erzurum), Stepan Çiraciyan (Ergani), Vartkes Serengülyan (Erzurum), Artin Bo§gezenyan (Halep), Bedros Hallacyan (istanbul), Krikor Zohrab (îstanbul), Onnik ihsan (Aydin), Karabet Tomayan (Kayseri), Matyos Nalbantyan (Adana), Agop Hirlakyan (Halep), Kegam Dergarabeyan (Mu§) ve Dikran Barsamyan (Sivas) mebus olarak itrihat ve Terakki'nin destegiyle Meclis-i Mebusan'da yerlerini almi§lardir.65

ittihat ve Terakki ile gayrimüslim toplumlar arasinda mebuslann sayisi ve nitelikleri konusunda anlaçmazliklann uzamasi nedeniyle Meclis-i Mebusan ancak 14 Mayis 1914 tarihinde açilabilmiçtir.66

Jamanak Gazetesi'nin "Ermeni Mebuslann içdmai" ba§likli yazisinda Ermeni mebuslarm nasil bir yol izleyeceklerine dair vermiß oldugu haberde; Hükümet ile Ermenilerin menfaaderinin aym olmasi dolayisiyla, ülkenin huzur ve refahim tehlikeye atacak geliymeler karçisinda Hükümete yardimci olunacagi ve Askerlik Kanunu ile Vilayet Kanunu'na yönelik bazi degiçiklik önerileri verilecegi belirtilmi§tir.67

1914 seçimleri "dikensiz bir gül bahçesi" yaratmiçtir. Meclisin yasama süresi bir yil uzatilmiç ve yasama süresinin büyük bir bölümünde mediste uslu sayilabilecek bir çogunluk yer almi§tir. Ne var ki, mütarekenin yarattigi iklim içerisinde bölünmeler ve a2inlik muhalefed artan bir ivmeyle geli§mi§tir.68

Büyük savarin adim adim yakla§tigi bir dönemde, Ha2Íran 1914'te Er2urum'da toplanan Ta§naksutyan Kongresi ile Ermeniler, Osmanli Hükümed'ne kar§i takip edilecek politikamn ana hadanm §u §ekilde belirlemi§lerdir;

'ittihat ve Terakki Hükümeti'nin, Hiristiyan unsurlara ve öyellikle Ermenilere karsi eskiden beri takip ettigi iktisadi, sosyal ve idari birbirine %it politika, baskiyi ve islahati uygulamak konusunda gpsterdigi aldatici hareketleri gö% önünde tutan Tasnaksutyan Kongresi, ittihat ve Terakkiye karsi muhalefet durumunda kalmaya, onun siyasiprogramim elestirmeye, kendisine ve teskilatina karsi siddetle mücadeleye karar vermistir "69

Öte taraftan, Osmanli Hükümed'nin seferberlik ilan ettigi siralarda Eçmiya2in Katogikosu ile Kafkas Genei Valisi Vran2of-Da§kof arasinda vuku bulan haberle§me sonucunda Ruslann Ermeniler adina îslahat yaptirmalan, buna kar^ilik da Ermenilerin, kayitsi2 §artsi2 harekederini Rusya'nm ar2ulanna uydurmalan kararla§tinlmi§tir.70

Sonuç

Balkan Harbi sonrasmda ikddanni saglamla§tiran ittihat ve Terakki Partisi, Rumeli'de ya§anan facianm bir ben2erinin Anadolu'da ya§anmamasi için geni§ kapsamli siyasi, sosyal, askeri ve ekonomik çaliçma ba§latmi§tir. Di§anda büyük devletlerle süregelen meselelerini diplomatik yollarla ç02meye yönelen iktidar partisi, içeride de toplumsal bir mutabakat ve dayaniçma ortami oluçturmaya çali§mi§tir.

Rumeli topraklarmm kaybmdan kaynaklanan aci ve yikimlan onarmaya çaligan Osmanli Devleti, $arki Anadolu'nun Balkanlaçmamasi ve bir batakliga dônüçmemesi için çaliçmalarma hi2 vermi§tir. 1878 Berlin Antlaçmasmm Ermenilerle ilgili maddelerinden hareketle 02ellikle Rusya'nm bir tavir gelÇtirecegi kaçmilma2 görünüyordu. Nitekim, çok vakit geçmeden îngiltere ve Fransa ne2dinde te§ebbüste bulunan Rusya'nm bu va2Íyeti, Almanlann da dikkatinden kaçmamiçtir. Çok aktörlü ve çok tarafli bir mesele olan Ermeni meselesi dogru bir yaklaçimla ve diplomasi yoluyla ç02ülmedigi takdirde $arki Anadolu'nun Rumeli gibi bir akibetle kar§da§masi SÖ2 konusu olabilirdi. Bu nedenlidir ki, Osmanli Hükümeti, îslahat yapma iradesini ortaya koymu§ ve îngiltere'ye müracaat etmÇtir. Avrupa devletlerinin birçok alanda oldugu gibi, Osmanli Devleti'ne dair de çikar çati§masi ve rekabet ya§amalan, îslahat meselesinin halli konusunda u2unca bir mÜ2akere sürecini ortaya çikarmiftir. Avrupa'daki iki blogu temsilen Almanya ve Rusya'yi karçismda muhatap bulan Osmanli Hükümeri, $arki Anadolu Islahati Programi'm bir anlaçma metnine dönü§türerek 8 $ubat 1914 tarihinde Rusya ile kar§ilikli olarak im2alami§tir.

Öte taraftan, Ermenilerin çok u2un 2amandan beridir bir bagimsi2lik ar2usu ta§idiklan bilinmekteydi. Ar2ulanna bu program vasitasiyla ve Ö2ellikle de Rusya'nm katkisiyla ulaçmalan sÖ2 konusu olabilirdi. Bu durumda, 1914 seçimlerinde, israrla ve kararlilikla Ermeni mebuslann Ermeni milled tarafindan seçilmesi esasim (nisbi temsil) dayatmalarmin altinda, Ö2erk ya da bagimsi2 Ermenistan'in temelini olu§turma fikrinin yattigmi söylemek pek ala mümkündür.

Dönemin basimnda, dim konular etraflica ele almdigi ve degerlendirildigi gibi,l 914 seçimleri esnasinda Ermenilerin israrla Ü2erinde durdugu nisbi temsil sisteminin uygulanmasinm yaratacagi sorunlara da dikkat çekilmi§, bu sistemin uygulanmakta oldugu Rusya'da Slav olmayanlann ugradiklan haksi2lik, verilen örneklerle ortaya konmaya çall§ilmi§tir. Gerek Müslümanlann gerekse Rus olmayan Elirisriyanlann, nisbi temsil sisteminin uygulanmaya ba§lamasiyla birlikte Duma'da eskisi kadar güçlü ve e§it temsil hakkma sahip olamadiklan belirtilmi§tir.

Kanun-i Esasi'ye göre; seçilen her mebusun, sadece kendisini seçenlerin ya da seçildigi bölgenin mebusu olmayip, aym 2amanda tüm Osmanli ülkesinin mebusu olmasi hükmü geregi nisbi temsil esasimn uygulanmasinin iyi niyetli bir istek olamayacagi algisina neden olmu§tur. Ülke yönetimine bütüncül bir katilim yerine, sadece belli bir cemaatin hassasiyetlerine bagli kalarak hareket edilmesine olanak saglayacak olan isteklerin karçilik bulmasi me§ruriyet yönerim anlayi§ina uygun düçmeyecegi ifade edilmiçtir.

Ermeni Patrikhanesi'nin hesabma göre, ülkede ya§adigi söylenen iki milyon Ermeni'nin71 her yÜ2 bininin oyu ile bir Ermeni mebus seçilmesi ve toplamda yirmi mebus elde etmeleri gerekrigi hesabi/fikri, itrihat ve Terakki Partisi tarafmdan nisbi temsil sistemi uygulanmamak sureriyle karçilanmaya çali§ilmi§tir. Bunun olabilmesi için kendi listelerinden patrikhanenin gösterecegi Ermeni adaylan, seçilebilecekleri yerlerden aday gösterme taahhüdünde bulunulmu§tur. Son anda karar degi§tiren Ta§naksutyan Parrisi'nin hiç degilse mediste 3 mebus ile temsil edilme istegi ile patrikhaneden farkli bir duru§ sergilemesi di§inda, amaç hâsil olmamiçtir.

ittihat ve Terakki, devletin ve milletin bölünme2 bütünlügünü saglamaya yönelik siyaseü (ittihad-i anasir) geregi, aynçmaya yol açacak te§ebbüslerin önüne geçmek niyetindeydi. Ermeni milletinin bu bütünlük içerisinde yer almasim, sÖ2 konusu ideali dolayisiyla önemsiyordu. Aday gösterilecek ve seçilecek Ermeni mebuslann, Osmanli çaüsi alünda varliklanm devam ettirme iradesini ta§iyip tafimadiklanm gö2 önünde bulunduruyordu.

Sonuçsu2 toplanülar ve kararsi2lik neredeyse seçim süresi boyunca Ermeni mahfilinin siyaseü ve stratejisi olmuftu. Ermenilerin, £arki Anadolu Islahaü ile seçim içlerini birbirinden ayri, kopuk ele aldiklanm dü§ünmek pek makul görülmemelidir.

Patrikhanenin seçimleri boykot etme karanna kar§in ittihat ve Terakki listelerinde kendilerine yer bulan Ermeni adaylar, yine seçimlerde oy kullanan Ermeni seçmenlerin de destegini almak suretiyle mebus seçilebilmiçlerdir.

Footnote

1 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., istanbul, 1976, s. 377, 573.

2 Abdullah íslamoglu, II. Meçrutiyet Döneminde Siyasal Muhalefet (1908-1913), Istanbul, 2004, s. 73; 1908 seçim sonuçlarina göre; 288 mebusun 147'si Türk, 26'si Rum, 14'ü Ermeni gerisi de diger uyruklardandi. Bkz., Feroz Ahmad, Ïttihat ve Terakki 1908-1914, Çev. Nuran Ülken, Istanbul, 1971, s. 229.

Footnote

3 Mithat Çükrü Bleda, împaratorlugun Çüküçü, Editor: Elmas Tünay, Destek Yay., Ístanbul, 2010, s. 85.

4 1906-1907 sayimi sonuçlanna göre Rum nüfusu 2.800.000 civannda iken, yine Osmanli kaynaklanna baküdigmda bu dönemde ülkenin degigik bölgelerine dagilmij 1.300.000 Ermeni bulunmaktaydi. Bkz., Fevzi Demir, Osmanli Devleti'nde II Meçrutiyet DönemiMeclsi-iMebusän Seämleri 1908-1914, 1. Baski, Ankara, 2007, s. 83-85, 97-98.; Bakü gazetesi bajyazanna, Petersburg büyük memurlanndan birisi göyle bir açiklamada bulunmujtur:

"Kafkasya'dan daba vfyade vasi oían bir kisim araspnin (farki Anadolu) Rusya tarafmdan istilasim hayale getirmek gayr mümkündür... ewela Rusya... Avrupa'ya karp bir vapiyet almiç olur. Saniyen, böyle büyük bir arasjnin sçabti için Rusya Hükümeti'nin kafi miktarda bir kuwe-i askeriye saklamaya mecburdur. Halbuki Rusya'nm bugün Kafkasya'da bu kuwetiyoktur... Bununla beraber Ermenistan muhtariyetini tasawur etmek muhaldir (imkânsipdir). Zira, alti vilayette bir muhtariyet teçkil için Ermeniler orada ekseriyeti teçkil edemepler. Esasen en vasi bir muhtariyet bile Ermenilerin kendilerini idareye imkân vetemep. Çünkü onlar, esna-yi intihabatta ekseriyetin miktanna tabi bulunacaklardir... Ermeniler sadece islahat isteyebilirler. Baçka istekler sadece hayal dir... " Bkz., Tercüman-i Hakikat, 25 Nisan 1913, s. 3.

Footnote

5 Meclisin feshedilmesi dolayisiyla amacina ulajan parti Íttihat ve Terakki olmujtur. Ayrinti için bkz. Baran Hocaoglu, U. Mejrutiyette Iktidar-Muhalefet îüfkHeri 1908-1913, 1. Baski, Istanbul, 2010, s. 204-214; 1912 seçimlerinin en önemli yönü; iktidar ve muhalefet mücadelesi içerisinde geçen ilk seçim olmasiydi. ístanbul'daki ara seçimleri íttihat ve Terakki'nin kaybetmesinin en önemh nedeni ise, Rumlann muhalefetle birlikte hareket etmij olmasiydi. Bkz. Bülent Atalay, Tener Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1913), TATAV Yay., ístanbul, 2001, s. 81.; 1912 seçim sonuçlanna göre; 284 mebusun 157'si Türk, 15'i Rum, 13'ü Ermeni gerisi de diger uyruklardandi. Bkz. Ahmad, age., s. 229.; Kanun-i Esasi'nin 35. maddesinde 'Yeni gelen Kabine, eski Kabine'nin fikir ve isteklerinde israr ederse ve Meclis-i Mebusan bunu kabul etmezse, o halde Meclis'in Padijah tarafindan feshedilmesi" hükmü bulunmaktaydi. ílgili madde üzerinde müzakereler günlerce sürmüjtür. Nihayet Said Paja Kabinesi'nin, degijiklik teklifi 125 lehte oy almijür. Ancak Hürriyet ve itilaf Partisi'nin olujturdugu muhalefet blogunun 105 oyla degijiklige direnmesi ve üçte bir çogunluk saglanamamasindan dolayi hedeflenen degijiklik gerçeklejtirilememijtir. Bkz., Mehmed Selahaddin Bey, Ittihat ve Terakki'nin Kurulufu ve Osmanh Devleti'nin Yikilip Hakkmda Bildiklerim, Sadelejtiren: Ahmet Varol, ínkiláp Yay., ístanbul, 1989, s. 43-46.

6 Kenan Olgun, "Türkiye'de Cumhuriyetin ílamndan 1950'ye Genei Seçim Uygulamalan", Atatürk Arapirma Merkest Dergisi, Cilt XXVII, Sayi 79, Mart 2011, s. 7.

7 Aynnü için bkz., Ali Birinci, Hürriyet ve ItiläfFirkasi, Dergäh Yay., ístanbul, 1990, s. 142-157.

Footnote

8 Îslamoglu, age., s. 150.

9 Birinci, age., s. 57.

10 Olgun, agm., s. 7-8.

11 Guenter Lewy, 1915 Osmanli Ermenilerine Ne Oldu?, Çev. Ceren Elitez, TIMAÇ Yay., Istanbul, 2011, s. 71.

Footnote

12 Talât Paja'mn Andan, Haz. Alpay Kabacali, 6. Baski, Türkiye b Bankasi Yay., Istanbul, 2011, s. 22-23.

13 Olgun, agm., s. 8.

14 Kemal H. Karpat, Türk Siyasi Tarihi, TÍMA§ Yay., Istanbul, 2011, s. 11.

15 Demir, age., s. 300.

16 Yusuf Hikmet Bayur, Ermeni Meselesi, Cilt I, Cumhuriyet Gaz. Yay., Istanbul, 1998, s. 124-125.

Footnote

17 Bkz., age., s. 110-111.

18 Bkz., age., s. 118.

19 îkdam, 5 Haziran 1913, s. 4.

20 I. Dünya Savagi'ndan sonra Íngiltere, Türkiye ve Sovyetler Birligi hariç tüm Avrupa ülkelerinde uygulanan sistem, ilk kez 1889 yilinda Belçika'da tatbik edilmijtir. Partilerin aldiklan oy oramyla kazandiklari temsilci sayilan arasinda bir denge oluçturmak ve toplumdaki bütün siyasi egilimlerin parlamentoda temsil edilmelerine olanak saglamak temel yaklajim olarak kabul edilmijtir. 300'e yakm uygulama biçimi bulunan sistemin üç temel özelligi göyledir: 1- Seçim bölgeleri birden çok milletvekili çikaracak pekilde düzenlenir. 2- Partiler adaylanm listeier halinde sunar. 3- Seçimler tek turlu yapilir... Ayrinti için bkz., http://www.tbmm.gov.tr/evavin/GAZETELER/WEB/MECLIS%20BULTENI/2469 1998 1 999 0065 0000/0021 .pdf: Bülent Özgül, Seçim ve Seçim Sistemleri, Türkiye'deki Seçim Sistemi Uygulamalan ve Bir Model Önerisi, Süleyman Demirel Ü. Sosyal Bil. Enst. (Yayimlanmami? Yüksek Lisans Tezi), Isparta, 2002, s. 65-70.

Footnote

21 Ahmet Agaoglu, "íntihabata Dair", Tercüman-i Hakikat, 20 Tegrin-i Ewel 1913, s. 1.

Footnote

22 Bkz., agm., s. 1.

23 Hüseyin Cahit Yalçin, "Ermeni Patrikhanesinin Takriri", Tanin, 21 Tejrin-i Sani 1913, s. 1.; Ermeni Patrikligi'nin Adliye Nezareti'ne verdigi notaya göre; nisbî temsil sisteminin genel seçimlerde uygulanmasi ju gerekçelerle istenmigtir: 1- Nisbî temsilin daha fazla adalet ve eçitlik saglayacagi. 2- Ermeni milletinin gerçek mümessillerini seçebilecek olmasi. Notada aynca, Ermenilerin nüfusu iki milyon olarak gösterilmijtir. Her 100.000 kiginin 1 mebus seçecegi belirtilerek toplamda 20 Ermeni mebusunun seçilmesi öngörülmüjtür... Bkz., Ahmet Agaoglu, "Garip Bir Iddia", Tercüman-i Hakikat, 22 Tegrin-i Sani 1913, s. 1.

Footnote

24 Ahmet Agaoglu, "íntihabata Dair", Tercüman-i Hakikat, 20 Tegrin-i Ewel 1913, s. 1.

25 Tercüman-i Hakikat, 22 Tejrin-i Sani 1913, s. 3.

26 Tercüman-i Hakikat, 23 Tejrin-i Sani 1913, s. 3.; Tagnaksutyan Partisi (Ermeni îhtilal Cemiyetleri Birligi) üyelerinden Agnoni Efendi nisbi temsil ve intihabat hakkmda Istanbul gazetesine bazi bilgiler vermijtir. Agnoni Efendi, Zaven Efendi'nin sunmuj oldugu notanin kabul edilmemesini dogru bulmamijür. Nisbi temsil sisteminin Kafkasya'da uygulanmakta oldugunu ve bu sayede Müslümanlarla Hiristiyanlar arasmda bir mücadelenin ortaya çikmasinm engellendigini belirtmigtir. Aynca, Rus Dumasi'nda Kafkasya'dan çikan bir mebus ile Rus partileri tarafindan seçilmig bulunan bajka Ermeni mebuslann var olduguna da deginmijtir.

Rusya'daki yapiyi yakindan bilen Ahmet Agaoglu, Agnoni Efendi'nin açiklamalanna ve itirazlarina jöyle cevap vermahn

bu gasgte Rusya'dayanm milyonun bir mebus intibab eyledigini, balbuki bigde bunun 50.000 kipnin bir mebus intibab edecegi esasma müPenid oldugunu unutuyor. Bilinmelidir ki, bu sistem ekalliyetleri korumaya yönelik degildir. Tarn tersine espieye bispiet eder. Bu sistem uygulanmadan önce Kajkasya müPakil olarak 9 mebus çtkanyordu... altisi Müslüman, üçü de Ermeni, Gürcü ve Rus idi. Nisbi temsil uygulandiktan sonra Kajkasya yalmsç 4 mebus pkarabildi (Müslümanlar 2 mebus pkarabiliyor). Güya Rusya, Müslümanlar ile Hiristiyanlar arasmdaki Jarki kaldirryormuç (mücadeleyi engellemek). Ne var ki mücadele Hiristiyanpartiler arasmda pkti...

Rus partisi tarafindan seçilen bir mebusun Ermeni oldugu söyleniyor. Dogru degildir... bu mebus ipilerin, sosyalistlerin mebusudur. Sosyalistlik nomma seçilmipir.

(AgnoniI Aknuni) Efendi, güya Rusya'da yanm milyon ahalinin bir mebus seçtigini söylüyor. Eger bu dogru olsaydi o sçaman Duma'da 160 mebus olmasi gerekirdi. Oysa Duma'da 450'den fufa mebus vardir... Türkistan, Kirguç Çôllerigibiyerlerde de halkmyerlimebus seçmesiyasaktir. Bu dahi sineye çekilmipir (Avrupa'da)... ".

Bk%, Ahmet Agaoglu, "Bir ítiraz Münasebeti ile", Tercüman-i Hakikat, 11 Kanun-i Ewel 1913, s. 1.; Babiâli seçim iglerinin yam sira bir çok meseleyle mejguldü. Bunlardan en önemlisi, Rumeli'nin kaybi göz önünde bulunduruldugunda, Vilayât-i Çarkiye Islahaü idi. Büyük devletler namina lslahat görüjmelerini Rusya ve Almanya yürütmekteydiler. Özellikle Anadolu'nun yarn bajinda bulunan ve Ermeniler için ciddi bir destekçi konumunda olan Rusya, lslahat plan ve projesinin bir Avrupa kontrolü kapsaminda yapilmasim amaçlamijür. Bunu gerçeklejtirmek için de, Avrupa ba?kentlerini dolaban Rus diplomatlar, devletier arasmda bir ittifak olu?turmaya çali?mi?lardir. Dolayisiyla Rusya, bölgedeki çikarlari ve arzulan açisindan Osmanli Devleti'nin iç ve di? politikasma etki edebilecek önemli bir aktördü. Bkz., Erdem Karaca, "Hüseyin Cahit Yalçin'in Kaleminden Çarki Anadolu Islahaü", Gaÿ Akademik Bakiç, Cilt 4, Sayi 7 (Ki?/Arahk 2010), Ankara, 2010, s. 170-171.

Footnote

27 Hüseyin Cahit Yalçin, "întihabat Meselesi", Tanin, 24 Te?rin-i Sani 1913, s. 1.

28 Bkz., agm., s. 1.

Footnote

29 Ahmet Agaoglu, "Patrik Efendinin Yeni Bir Takriri", Tercüman-i Hakikat, 29 Tegrin-i Sani 1913, s. 1.

30 ikdam, 1 Kanun-i Ewel 1913, s. 1.

Footnote

31 Hüseyin Cahit Yalçin, "întihabatta Ermenilerin Nokta-i Nazan", Tanin, 11 Kanun-i Ewel 1913, s.l.

32 Bkz., agm., s. 1.

33 Tercüman-i Hakikat, 18 Kanun-i Ewel 1913, s. 3.

34 Ahmet Agaoglu, "Anlagmak íCabil Olmayacak mi?", Tercüman-i Hakikat, 22 Kanun-i Ewel 1913, s.l.

Footnote

35 ikdam, 26 Kanun-iEwel 1913, s. 3.

36 Tanin, 23 Kanun-i Sani 1914, s. 2.; îttihat ve Terakki Partisi'nin seçim listelerinde Ermeni adaylarin isimlerine de yer verilmijtir. Bunlar; memur, tüccar, tabip, dava vekili, eczaci, esnaf kimselerdi... Bkz., Tanin, 25 Kanun-iSani 1914, s. 3.

37 Ahmet Agaoglu, "întihabat ve Boykotaj", Tercüman-i Hakikat, 22 Kanun-i Sani 1914, s. 1.

38 Bkz., agm., s. 1.

Footnote

39 Tanin, 31 Kanun-i Sani 1914, s. 1.

40 Tanin, 1 Çubat 1914, s. 2.

41 Tanin, 3 Çubat 1914, s. 1.

42 Tercüman-i Hakikat, 4 Çubat 1914, s. 3.

43 I. Dünya Savagi esnasinda, Ermenilerin Van'da isyan etmesi üzerine, 24 Nisan 1915 tarihinde Dahiliye Nezareti tarafindan illere gönderilen genelge geregince; zararh faaliyetlerde bulunan Ermenilerden oldugu gerekçesiyle tutuklanarak Çankin'ya sevk edilmigtir. Yapilan inceleme neticesinde, 5 Mayis 1915 tarihinde serbest birakilarak îstanbul'a dönmesine izin verilmijtir. Bkz., Recep Karacakaya, Kaynakçali Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), T.C. Baç. Dev. Ar§. Gen. Müd. Yay., Istanbul, 2001, s. 117.; http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-67-6869/istanbulda-ermeni-faaliyetleri-ve-alinan-tedbirler-l 914-1918

Footnote

44 Tercüman-i Hakikat, 5 Çubat 1914, s. 3.

45 Tanin, 7 Çubat 1914, s. 2.

46 Yunus Nadi, "íntihabat ve Ermeniler", Tapir-i Efkâr (Tasvir-i EJkâr), 8 Çubat 1914, s. 1.

Footnote

47 Tanin, 10 Çubat 1914, s. 2.

48 Tanin, 11 Çubat 1914, s. 2.; Almanya, ingiltere, Fransa tarafindan da uygun görülen Ermeni Islahati'na dair Istanbul Anlajmasi, 8 Çubat 1914 tarihinde, Osmanh Hükümeti ile Rusya arasinda imzalanmijür. Ayrinü içi bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Ermeni Meselesi, Cilt II, Cumhuriyet Gaz. Yay., Istanbul, 1998, s. 106-118.

49 Ikdam, 14 Çubat 1914, s. 3-4.

50 îkdam, 19 Çubat 1914, s. 3.

Footnote

51 Tanin, 21 Çubat 1914, s. 1.; Milletvekilligi meselesinde Ermeni yetkililerle îttihat ve Terakki arasinda görüjmeler sürerken, diger taraftan da Sadrazam Sait Hahm Paja ile Rusya'mn îstanbul Büyükelçisi Konstantin Gulkevitç arasinda Vilayât-i Çarkiye Islahaü plan ve projesi konusunda 8 Çubat 1914 günü tarihi bir anlajma imzalanmijür. Bkz., Karaca, agm., s. 172-173.

52 Tanin, 23 Çubat 1914, s. 2.

Footnote

53 îkdam, 24 Çubat 1914, s. 3-4.; Tagnaksutyan, Ermenilerin istekleri kabul edilmedigi sürece, baçka Ermeni partileri seçimlere katilsalar dahi kendilerinin katilmayacagim belirtmijtir... Bkz., îkdam, 25 Çubat 1914, s. 2-3.

54 Tanin, 5 Mart 1914, s. 2.

55 îkdam, 5 Mart 1914, s. 4.

Footnote

56 Arsen Avagyan, Ermeniler ve Ittihat ve Terakki Içbirliginden Çatiçmaya, Çev: Ludmilla Denisenko, Istanbul, 2005, s. 129.

57 Ahmet Agaoglu, "íntihabat ve Meclis-i Mebusân", Tercüman-i Hakikat, 7 Mart 1914, s. 1.

58 Bkz., agm., s. 1.

Footnote

59 Peyam, 8 Mart 1914, s. 4.

60 Tafir-i Efkâr, 14 Mart 1914, s. 4.; Ittihat ve Terakki iktidanm en fazla ugrajüran konulardan birisi olan Çarki Anadolu Islahati meselesinde, Osmank Devleti üzerinde büyük baski kuran Rusya, Almanya ile de bir mutabakata varmigü. Rusya'mn baskisindan kurtulmak isteyen Talat Bey, íslahat meselesini lasa sürede halledebilmek için Tajnaksutyan Cemiyeti ileri gelenleriyle, Osmanh mebuslanndan Hallacyan, Zöhrap, Malumyan Aknumi, Çahirikyan, Vartakes, Van mebusu Vahan ve Erzurum mebusu Pastirmaciyan efendilerle defalarca toplantilar yapmiçür. Görüjmelerde, "... Rusya hiçbir zaman Akdeniz yolu üzerinde beynelmilel yardima dayanan bir Ermenistan tejkilini arzu etmez. Geliniz, vazgeçiniz, ju islahati el birligi ile yapahm" önerisinde bulunmuj, fakat ikna edememijtir... Bkz., Hasan Babacan, Mehmet TalatPaja 1874-1921, 1. Baski, Istanbul, 2010, s. 115.

61 Tasfir-i Efkâr, 23 Mart 1914, s. 4.

Footnote

62 Demir, age., s. 302.

63 Olgun, agm., s. 8.

64 Peyam, 28 Çubat 1914, s. 3.; Tercüman-i Hakikat, 28 Çubat 1914, s. 3.

65 MMZC, Devre 3, Cilt 1, içtima Senesi 1, 1914, s. 2.; http://tr.wikipedia.org/wiki/19141918_Osmanl%C4%Bl _Meclis-i_Mebusan%C4%Bl

66 Demir, age., s. 302.

67 Ikdam, 18 Mayis 1914, s. 2.

Footnote

68 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de SiyasiPartiler, C. I. (îkinci Mejrutiyet Dönemi 1908-1918), 2. Baski, Istanbul, 1984-1986, s. 27.; 1914 seçim sonuçlanna göre; 259 mebusun 144'ü Türk, 13'ü Rum, 14'ü Ermeni gerisi de diger uyruklardandi. Bkz., Ahmad, age., s. 229.

69 Uras, age., s. 581-583.

70 Uras, age., s. 581-583.

Footnote

71 Patrikhane kaynaklanna göre Osmanli Ermeni nüfusu; 1882'de 2.660.000, 1912'de 2.100.000, 1913'te 1.915.651 olarak gösterilmigtir. Osmanli Devleti'nin nüfus istatistiklerine göre ise Ermeni nüfusu, 1893'te 1.001.465, 1910-11'de 1.120.748, 1914'te 1.229.007 ?eklindeydi. J. McCarty'in 1914 Ermeni nüfusuna dair tespiti ise 1.698.303 idi. Bkz., Ermeniler: Sürgün ve Göc, Haz. Hikmet Özdemir vd., TTK Yay., Ankara, 2010, s. 15-16., 22., 43-44.

References

Kaynaklar

Gazeteler

îkdam (1913) 5 Haziran, 1 Kanun-i Ewel (Aralik), 26 Kanun-i Ewel, (1914) 14 Çubat 1914,19 Çubat, 24 Çubat, 25 Çubat, 5 Mart, 18 Mayis.

Pyam (1914) 28 $ubat, 8 Mart.

Tanin (1914) 23 Kanun-i Sani (Ocak), 25 Kanun-i Sani, 31 Kanun-i Sani, 1 $ubat, 3 Çubat, 7 Çubat, 10 Çubat, 11 Çubat, 21 $ubat, 23 Çubat, 5 Mart.

Tasfir-i Efkâr (Tasvir-i Efkâr) (1914) 14 Mart, 23 Mart.

Tercüman-i Hakikat ( 1913) 25 Nisan, 22 Teçrin-i Sani, 18 Kanun-i Ewel, (1914) 4 Çubat, 5 Çubat, 28 ßubat.

Diger Kaynaklar

ABALIOGLU Yunus Nadi (1914) "întihabat ve Ermeniler", Tasfir-i Efkâr, 8 Çubat, s. 1.

AGAOGLU Ahmet (1913) "întihabata Dair", Tercüman-i Hakikat, 20 Te§rin-i Ewel (Ekim), s. 1.

AGAOGLU Ahmet (1913) "Garip Bir îddia", Tercüman-i Hakikat, 22 Te§rin-i Sani (Kasim), s. 1.

AGAOGLU Ahmet (1913) "Bir îtiraz Münasebeti ile", Tercüman-i Hakikat, 11 Kanun-i Ewel, s. 1.

AGAOGLU Ahmet (1913) "Patrik Efendinin Yeni Bir Takriri", Tercüman-i Hakikat, 29 Te§rin-i Sani, s. 1.

AGAOGLU Ahmet (1913) "Anlaçmak Kabil Olmayacak mi?", Tercüman-i Hakikat, 22 Kanun-i Ewel, s. 1.

AGAOGLU Ahmet (1914) "întihabat ve Boykotaj", Tercüman-i Hakikat, 22 Kanun-i Sani, s. 1.

AGAOGLU Ahmet (1914) "întihabat ve Meclis-i Mebusân", Tercüman-i Hakikat, 7 Mart, s. 1.

AHMAD Feroz (1971) ïttihat ve Terakki 1908-1914, Çev. Nuran Ülken, îstanbul.

ATALAY Bülent (2001) Eener Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1913), TATAV Yay., îstanbul.

AVAGYAN Arsen (2005) Ermeniler ve ïttihat ve Terakki ïsbirliginden Çatismaya, Çev: Ludmilla Denisenko, îstanbul.

BABACAN Hasan (2010) Mehmet Talat Paça 1874-1921, 1. Baski, îstanbul.

BAYUR Yusuf Hikmet (1998) Ermeni Meselesi, Cilt I-II, Cumhuriyet Gaz. Yay., îstanbul.

BÎRÎNCÎ Ali (1990) Hürriyet ve ïtilâfFirkasi, Dergâh Yay., îstanbul, 1990.

DEMÎR Fevzi (2007) Osmanh Devleti'nde II. Mesrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusân Seçimleri 1908-1914, 1. Baski, Ankara.

Ermeniler: Sürgün ve Gôç (2010) Haz. Hikmet Özdemir vd., TTK Yay., Ankara.

HOCAOGLU Baran (2010) II. Mesrutiyette Ïktidar-Muhalefet ïliskileri 1908-1913, 1. Baski, îstanbul.

ÎSLAMOGLU Abdullah (2004) II. Mesrutiyet Döneminde Siyasal Muhalefet( 1908-1913), îstanbul.

KARACA Erdem (2010) "Hüseyin Cahit Yalçin'in Kaleminden $arki Anadolu Islahati", Gayi Akademik Bakis, Cilt 4, Sayi 7 (Ki^/Aralik), Ankara, s. 170-171.

KARACAKAYA Recep (2001) Kaynakçali Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), T.C. Baçbakanlik Dev. Arç. Gen. Müd. Yay., îstanbul.

KARPAT Kemal H. (2011) Türk Siyasi Tarihi, TÎMAÇ Yay., îstanbul.

LEWY Guenter (2011) 1915 Osmanli Ermenilerine Ne Oldu?, Çev. Ceren Elitez, TÎMAÇ Yay., îstanbul.

Mehmed Selahaddin Bey (1989) ïttihat ve Terakki'nin Kurulusu ve Osmanh Devleti'nin Yikilisi Hakkinda Bildiklerim, Sadelestiren: Ahmet Varol, înkilâp Yay., îstanbul.

Mithat $ükrü Bleda (2010) ïmparatorlugun Çôküsü, Editor: Elmas Tünay, Destek Yay., îstanbul.

MMZC (Meclis-i Mebusân Zabit Ceridesi) (1914), Devre 3, Cilt 1, îçtima Senesi 1.

ÖZGUL Bülent (2002) Seçim ve Seçim Sistemleri, Türkiye'deki Seçim Sistemi Uygulamalan ve Bir Model Önerisi, Süleyman Demirel Ü. Sosyal Bil. Enst. (Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi), Isparta.

Talât Pasa'nin Andan (2011) Haz. Alpay Kabacali, 6. Baski, Türkiye îç Bankasi Yay., îstanbul.

TUNAYA Tank Zafer (1984-1986) Türkiye'de Siyasi Partiler, C. I. (îkinci Mesrutiyet Dönemi 1908-1918), 2. Baski, îstanbul.

URAS Esat (1976), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., îstanbul.

YALÇIN Hüseyin Cahit (1913) "Ermeni Patrikhanesinin Takriri", Tanin, 21 Teçrin-i Sani, s. 1.

YALÇIN Hüseyin Cahit (1913) "întihabat Meselesi", Tanin, 24 Te?rin-i Sani, s. 1.

YALÇIN Hüseyin Cahit (1913) "întihabatta Ermenilerin Nokta-i Nazan", Tanin, 11 Kanun-i Ewel, s. 1.

internet sayfalarr

http://tr.wikipedia.org/wiki/1914-1918_Osmanl%C4%B1_Meclisi_Mebusan%C4%B 1 (Eriçim Tarihi: 18/04/2014)

http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/MECLIS%20BULTENI/246 9_1998_1999_0065_0000/0021 .pdf (Eri^im Tarihi: 21/04/2014)

http://www.atam.gov.tr/dergi / sayi-67-68-69/istanbulda-ermeni-faaliyetleri-ve-alinantedbirler-1914-1918 (Eriçim Tarihi: 28/05/2014)