Millî Mücadele'de Kastamonu

Abstract

Kastamonu and its neighbourhood, located in the Northern Anatolia, played a crucial role in the protection of the homeland against occupations following the World War I. However, this part of Anatolia had never been occupied in the wake of the Armistice of Mudros signed by Ottoman government. Following the armistice a branch of the Association for Defence of National Rights was promptly established and organized in the region. Moreover, armed forces were settled and meetings were organized. Local people were informed on ongoing events through the press. Thus, this study aims to shed light to some remarkable points on the organization of the national movement in Kastamonu and its neigbourhood as well as the contribution of the city to the War of Independence.

Headnote

ÇELEBÎ, Ercan, Millî Mücadele'de Kastamonu. CTAD, Yil 10, Sayi 19 (Bahar 2014), s. 105-117.

Kastamonu ve havalisi, Osmanli Devleti'nin imzalamiy bulundugu Mondros Mütarekesi sonrasmda baçlayan içgaller devresinde herhangi bir içgale marûz kalmamiç olmasina ragmen, Millî Mücadele'den yana tutum sergileyerek, vatamn içgallerden kurtanlmasi sürecinde önemli görevler üsüenmiçtir. Mondros Mütarekesi'nin hemen akabinde Kastamonu ve çevresinde millî teçkilâtlanmaya gidilmiç, lasa sürede Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin Kastamonu Çubesi kurulmuç, Kastamonu ve havalisi askerî teçkilâtlanmasi tamamlanmiç, tertiplenen mitingler ile millî heyecan her zaman için zinde tutulmuç, basinyaym faaliyetleri ile halk geliçmekte oían olaylar hakkinda zamamnda bilgilendirilmiçtir. Bu çaliçmada, Kastamonu'da Millî Hareket'in teçkilâtlanma süreci ve Kastamonu'nun Millî Mücadele'ye oían katkilan üzerine tespitlerde bulunulmasi düçünülmüçtür.

Anahtar Kelimeler: Kastamonu, Millî Mücadele, Açiksôz Gazetesi, înebolu.

ÇELEBÎ, Ercan, Kastamonu and its Neighborhood in the Turkish War of Independence. CTAD, Year 10, Issue 19 (Spring 2014), p. 105-117.

Kastamonu and its neighbourhood, located in the Northern Anatolia, played a crucial role in the protection of the homeland against occupations following the World War I. However, this part of Anatolia had never been occupied in the wake of the Armistice of Mudros signed by Ottoman government. Following the armistice a branch of the Association for Defence of National Rights was promptly established and organized in the region. Moreover, armed forces were settled and meetings were organized. Local people were informed on ongoing events through the press. Thus, this study aims to shed light to some remarkable points on the organization of the national movement in Kastamonu and its neigbourhood as well as the contribution of the city to the War of Independence.

Keywords: Kastamonu, War of Independence, Afiksö'% Newspaper, Inebolu.

Giri§

Kastamonu, muhtemelen 1075'lerden itibaren Çankm-Kastamonu ve Sinop'un Bizanslüardan alinmasiyla balayan tarihî süreçte, Selçuklularin 'Vf Beylerbeyi" konumunda bulunan Çobanogullan'nm merkezi, Candarogullan'nin payitahti ve Osmanlüann büyük eyalet birimlerinden biri olmasi hasebiyle, Türk Tarihi'ndeki mümtaz ve önemli yerini uzun asirlar boyunca korumu§ ve sürdürmüçtür. 1 Osmanli Devleti'nin I. Dünya Sava§i'nda yenilmesi ve sonrasinda imzalanan Mondros Ate§kes Anla§masi, Anadolu'nun müttefikler tarafmdan i§gal edilmesinin ônünü açmi§tir. Kastamonu, Millî Mücadele Dönemi'nde i§gale ugramamasina ragmen, özellikle Batí Cephesi'nin ihtiyaç duydugu lojistik destegi saglamasi ve Ankara Hükümeti'nin dünyaya açilan bir penceresi olmasi bakimlanndan 1919-1923 yillan arasmda aktif bir rol oynami§; Millî Mücadele'ye saglamiy oldugu inanilmaz katküan, tarih sayfalannda efsanele§erek yerini almi§tir. Millî Mücadele'de Kastamonu konusuna geçmeden önce, Mütareke ve Millî Mücadele Dönemi'nde Kastamonu'nun içinde bulundugu idarî, sosyal ve iktisadî genel durum hakkmda bilgi vermek uygun olacaktir.

Millî Mücadele Yillarmda Kastamonu'da Genel Durum

Kastamonu vilâyeti, Osmanli idarî taksimatmda önemli bir sancak merkezi olup; bugünkü Bolu, Sinop ve Çankm uzun yillar Kastamonu vilâyetine bagli sancaklar olarak varliklanni sürdürmü§lerdir. 1903 tarihli Kastamonu Vilâyet Salnâmesine göre Kastamonu vilâyeti Bolu, Sinop ve Çankm sancaklanndan oluçmakta olup; aym zamanda vilâyete bagli 22 kaza ve 27 nahiye bulunmaktadir.2

Millî Mücadele yillanna geldigimizde arük bagimsiz bir vilâyet olan Kastamonu'ya inebolu, Safranbolu, Araç, Cide, Daday, Tosya ve Ta§kôprü olmak üzere 7 ilçe ve Kastamonu merkez kazaya: Göl, Akkaya, Devrekâni ve Kuzyaka; înebolu'ya: Çatalzeytin, Küre; Safranbolu'ya: Akta§, Ulus ve Eflâni; Daday'a: Azdavay; Araç'a: Mergüze, Boyali, Cide'ye: Ho§alay; Ta§kôprü'ye: Gôkçeagaç nahiyeleri bagli bulunmakta idi. Millî Mücadele yillanna tesadüf eden 1922 yili idbariyle Kastamonu vilâyetinin toplam nüfusu 424.600'dür. Bu nüfusun 12.000 kadanm ise Hirisdyan halk olu§turmaktadir.3

Aym tarihlerde vilâyet genelinde 224 okul, görev yapman 448 ögretmen ve egidm-ögretim görmekte oían 9.464 ögrenci bulunmaktadir. A§agidaki tabloda 1922 yili idbariyle Kastamonu merkez ve ilçelerinde faaliyet gösteren egirim kurumlanna ait bilgiler görülmektedir.

1911 yilrnda Kastamonu merkez ilçe, înebolu, Safranbolu ve Cide'de birer adet olmak üzere toplam dort hastane bulunmakta idi. Bunlardan Kastamonu 80, înebolu ve Safranbolu 50, Cide 40 yatakli idi. Daha sonraki yillarda Kastamonu merkez hastanesi 50 yatakli bir hastane, Safranbolu ve Cide'de bulunan hastaneler ise 30 yatakli birer dispanser haline dönü§türülmü§tür. I. Dünya Sava§i yillannda salgm hastaliklarla mücadele etmek için Kastamonu'da 8 adet seyyar istasyon kurulmu§tur. Bu istasyonlann 1921 yili Ekim-Aralik aylan arasmda dezenfekte etrigi e§ya sayisi parça idbariyle adedi 232.843'tür. Aym tarihlerde üçü Kastamonu'da, ikisi înebolu'da ve birer adet Safranbolu, Ta§kôprü, Araç, Tosya ve Cide'de olmak Ü2ere vilâyet genelinde 10 adet ec2ane bulunmaktaydi.4

Ekonomik faaliyeder arasmda tanm ürünleri önemli bir yer tutmakta; seb2e ve meyve, fasulye, nohut, mercimek ve pirinç yed§driciligi ba§ta gelmektedir. Kerestecilik, madencilik ve balikçilik diger ekonomik faaliyeder arasmda sayilabilir. Bununla birlikte Trablusgarp, Balkan Savaçlan ve I. Dünya Savafi, Osmanli Devled'nin genelinde oldugu gibi Kastamonu halkini da ekonomik olarak 2ayif dü§ürmü§tür. Kastamonu Sihhiye Müdürü Dr. Kemal Beyin Umur-i Sihhiye ve Muavenet-i îçdmaiye Vekâled'ne sunmu§ oldugu rapora göre Mill! Mücadele yillannda Kastamonu'da halk "kamim ekmekle doyurmaktachr. Tek çeÿt beslenmelerinden do lay i mide ve bagirsak hastalilanndan kurtulamamaktadir". U2un süren harp yillan frengi, sitma verem ve kolera gibi salgin hastaliklann yaygmlaçmasina neden olmu§; halk yoksullugun yam sira salgin hastaliklarla da ugra§mak 2orunda kalmiçtir.5

Mondros Mütarekesi sonrasi ülke genelinde oldugu gibi Kastamonu ve çevresinde de bir takim asayi§ olaylan gôrülmüçtür. Bölgedeki asayi§ olaylannm temelinde, Osmanli Devled'nin sava§ halinde olmasi ve devlet otoritesinin 2ayiflamasi gelmektedir. Asayi§ olaylannm en ba§ta geleni, e§kiyalik ve buna bagli olarak gelten hirsi2lik, gasp ve soygun olaylandir. E§kiyalik olaylan daha çok sarp ve ulaçimm 2or oldugu Tosya, înebolu ve Küre bölgesinde cereyan etmi§tir.6 Diger yandan yollann güvenli olmamasi, §ehir merke2indeki Polis ve Jandarma Teçkilâti'nm yetersi2 olmasi, sava§ yillannda birçok erkegin cepheye gitmesi bu türden olaylann artmasmda etkili olmu§tur.7 Örnegin sadece 1919 yili Nisan ayi içerisinde Kastamonu ve çevresinde 146 hirsi2lik olayi meydana gelmi§, olaylarm 40'i §ehir merke2inde gerçekle§mi§, olaym faillerinden 53'ü yakalanmi§ür.8 Kastamonu ve çevresinde ya§anan kad olaylannm ise daha çok devlet otoritesinin olmamasi, halkin u2un süren sava§lardan bikmasi, aileler arasi husumet davalan, e§kiyalik olaylan,9 toplumda silah alim ve saüminm kontrol edilememesi10 gibi nedenlerden kaynaklandigi görülmektedir. Örnegin sadece 1920 yili Haziran ayinda 25,11 1920 Aralik ayinda 41 katl olayi gerçekle§mi§tir.12 Bütün bu olumsuzluklara ragmen Kastamonu Millî Mücadele yillannda Kuva-yi Milliye'nin yaninda yer almiç; memleket evlatlarmi cepheye göndermekten çekinmemiçtir.

Kastamonu'da Millî Hareketin Baglamasi

Mondros Mütarekesi'nin hemen akabinde Kastamonu Valiligi'ne 28 Aralik 1918 tarihinde ibrahim Bey13 atandi. Mustafa Kemal Pa§a'mn 19 Mayis 1919'da Samsun'a çiki§indan sonraki süreçte Kâzim Bey'in (Dirik) tavsiyesi ile güvenilir valiler listesine ahnan Vali ibrahim Beye, §ifre telgraflar ile talimatlar verilmeye ba§landi. Nitekim 28 Mayis 1919'da Havza'dan kendisine gönderilen ilk telgrafta: "devlet erkâmmn itimat telkin eden kiçilerle birleyerek el altindan teçkilâtlanmasi" isteniliyordu. Vali ibrahim Bey, bir taraftan ildeki saltanat yanlilanmn önderi konumunda bulunan Postane Müdürü $eyh Ramiz Efendi ile iyi geçinmeye çabyirken; diger yandan Mustafa Kemal Pa§a'dan gelen telgraflan Defterdar Ferit Beyin önderligini yaptigi Kuva-yi Milliyecilere veriyordu. Vali ibrahim Beyin bu iki tarafli polidkasi, kendisine gönderilen Sivas Kongresine delege seçimiyle ilgili §ifre telgrafi Kuva-yi Milliyecilere iletmesi ve ibrahim Beyin Kuva-yi Milliyecilerle oían yakm temasindan sonra anlafildi. $eyh Ramiz Efendinin durumu istanbul'a bildirmesi ve Kastamonu'nun Kuva-yi Milliye'ye ildhak etme ihdmali kar§isinda Vali ibrahim Bey önce istanbul'a davet edilmi§, sonrasmda ise tutuklanarak Bekiraga Bôlügü'ne hapsedilmiçtir.14

Bundan sonraki süreçte îstanbul ile Kastamonu arasindaki iliçkileri kesmek isteyen Mustafa Kemal Pa§a, 20. Kolordu Komutani Ali Fuat Cebesoy'dan olaganüstü yetkilerle bir subayin Kastamonu'ya gönderilmesini istedi. Bu talimat üzerine Ali Fuat Cebesoy, Albay Osman Bey'i Kastamonu'ya gitmek üzere görevlendirdi.15 Bu sirada Albay Osman Nuri Bey'in Kastamonu'ya gelecegini ögrenen $eyh Ramiz Efendi, Mintika Kumandani Mustafa Bey ve Alay Komutani £erif Beyler, 58. Alayi alarma geçirerek; Albay Osman Bey'in §ehre girmesini engellemek için gerekli tedbirleri aldilar. 16 Eylül 1919'da Kastamonu'ya gelen Albay Osman Bey tutuklandi. Durumdan haberdar olan Kuva-yi Milliyecilerin önderi olan Defterdar Ferit Beyin, II. Bölük Komutam Üstegmen $evket Bey ile beraber 16/17 Eylül gecesi ba§lattiklan hareketle Osman Bey tutuklu bulundugu yerden kurtanldi.16 Albay Osman Nuri Bey bölgeye hâkim olduktan sonra hükümet konaginda halka hitap etmi§ ve Kuva-yi Milliye'nin öneminden bahsetmi§; Kuva-yi Millîye ile birleçme yolunda and içen Yüzba§i Çevket Beye tarn destek vermi§dr. 17 Böylece Kastamonu, Milli Mücadele'ye destek veren vilâyeder arasina girmi§ oldu.

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kastamonu §ubesi'nin Kurulmasi

Vali ibrahim Beyin istanbul'a daved ve tutuklanarak Bekiraga Bölügü'ne hapsedilmesinden sonra Kastamonu Vali Vekilligi görevine Defterdar Ferit Bey gedrilmi§tir. Ferit Bey, Mustafa Kemal Pa§a'dan aldigi emir üzerine, Müdafaa-i Hukuk Cemiyed'nin Kastamonu'da te§kilâtlanmasi hususunda çabymalanm ba§latti.

Kisa sürede Cemiyetin Kastamonu $ubesi kurularak, merkez heyed olu§turuldu. Kastamonu Müdafaa-i Hukuk Cemiyed merkez heyetinde §u ki§iler yer almakta idi: Reis: $eyh Ziya Efendi; Reis-i Sâni: Eski Mebuslardan £ükrü Efendi; Kâdp: Eski Vilâyet îdare Meclis-i Baçkâdbi Besim Bey; Azalar: Hukuk Mahkemesi Reisi Yusuf Ziya Efendi, Ulemadan Haci Mümin Efendi, Tavukçuzâde Ahmet Efendi, Akdoganlizäde Mehmet Ali Efendi, Memleket Hastanesi Operatörü Ali Bey, Mülâzim-i ewel Remzi Efendi.18 Cemiyetin ilk zamanlarda Müdafaa-i Hukuk Kastamonu $ubesi Darü'lkura Medresesi'nin alt katindaki bir odada faaliyederine ba§lami§tir. Daha sonra Balikçi ^emseddin Beyin evi kiralanarak, cemiyet merkezi buraya ta§inmi§tir. Cemiyetin 18 Eylül 1919-23 Nisan 1920 tarihleri arasmdaki hiyerar§ik yapisina göre; il ve bagimsiz sancak heyet-i merkeziyeleri, kendilerine Heyet-i Temsiliye'den verilen emirleri ilçe ve bucak heyet-i idarelerine ula§tiracak ve talimadarm geregini yerine getirecekd. 18 Eylül 1919'da Müdafaa-i Hukuk Cemiyed'nin Kastamonu §ubesinin kurulmasmdan sonra vilâyetin geneli, Cemiyetin kontrolü altma girmi§ oldu.19

Kastamonu ve Havalisinde Ordu Te§kilâtmin Olugturulmasi

Kastamonu ve havalisindeki ordu te§kilâti: Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanligi ve Menzil Mmtika Müfetd§ligi'nden oluçmakta idi. Bu askerî birimler ve faaliyederi hakkmda kisaca §u bilgileri vermek mümkündür.

Kastamonu bölgesindeki askerî birlikler, 30 Eylül 1920 tarihine kadar 20. Kolordu ve Bâti Cephesi Komutanligina bagli olarak hizmet vermekte idi. Bu tarihte ordu komutani olarak Kastamonu'ya gelen Muhittin Pa§a, Kastamonu vilâyetinde 'Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanligi" adiyla yeni bir askerî te§kilâtlanma ortaya koydu.20 Komutanlik kuruluçundan idbaren Sinop, inebolu, Amasra, Bartin, Zonguldak, Eregli, Sakarya gibi kiyi bölgelerini koruyacak askerî birliklerin kurulmasim ve kadrolannm teminini sagladiktan sonra, özellikle Sakarya Sava§i öncesi cepheye sürekli asker sevkiyaüni gerçekle§tirmi§dr. Daha sonra Înebolu-Ankara yol güzergâhmm tamir ve bakimi ile ilgili olarak Komutanliga bagli bir 'Yol înjaat Taburu" kurulmu§tur. Muhittin Papanin Kastamonu'dan aynlmasmdan sonra Komutanlik, Menzil Mmtika Müfetrî§ligine dônü§türülmü§tür.21

Menzil Mmtika Müfetdçligi olarak Kastamonu Havalisi Komutanligi'na bagli olarak görev yapan müfettiglik, Komutanligin kaldinlmasindan sonra Menzil Mmtika Müfetd§ligi adim almiftir. Tekâlif-i Milliye emirleriyle birlikte Menzil Mmtika Levazim Müdüriyed geni§letilerek, Tekâlif-i Milliye Komisyonlannca halktan toplanan mallan yerine ula§tirmak amaci ile Teçhizat Ambar Müdürlügü ve Erzak Ambar Müdürlügü gibi yeni birimler oluçturuldu. 1 Temmuz 1922'de yapilan düzenlemeye göre Kastamonu Menzil Mmtika Müfetd§ligi: inebolu Menzil Hat Komutanligi; inebolu, Ilgaz, Kastamonu Nokta Komutanliklan; inebolu, Kastamonu Teçhizat Amban; inebolu, Kastamonu Teçhizat Deposu; Küre, Seydiler, Beçdegirmenler'de ambarli konaklar; Kastamonu'da 200'er yatakli iki menzil hastanesi; Küre, Seydiler, Be§degirmenler, Ilgaz, Kalehani, Topalosman'da birer revir, Kastamonu'da üç koldan kurulu bir ulaçtirma taburu ile inebolu'da alti kamyondan kurulu bir koldan olu§maktaydi. Bu dönemde Kastamonu Menzil Mmtika Müfetd§ligi'nde 68 subay, 650 er görev yapmakta idi.22 Bunlar di§inda inebolu îsdhbarat Zabitligi, inebolu Mevki Komutanligi, inebolu îrtibat Zabitligi, inebolu Tetkik Heyed Amirligi, Askerî Sansür Müdüriyed, inebolu Silah ve Cephane Komisyonu, inebolu Emniyet Müfetd§ligi, Liman Reisligi ve inebolu îrkâp ve îhraç Komutanligi gibi diger askerî birimleri de saymak gerekir.23

ͧgalleri Protesto ve Kastamonu'da Tertiplenen Mitingler

Mütareke sonrasmda izmir'in i§gali ile balayan içgaller devresi, Türk millednin büyük bir tepkisine neden olmugur. Mustafa Kemal Papanin Havza'dan yayinlami§ oldugu içgallerin protesto edilmesi yönündeki bildirgesinden sonra bütün yurtta protesto mitingleri tertiplenmeye ba§ladi. Kastamonu'da da özellikle i§gal olaylanm vilâyetin geneline duyurmak ve halkm bu konuda bilinçlendirilmesini saglamak amaciyla kôylünün ali§-veri§ için §ehre indigi günlerde ve cuma günleri îzmir'de §ehit düçenler için mevlitler düzenlendi. Nasrullah Camii'nde Hafiz Emin Efendi, Sofuzâde Hoca Tevfik Efendi, Müftü Hafiz Osman Efendi dini ve millî vaazlar vererek halkin bütünleçmesi ve millî bilincin uyanmasmda önemli katkilar sagladüar.24

ͧgal hadiselerini çok dikkatli bir §ekilde takip eden Kastamonu ahalisi, tepkilerini her vesile ile ortaya koymaktan da çekinmemiçlerdir. Mesela izmir'in i§gali üzerine 19 Mayis 1919 günü "millî matem" ilân edilerek, Kastamonu ve çevresinde mitingler tertip edilmi§ ve i§galler protesto edilmi§tir. 16 Mayis 1919 günü halk, okullar, askerler, sivil memurlar, medreseler, hocalar ve §eyhlere vanncaya kadar toplanan ahali tertiplenen miting ile içgalleri protesto etmiçlerdir. Miting sonrasmda egaftan ve Meclis-i Umumî âzasmdan Ahmetzâde Necip Beyin imzasiyla itilâf devlederinin îstanbul'daki temsilcilerine gönderilen telgrafta ise §u satirlara yer verilmiçtir:

'îymir sehrinin Y unan Hükümeti'nin askeri isgali altina verilmek üyere oldugunu büyük bir üyüntüyle ele aldik. Bu umumî herc-ü menten dünyayi kurtaracak Reis-i Cumhur hayretlerinin prensiplerine istirat ile teselli olan Türkler'in Iymir'de emlâk, arayi ve nüfus itibariyle tahakkuk et mi s olan büyük ekseriyat ile üçyü% seneden beri Osmanh Hâkimiyetinin ticarî ve iktisadî istinadgâhi olup, Anadolu'nun dâhili emniyeti ile harici münasebetlerinin giris ve çihs noktasi bulundugundan hak ve adaletin yegâne hamisi olan bagh bulundugunu% hükümetleriniyin ne^dinde asilâne müdafaa etmeniyi Kastamonu sehri ve ahalisi namina ootus^ bin nüfusun tercümam olarak müracaat etmekle seref duyuyoruy. 'û;

Yine Urfa, Antep, Mara§ ve havalisinin Fransizlara devri üzerine memleketin her tarafinda oldugu gibi Kastamonu'da da mitingler yapilarak bu haksiz i§galler protesto edilmiçdr. Nasrullah Meydani'nda toplanan binlerce Kastamonulu, içgalleri protesto etmi§; §ehitlerin ruhuna Fadhalar okunmuç ve îstanbul'da, îngiltere, Fransa, îtalya ve Amerika Birle§ik Devlederi siyasî temsilcilerine gönderilmek üzere bir protesto telgrafi hazirlanmiytir.26

Aynca bu mitingten ba§ka 10 Aralik 1919'da Kastamonulu, binlerce köylü ve kentli kadinin iydraki ile Kiz Muallim Mektebi'nin bahçesinde bir miting yapdarak îzmir, Mara§, Antep ve Urfa'nm i§galleri protesto edilir. Bu miting, tarihimizde bilinen ilk kadm mitingidir. Mitingde Zekiye Hamm, Kiz Ôgretmen Okulu Müdiresi Hikmet Hamm ve yardimcisi îclâl Hamm ile Miralay Osman Beyin kizi Refika Hamm birer konuçma yapmiçlardir. Mitingde konuçma yapan Kastamonu Kadinlar Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Baçkani Zekiye Hanim, Kastamonu halkinm duygulanni §u sözlerle ifade eder:

"Kardefer, hem freier...

Daba bir sene evvel kirmiyi rengi ile basimisçda dalgalanan ulu sancagimi^ görüyorsunuvf ki siyahlara, matemlere büründü. Muharebe meydanlannda vatan ve din ugrunda yüsfinlerce evlâdimryi gömdükten sonra haktan adaletten bah seden Avrupahlar'in bir seneden beri bekledik diye basimiya açmadik felaket kalmadi. Haktan en çok b ah seden 1er haksisfigin en büyügünü yaptilar. Daba dün bifm gibi refah ve saadeti, evi barki olan îymir'deki dindaslarimi^ bey ai£ saçh kadmlanmiy, kundaktaki yavrulanmisf Yunanlilar'in süngüsünden geçti. Her tarafiyüksek minarelerinden es vakitte ismi celâlullah baginlan Adanami% Antalyami% ve nihayet güsçel Antep, Maras, Urfami% elimisçden alinmak isteniyor...,l27

Çüphesiz ki Millî Mücadele Dönemi'nde Kastamonu'da oldugu gibi yurdun dort bir tarafinda düzenlenen çeçitli mitingler, millî bilincin olu§turulmasinda, millî heyecanin galeyana gedrilmesinde ve içgallerin haksizligim müttefik devleder temsilcileri ile bütün dünyaya duyurulmasi bakimlanndan etkili olmu§tur.

Basin-Yaym Faaliyetleri

Millî Hareketi destekleyen aydinlar, halkm geliçmekte olan olaylan kisa zaman içerisinde ögrenmelerini saglamak amaciyla, 15 Haziran 1919'da Açiksôz gazetesini çikardüar. Gazetenin sahibi Hamdi Çelen, mes'ul müdürü Hüsnü Açiksôz'dür. Gazete ilk sayismda çikan 'Yevm-i întifanmi£ Dolayisiyla" baçlikli yazida "Ga^etemiiy Kuvvayi Milliye ile dogmuy ve Kuvvayi Milliyenin cereyam inkfaf ve terakkisini takip etmifir" ifadeleri ile Kuvay-i Milliye'ye taraftar oldugunu dile gedrmiçtir.28 Gazete Kastamonu'ya gelen dönemin aydmlanna da kapismi açmi§; ba§ta Mehmet Akif olmak üzere Hamdullah Suphi, Yusuf Akçura, îsmail Hakki Uzunçarçili, Ahmet Agaoglu, Mustafa Necati Beyler Açiksôz'de halki bilinçlendirmeye dönük yazilar yaz miy lar dir.29 Gazete ilk giinlerinden itibaren Mustafa Kemal Pa§a'nin telgraflanm yayinlami§, Tekâlif-i Milliye Emirleri'nin bölgede uygulanmasi için te§vik yazilan yayinlami§, yerine göre him ilçe ve köylere ücretsiz gônderilmiçtir.30 Açiksôz gazetesinin yaym hayatina baflamasi, muhalif Zafer gazetesinin hiicumlanna sebep olmu§tur. Zafer gazetesini çikaranlar, bir taraftan Kuva-yi Milliyecileri tehdit eden yaymlarda bulunurken, diger taraftan mülkî idarelere baçvurarak, Açiksôz'de yayinlanan yazdann sansiir edilmesine çali§mi§lardir. Bununla birlikte Açiksôz'ü çikaran Hamdi Çelen ve Mektep-i Sultani ögretmen ve ögrencileri, muhalefetin baskisma ragmen yayinlanm devam ettirerek, Mustafa Kemal Pa§a'dan gelen telgraflan gazetelerinde basmaya devam ettiler.31 Açiksôz gazetesi, halkm Millî Mücadele konusunda bilinçlenmesinde çok önemli bir görevi yerine getirmi§tir.

Kastamonu'da Kurulan Demekler ve Faaliyetleri

Kastamonu ve kazalannda kurulan bir takim derneklerde, Millî Mücadeleye önemli katküar saglamiçlardir. Bunlardan biri olan înebolu Gençler Mahfili, 27 Temmuz 1919'da înebolu'da kurularak, îttihat ve Terakki Firkasi binasmda faaliyetine ba§lami§tir. înebolu gençlerini çaüsi alünda toplayan bu dernek, gençlerin düçman saldinlanna kar§i hazirlikli olmalanm saglamak amaciyla, onlara silâhli egitimler yaptirmi§; yol yapimi, malzeme ta§inmasi gibi görevleri üyeleri vasitasiyla yerine getirmi§tir. Kastamonu Gençler Kulübü ise 24 Ocak 1920'de kurulmu§tur. 7 $ubat 1920'de Dar'ülkurra Medresesi'nin üst katinda bir odada faaliyederine ba§lami§tir. Kulüp amacim nizamnamesinde: "Gençler arasinda tesanüt ve uhuvveti tesis ve temin ile terbiye-i içtimaiye esasat-i diniye, ahläkiye, milliye dairesinde tali ve tekâmülüne ve memleketin maddi manevi her türlü asri ihtiyaam temine çaliçmaktir" sözleri ile ifade etmi§dr. Kulüp Agustos 1920'de, Memleket Yurdu adim almi§tir. Çaliçmalan arasinda halkin aydinlanmasmi saglamak amaci ile konferanslar terdp etmek ve millî davaya maddî destek saglamak amaciyla konserler düzenlemek gibi faaliyeder vardir. Hilâl-i Ahmer Cemiyed'nin Kastamonu'da bir §ubesinin açilmasina yönelik çaliçmalar ise 26 Ocak 1921'de ba§lami§ür. Hilâl-i Ahmer Cemiyed Kastamonu Çubesi Heyet-i Merkeziyesi'nin belirlenmesinden kisa süre sonra çe§itli yardim kampanyalan düzenleyen Cemiyet, faaliyetlerini sinema gösterileri ve sergilerle sürdürmeye devam etmi§tir. Kastamonu Havalisi Komutam Muhittin Pa§anin hamminm te§ebbüsleri ile daha sonra Cemiyetin 21 Nisan 1921'de kadin kollan kurulmu§tur. Kadmlar kolu da kazalar dâhilinde çeçitli §ubeler açarak, yardim kampanyalanm devam etdrmiydr. Cemiyet Nisan 1921'e kadar 3000 lira toplayarak, bu miktan Merkez-i Umumiye'ye gôndermi§tir. Cemiyetin belki de en önemli faaliyeti, Sakarya Savait sirasinda Kastamonu'da 700 yatakli bir hastane kurmu§ olmasidir. 25 Kasim 1919 tarihinde kurulan "Muallimler Cemiyed" de, Kastamonu'da Millî Mücadele yillannda kurulan önemli derneklerden bir tanesidir. Cemiyetin idare heyeti: Mektep-i Sultanî Müdürü Mehmet Behçet, Darülmuallimin Müdürü Remzi, Medrese Müdürü Zühtü, Sultani ögretmenlerinden Talat ve Hayrettin Beylerden oluçmakta idi. Cemiyet Tekke Alti'ndaki eski bir otelde faaliyederine ba§lami§ olup; ait kat cemiyetin gazinosu, üst kat ise heyet-i idare ve çirak dershanesi olarak kullanilmi§tir. Esnaf ve sanatkârlara gece dersleri vermek, gelir temin etmek maksadiyla sinema gösterileri düzenlemek cemiyetin faaliyederi arasinda yer almaktadir. Bütün bu saydigimiz derneklere ilâve olarak îhriyat Zabideri Cemiyed, Kastamonu îlim Dernegi, Himaye-i Etfal Cemiyeti, îçki île Mücadele Cemiyed, Cide Evlendirme Cemiyed, Himaye-i Ahlâk Cemiyeti ve islam Kadinlan Çabytirma Yuvasi'm da saymak gerekir.32

Sonuç

Kastamonu, Mütareke sonrasmda i§gale ugrayan bölgeler arasmda bulunmamasma ragmen, Millî Mücadele'nin te§kilâtlanmasi açamasinda, Kuva-yi Milliye'nin yanmda yer alarak Millî Mücadeleye destek veren vilayederden bid olmu§tur. Mütarekenin hemen akabinde Millî Te§kilâtlanmaya gidilmiç, kisa sürede Müdafaa-i Hukuk Cemiyed'nin Kastamonu Çubesi kurulmu§, Kastamonu ve havalisi asked te§kilâtlanmasi tamamlanmi§, terdplenen mitingler ile millî heyecan her zaman için zinde tutulmu§, basm-yaym faaliyederi ile halk geliçmekte oían olaylar hakkmda zamaninda bilgilendirilmiçtir. Cephelerin ihdyaç duydugu cephane ve insan kaynagimn Anadolu içlerine ve cephelere sevkinde înebolu-Ankara yol güzergâhi (îsdklâl Yolu) önemli bir i§levi yerine gedrmiçtir. Bu özelligi ile înebolu, bütün bir Millî Mücadele süresince Anadolu'nun dünyaya açilan bir kapisi görevini gôrmüçtür. Kastamonu Trablusgarp, Balkan Sava§lan ve I. Dünya Sava§i'nda oldugu gibi Millî Mücadele Dönemi'nde de memleket cephelere asker göndererek, bagimsizligm kazanilmasinda önemli rol oynamiytir. Bugün Kastamonu Milli Mücadele tarihimizde, "Çehitler Diyan" olarak, hakli bir ôvünç ve gurur kaynagmi tayimaktadir.

Footnote

1 Aytilili bilgi için bkz. Cevdet Yakupoglu, Kuyeybati Anadolu'nun Sosyo-Ekonomik Tarihi (Kastamonu-Sinop-Çankin-Bolu XIII-XV. Yüyillar), Gazi Kitabevi, Ankara, 2009, s. 15-61.

2 Erdal Arslan, "1903 Yili Kastamonu Vilâyet Salnâmesinde Anlatilan Kastamonu", U. Kastamonu Kültür Semposyumu Bildirileri (18-22 Eylül 2003), Ankara, 2005, s. 57; 1894 tarihli Kastamonu Vilâyet Salnâmesi'nden Kastamonu vilâyetinin doguda Trabzon ve Sivas, güneyde Ankara vilâyetleri, batida ízmit Sancagi ve kuzeyde Karadeniz ile çevrili oldugunu ôgrenmekteyiz. Bkz Necdet Hayta-Ugur Ünal, "1312 (1894) Yih Kastamonu Vilâyeti Salnâmesine Göre Kastamonu Vilâyeti", I. Kastamonu Kültür Semposyumu Bildirileri (21-23 Mayis 2000), Kastamonu 2001, s. 38.

Footnote

3 Erdogan Büyükkasap-Zübeyir Kars, "1922 ítibariyle Kastamonu'nun Egitim, Sosyal, Ekonomik ve Saglik Durumu", II. Kastamonu Kültür Semposgumu Bildirileri (18-22 Eylül 2003), Ankara, 2005, s. 89-102.

Footnote

4 Burhan Sayilir, "MiJli Mücadele Döneminde Batí Karadeniz'in (Sinop-KastamonuZonguldak) Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Yapisi (Türkiye'nin Sihhi ictimai Cografyasi raporlanna Göre)", Akademik Baki? Dergisi, Sayi 38, Eylül-Ekim 2013, s. 5.

5 Büyükkasap-Kars, agb., s. 89-102.

6 Kastamonu Vilâyet Gazetesi, Nu: 2368,25 Eylül 1336, s. 2.

7 BOA, DH.EUM.AYÇ, Dosya 13, Vesika nu. 62,26 N. 1337, (26 Haziran 1921). Ba?bakanlik Osmanli Arçivi, bundan sonraki dipnotlarda BOA olarak gösterilecektir.

8 BOA, DH.EUM.AYÇ, Dosya 13, Vesika nu. 35,23 R. 1335, (23 Nisan 1919).

9 Kastamonu Vilâyet Gazetesi, 12 Mayis 1919, Nu: 2302, s. 1.

10 Kastamonu Vilâyet Gazetesi, 29 Mayis 1339, Nu: 2499, s. 2.

Footnote

11 BOA, DH. EUM. APL, Dosya 43, Vesika nu. 57, 6 N. 1336, (6 Haziran 1920).

12 BOA, DH. EUM. ADL, Dosya 43, Vesika nu. 66,30 Z. 1336, (Aralik 1920).

13 Vali Ibrahim Bey için bkz. Mustafa Eski, Kastamonu Valileri (1838-2000), Ankara, 2000, s. 94-96.

14 Rahmi Çiçek, "Milli Mücadele'de Baü Karadeniz", Türkler, C. 15, Yeni Türkiye Yayinlan, Ankara, 2002, s. 679. Eski'nin, Ziya Demircioglu'nun 21 Agustos 1948 tarihli Dogrusöz gazetesinde yaymlanan 'Milli Mücadelede Vali Ibrahim Bey" baglikli yazisindan aktardigi bilgilere göre: Vali Ibrahim Bey istanbul'a çagnkp tutuklanmamij; aksine Kastamonu'da yaptigi hizmetlerin karçiliginda mükâfat olarak Zonguldak Valiligine 10 Mayis 1919'da atanmij bulunuyordu. Bkz Eski, age., s. 95-96.

15 Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Dönemi Hatiralan, îstanbul, 1953, s. 193.

Footnote

16 Çiçek, agm., s. 679. Miralay Osman Bey, geligmeleri Mustafa Kemal Paja'ya ?u jekilde bildirmijtir: "Bugün Kastamonu'ya geldim. Hükümet-i Merkesjyenin adamlan, Vali vekili ve jandarma kumandammn dessashgi ile hanemde tevkif edildim. 'limsali hamiyet olan yabitammi^in himmetleri ile jmdi kartuldum. Bende Vali vekilini ve jandarma kumandamm tevkif ettirdim. Telgrajhanyi fgal ettim. " Bkz. Cebesoy, age., s. 193.

17 Hüsnü Açiksôz, Istiklâl Harbinde Kastamonu, Kastamonu Vilâyet Matbaasi, Kastamonu, 1933, s. 16.

18 Açiksôz, 28 Eylül 1919.

19 Çiçek, agm., s. 680-681.

Footnote

20 Bagbakanlik Cumhuriyet Arçivi, Fon Kodu: 30.18.1.1; Yer No: 1.12.12. Bajbakanlik Cumhuriyet Argivi, hundan sonraki dipnotlarda BCA olarak gösterilecektir.

21 Çiçek, agm., s. 683-684.

22 Mehmet Evsile, Kurtulu? S avecinda Askerî Nakliye Hi^metleri, Amasya 1997, s. 20-22,47, 49.

23 Aynntih bilgi için bkz. Çiçek, agm., s. 685-686.

Footnote

24 Çiçek, agm., s. 681-682.

25 Mehmet Çahingôz, "Millî Mücadele'de Kastamonu", Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu Semposyumu (19-21 Ekim 1988), Ankara, 1989, s. 135, Aynca bkz. Mehmet Çahingôz, "Milli Mücadele'de Protesto ve Mitingler", Türkler, C. 15, Ankara, 2002, s. 726-743; Ömer Akdag, "îstiklâl savagmin îlk Safhasinda Mitingler (Kasim 1918-Haziran 1919)", Türkler, C. 15, Yeni Türkiye Yayinlari, Ankara, 2002, s. 745-755.

26 Çahingôz, agt., s. 136.

Footnote

27 Aynntili bilgi için bkz. Mustafa Eski, 20. Yüsyilda Kastamonu Kadinlan, Ankara, 2008, s. 4449.

28 Bkz. Aziz Demircioglu, 100 Yilhk Kastamonu Basim 1872-1972, Kastamonu 1973, s. 63-79. Açiksôz gazetesi, Ankara Hükümeti tarafindan da desteklenmiptir. 26.11.1922 tarihli bir yazi ile: 'Kastamonu1da yayinlanan Aaksö\ gayetesi için getirtilecek gafete kâgidmin gümrük vergisinden istisna" edilmesi ilgili makamlara bildirilmigtir. Bkz., BCA, Fon Kodu: 30.18.1.1; Yer No: 6.38.5.

Footnote

29 Açiksôz, 11 Tegrinisani 1920.

30 Yücel Özkaya, Millî Mücadele'de Atatürk ve Basin (1919-1921), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Arajürma Merkezi Yayini, Ankara, 1989, s. 17.

31 Çiçek, agm., s. 681.

Footnote

32 Aynntili bilgi için bkz. Çiçek, agm., s. 693-698.

References

Kaynaklar

Ar§iv Belgeleri

Ba§bakanlik Cumhuriyet Ar§ivi

Fon Kodu: 30.18.1.1; Yer No: 1.12.12; Fon Kodu: 30.18.1.1; Yer No: 6.38.5.

Ba§bakanlik Osmanh Ar§ivi

BOA, DH. EUM. AY$, Dosya 13, Vesika nu. 35, 23 R. 1335; BOA, DH. EUM. AY$, Dosya 13, Vesika nu. 62, 26 N. 1337; BOA, DH. EUM. APL, Dosya 43, Vesika nu. 36, 1336/1; BOA, DH. EUM. APL, Dosya 43, Vesika nu. 57, 1336/6; BOA, DH. EUM. ADL, Dosya 43, Vesika nu. 66, 30 Z. 1336.

Süreli Yaymlar

Kastamonu Vilâyet Gazetesi, Nu:2333, 31 Kânunuewel 1335; Kastamonu Vilâyet Gazetesi, Nu: 2368, 25 Eylül 1336; Kastamonu Vilâyet Gazetesi, Nu: 2302, 12 Mayis 1919; Kastamonu Vilâyet Gazetesi, Nu: 2499, 29 Mayis 1339; Açiksôz, 28 Eylül 1919; Açiksôz, 11 Teçrinisani 1920.

Kitap ve Makaleler

AÇIKSÔZ Hüsnü (1933) îstiklâl Harbinde Kastamonu, Kastamonu Vilâyet Matbaasi, Kastamonu.

AKDAG Ômer (2002) "îstiklâl savaçimn îlk Safhasinda Mitingler (Kasim 1918-Haziran 1919)", Türkler, C. 15, Yeni Türkiye Yayinlan, Ankara.

ARSLAN Erdal (2005) "1903 Yili Kastamonu Vilâyet Salnâmesinde Anlatilan Kastamonu", K. Kastamonu Kültür Semposyumu Bildirileri (18-22 Eylül 2003), Ankara.

BÜYÜKKASAP Erdogan-Zübeyir Kars (2005) "1922 îtibariyle Kastamonu'nun Egitim, Sosyal, Ekonomik ve Saglik Durumu", II. Kastamonu Kültür Sempoyyumu Bildirileri (18-22 Eylül 2003), Ankara.

CEBESOY Ali Fuat (1953) MillîMücadele Dönemi Hatiralan, Istanbul.

ÇÎÇEK Rahmi (2002) "Milli Mücadele'de Baü Karadeniz", Türkler, C. 15, Yeni Türkiye Yayinlan, Ankara.

DEMÎRCÎOGLU Aziz (1973) 100 Yillik Kastamonu Basim 1872-1972, Kastamonu.

ESKÎ Mustafa (1995) Kastamonu Basimnda Millî Mücadelenin Yankilan, TTK Yayim, Ankara.

ESKÎ Mustafa (2000) Kastamonu Valileri 1838-2000, Ankara.

ESKÎ Mustafa (2008) 20. Yüsyilda Kastamonu Kadinlan, Ankara.

EVSÎLE Mehmet (1997) Kurtulus Savasinda AskerîNakliye Hiymetleri, Amasya.

HAYTA Necdet-Ugur Ünal (2001) "1312 (1894) Yili Kastamonu Vilâyeti Salnâmesine Göre Kastamonu Vilâyeti", I. Kastamonu Kültür Sempoyyumu Bildirileri (21-23 Mayis 2000), Kastamonu.

ÖZKAYA Yücel (1989) Millî Mücadele'de Atatürk ve Basin (1919-1921), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araçtirma Merkezi Yayim, Ankara.

SAYILIR Burhan (2013) "Milli Mücadele Döneminde Batí Karadeniz'in (SinopKastamonu-Zonguldak) Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Yapisi (Türkiye'nin Sihhi ictimai Cografyasi raporlarina Göre)", Akademik Bakis Dergisi, Sayi 38, Eylül-Ekim.

ÇAHÎNGÔZ Mehmet (1989) "Milli Mücadele'de Kastamonu", Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu Sempocyumu (19-21 Ekim 1988), Ankara.

ÇAHÎNGÔZ Mehmet (2002) "Milli Mücadele'de Protesto ve Mitingler", Türkler, C. 15, Ankara.

YAKUPOGLU Cevdet (2009) Ku^eybati Anadolu'nun Sosyo-Ekonomik Tarihi (KastamonuSinop Çankm-Bolu XIII-XV. Yüsyillar), Gazi Kitabevi, Ankara.